«بۈيۈك مىللىي كۆچۈش»
Ek.Shimis (girmaniye)
(ketmenbay Ning bayani: hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. Ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. Biz hunlarni köp hallarda dölitimizning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. Hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. Yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «Attila heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughandur. Lékin uning jewherlen'gen qismini emdi oquydu. Ötkende tordashlarning hozurigha hunlar heqqidiki timamning birinchisi - «hunlar keptu. Qiyamet bolghudek!» digen timini sun'ghan idim. Emdi bu heqtiki «büyük milli köchüsh» digen ikkinchi timamni sundum. Tarixni bilish we uning sir – hikmetlirini chüshinish bizning yene bir közimizni achidu. Tordashlarning timamni oqughandin kéyin, imkan bar inkas qewetlirini hunlargha da'ir ilmiy uchurlar bilen zinnetlishini ümid qilimen. Üchinchi timamnimu teyyarlawatimen.)
Büyük milli köchüsh élip barghan hun qebililiri ikki qisimdin terkip tapqan bolup, biri aq hunlar(éftalitlar) dep atalghan. Ular kawkaz taghliri we qedimqi pérsiyening shimaligha makanliship, u yerlerge nechche yüz yil hökümranliq qilghan. Yene biri qara hunlar bolup, ularning térisi aptapta köyüp qariyip ketken. Ular aq hunlardinmu qara bolup, oral taghlirining gherbiy qaptalliridin kelgen.
374-Yili qara hunlar ataman balamirning yétekchilikide wolga deryasidin ötüp, wolga deryasi bilen don deryasi ariliqida yashawatqan alanlargha tuyuqsiz hujum qilghan. Alanlarmu at minip yüridighan köchmen charwichi millet bolup, ular hunlarning gherbke tajawuz qilip mangghan sepiride tunji ziyankeshlikke uchrighuchilardur. Alan xanliqi asiyaning gherbi we yawrupaning sherqige jaylashqanliqtin, oxshimighan medeniyet arqa körünishige ige ikki dölet – junggu bilen rim tarixta tunji ret bu weqeni öz dölitining salnamiside toluq xatiriligen. Köp sandiki alanlar hunlargha bash ekken we hunlar bilen ittipaqdashlardin bolup qalghan. Hunlar bilen alanlar birliship dinépir deryasining gherbide yashawatqan sherqiy gotlargha hujum qilghan. Xuddi alanlar hunlardin yéngilip qalghandek, sherqiy gotlarning adimi köp, küchi zor bolsimu hunlarning hujumini tosuyalmay axiri bash égishke mejbur bolghan. Gherbiy gotlar bolsa hunlar, alanlar we sherqiy gotlarning birliship özige hujum qilishidin qorqup, 376-yili rim impiriyesining tiritoriyesige kirgen we özining ziminini hunlargha ötünüp bergen. Wehalenki, ular hunlar bilen bolidighan urushning yene ikki ewlad dawamlishidighanliqini téxi bilmeytti.
Shundaq qilip hunlar sherqte asiyaning kindikidin gherbte donay deryasighiche bolghan bipayan ziminni igelliwalghan. Ularning meshhur dahisi qarargahini hazirqi win'giriyede qurghan. Hunlar gerche bipayan ziminni igelligen bolsimu, ezeldin bir dölet qurushni oylap baqmighan. Hunlarning nurghun musteqil qebililiri bolup, qebililer otturisida mu'eyyen baghlinish bolsimu, lékin mukemmel bir qudretlik dölet emes idi. Ular peqet herbiy jehettiki ghelibini qoghlashqanda hem ghelibe miwisini ittipaqliship qoghdighandila, andin bir cheksiz qudretlik dölet bolalaytti.
Uzaq ötmey hunlar bügünki türkiyeni bésip ötüp, qedimqi zamandiki bayashat sheher entakiyege yétip kelgen. U chaghda hunlarni tosup qalalighudek küch yoq idi. Rim padishahi ti'odosi'os aq hunlar bilen ittipaq tüzüp, qara hunlarning hökümranliqini cheklimekchi bolghan. Sirtqa qarita özini barliq hun qebililirining dosti qilip körsitip, emeliyette bu qebilini u qebilige qarshi urushqa qutratqan. Ti'odosi'os mushundaq xeterlik siyaset qollunup öz dölitini yigirme yil xatirijem saqlighan.
4-Esirning axirigha kelgende, yawrupadiki hunlar qudretlik ellerdin sanilidighan bolup bolghan idi. Danishmen anbirasi'os özi körgen we anglighan ashu yillardiki weqelerni «hunlar alanlargha hujum qildi. Alanlar gotlargha hujum qildi. Gotlar teffalar we sarmatlargha hujum qildi. Illiriyedin qoghlan'ghan gotlar kélip bizni qoghlidi. Bu ishlarning aqiwitini mölcherligili bolmaywatidu» dep teswirligen.
Eger hunlar bolmighan bolsa rim impiriyesi alliqachan parchilinip ketken bolatti. Lékin hunlar bolghachqa rim impiriyesi axir yenila halak bolatti.
Hunlar yawrupa chigrisida peyda bolghandin tartip, ular heqqide sansizlighan riwayetler tarqalghan. Beziler hunlar dushminining bash söngikini qedeh qilip sharab ichermish dise, yene beziler hunlar qirilarni öltürermish. Balilarning göshini yep, ayallarning qénini ichermish. Kéche-kündüz atta yürermish, hetta atqa minip uxlarmish. Hunlarning puti yigilep ketkenliktin yol mangalmighudekmish. Diyishidu. Amiyanos: «japaliq turmush hunlarni chéniqturghan. Ular ezeldin yimekliklerni pishurup yimeydiken. Nazunimetlergimu bihajet iken. Yawa köktatlarning yiltizi we her qandaq haywanning göshini xam yeydiken. Göshni özining yotisi bilen atning dümbisi arisigha qisturup issitidiken» dep yazghan.
Hunlar yene pisxikiliq urush qilishning mutexessisi. Hunlar bilen zamandash kishilerning xatirisige qarighanda: «urushta dushminini qorqutush üchün hunlar yüzini pichaq bilen tiliwitishtinmu yanmaydiken». Bilek we mürisige her xil güllerni chékiwilip, ustige haywanat tirisini yépiniwalidiken. Oqdan'gha bolsa qipqizil oqlarni sélip qoyidiken. Söngek we münggüzlerni ésiwalidiken.
Yene bashqa riwayetlerge qarighanda, hunlar awwal özining mengzini tilip, kiyin yene tikip qoyidiken. Buning bilen ularning eslidila shalang saqili tatuqlar arisidin körümsiz ösüp chiqidiken. Got tarixshunasi jordans: «hunlarning térisi bek qara, yüzining shekli ghelite, közining ornida ikki qara töshük bar, burni panaq, yüzining hemme yéri tatuq» dep yazghan.
Yunanliq tarixshunas soshmus: «hunlar maymun'gha oxshap kétidiken» dep qaraydu. Kirimunning épiskopi sidonus: «hunlarning yéngi tughulghan bowaqlirining chirayimu bek qorqunuchluq iken...» Dep teswirligen.
Éniqki, bundaq artuqche mubalighiliq teswirleshler kishilerning yat milletlerge bolghan wehimilik tuyghusini qozghash üchün idi.
Hunlarning yawrupadiki tesiri chongayghansiri, kishiler hetta ularning güzellik qarishinimu qobul qilghan.
Hunlarning depne murasimi qedimqi ottura asiya we sherqiy asiya en'enisige warisliq qilghan bolup, hunlar dewridin burunqi we deslepki qebriler «qorghan» dep atilidighan öy shekillik lehettin tüzülgen. Arxi'ologlar mongghuliyening sherqidin tartip rosiyening jenubi we okra'inaghiche bolghan keng rayonlardin bu shekildiki lehetlerni tapti. Bu lehetlerning köp qismi sikentlerge tewedur.
ikentlerning namini eng awwal griklar tilgha alghan. Griklar sherqiy yawrupaning sherqi bilen kawkaz taghlirining shimali otturisida köchmen charwichiliq bilen turmush kechüridighan milletlerni sikentler dep atighan. Sikentler yene deslepki mezgildiki bir qisim hun qebililirinimu öz ichige alatti. Lehettiki jesetke kiyim keydürülgen bolup, qoral bilen qoshup depne qilin'ghan iken. Sikentler ölgüchining axirettiki turmushi üchün atnimu qoshup depne qilidiken. Hunlarning depne qilish aditi boyiche bolghanda, aqsöngek yaki begler ölüp, üchinchi, yettinchi yaki qiriq toqquzinchi küni éti öltürülüp, merhumning uruq-tuqqan, aghine-buraderliri behrimen bolidu. Hunlarning depne murasimini jordanis mundaq bayan qilghan: «erliri örüm chéchini késiwitidu. Eslidinla qorqunuchluq yüzini chungqur tilidu. Ular ayallarning köz yéshi bilen emes, belki özlirining issiq qéni bilen ulugh yolbashchilirigha matem bildüridu. Ölgüchining jesitini sheherning otturisigha jaylashqan yipek chidirgha qoyidu. Pütün hunlar ichidin tallap chiqilghan chewendazlar jesetni aylinip matem naxshisini éytqach küchep at chapturidu. Andin shadiyane ziyapet bashlinip, qayghu bilen xushalliq ariliship kétidu. Jesetni kéchisi mexpiy depne qiliwitidu. Ichini altun bilen, sirtini kümüsh bilen, axirida tömür bilen oraydu».
Po'éndin anche yiraq bolmighan yerde kortisul digen bir kent bar. Bu kent fransiyediki eng chong kocha boylap berpa qilin'ghan kenttur. Sekkiz kilomitirdin uzunraq sozulghan bu kentni éytishlargha qarighanda, pannoniyege chékinmigen hunlar berpa qilghanmish. Kortisul kentining bashliqining éytishiche, kent ahaliliri hazirghiche özlirini hunlarning ewladi dep qaraydiken. Bolupmu zilzile qozghighan ish shu boldiki, troyés rayoni (kortisul kentimu mushu rayon'gha tewe) diki bezi balilarning bedinide «toqquz köz déghi» bar iken. Bundaq mongghul déghi depmu atilidighan pigmént dümbe quyruq söngiki etrapigha chökken bolup, bundaq özgichilikke ige pigmént déghi asiya yaki bezi sherq milletliridila bar.
Hunlarning yawrupagha bésip kirishi we buning bilen bashlan'ghan büyük milliy köchüsh kilassik dewrning ayaghliship, pütün dunyaning qayta teshkillen'genlikidin direk biridu. Hunlar yawrupaning tarix sehniside peyda bolghanda rim impiriyesining risqi toshqan idi. Asiya égizlikidin kelgen bu xelq özlirining ghelibe qilishigha yardem bergen téxnikiliq yéngiliq – yaghach iger, üzengge, yéngi tiptiki ya we üch qirliq tömür oqni yawrupagha élip keldi.
Hunlar yawrupagha bir nechche (on) yilla hökümranliq qilghan bolsimu, ashu yillarda yawrupa quruqluqida ghayet zor özgirish yüz bérip, bügün'giche mewjut boluwatqan milletler otturisidiki chek-chégra békitildi. Lékin bu sirliq tüs alghan millet qeyerge ghayip bolghan?
************
(Menbe: ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.Shimis yazghan «attila heqqide riwayet». Qeshqer uyghur neshriyati 2004-yil 4-ay neshri. Torgha teyyarlighuchi: ketmenbay. Bashqa tor biketke yollimaqchi bolsingiz menbeni toluq eskerting.)
تولۇق ئوقۇش
2008年4月13日星期日
«Hunlar keptu. Qiyamet bolghudek»
ھۇنلار كەپتۇ، قىيامەت بولغۇدەك
Ek.Shimis (girmaniye)
(ketmenbay Ning bayani: hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. Ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. Biz hunlarni köp hallarda jungguning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. Hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. Yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «Attilla heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughan bolsa kirek. Lékin uning jewherlen'gen qismini emdi oquydu. Bu méning hunlar toghrisida teyyarlawatqan timamning birinchisi.)
Miladiye 375-yili pütkül yawrupa yer tewrigendek titrep ketti. Asiyadin yopurulup kelgen yawayi atliqlar yawrupaning sherqiy chégrisini bösüp tashlidi.
«Hunlar keptu, qiyamet bolghudek!» ejeba, bu «injil» da bisharet bérilgen zamaniy axirning özimidu?Hunlar bésip kélishtin ilgiri, rim impiriyesining shimali chégrisi da'im bedewiy qebililerning tehditige uchrap tursimu, emma rimliqlarni heqiqiy bash egdürgenler yenila hunlar boldi.
1500 Yil ilgiri hunlar yawrupagha yürüsh qilghandin bashlap, ular asiyadin kelgen wehime dep qaraldi. Shu chaghdin étibaren medeniyetlik gherb dunyasidikiler özlirini sarasimige salghan sherqliq gheyri qewmlerdin hezer eyleydighan bolup qaldi.
Hunlarning yawrupagha bésip kirishi gherb jem'iyitidiki eng chong sirlarning biri.Hunlar yer sharidiki eng meshhur milletlerning biri. Ular eyni chaghdiki dunyadiki üch chong impiriye bolmish – junggu, pirsiye we rimgha tehdit salghan birdinbir millet.
Hunlar yéziqi yoq millet bolghachqa, zamanimiz tarixshunasliri bügünki rosiyening jenubida olturaqlashqan sikentler arqiliq hunlarni chüshinishke mejbur bolmaqta.Rimliqlar bu muqim turalghusi, medeniyiti we örp-aditi yoq dep qaralghan hunlargha qilche qiziqmighan. Lékin, hunlar kishilerning adettiki chüshenchisidikidek hökümetsiz pida'iylar bolmastin, eksiche, teshkilchanliqi nahayiti küchlük, yüksek tereqqiy qilghan, musteqil medeniyetke ige millettur.
375-Yildin 469-yilghiche hunlar yawrupagha hökümranliq qilghan yüz yildek jeryanda, pütkül hunlar hakimiyitining siyasitini belgileydighan tengriqutlar birla jemettin kélip chiqqan. Hunlar charwichi we chewendazla bolup qalmastin, ularning qol sana'itimu yüksek tereqqiy qilghan. Hunlarning «sirliq qorali» oqyani yasash nahayiti yuquri hüner we munasip bilimlerni telep qilidu.Yunanliq piriska'us «hunlar nahayiti mihmandost» dep teswirligen. Yunanliqlar bilen qandash bolghan rimliq tarixshunash amiyanostur sherqtin kelgen bu köchmen charwichi milletni «medeniyetsiz charwichilar, iptida'iy tash qoral dewride turuwatqan tertipsiz alamanlar» dep teswirligen.Qandashliq jehettin mongghullar bilen emes, belki türkler bilen téximu yéqin bu milletning zadi qandaq tilda sözleshkenliki alimlar üchün bügün'giche bir sir bolup turmaqta.Hunlar öy salmighan, shehermu qurmighan, ölgendin kiyin tash lehetke sélip depne qilish aditimu bolmighachqa, ulardin qalghan izlar asasen yoq diyerlik.Qattiq zilzile peyda qilghan bir arxi'ologiyelik bayqash kishilerni hunlarning ana yurti asiyaning eng sherqide, bügünki junggu bilen chawshyen tutashqan jayda bolsa kérek digen xulasige keltürmekte.Kishiler bügünki mongghuliye we uning etrapidiki rayonlarni urushqaq köchmen charwichi qebililerning makani dep qaraydighan bolghan.Hazir nurghun tarixshunaslar yawrupaliqlar tilgha alghan hunlar bilen jungguluqlar éytqan hunlarning bir millet yaki emeslikidin gumanlanmaqta. Yawrupaliqlar éytqan hunlar emeliyette nurghun oxshash bolmighan köchmen charwichi milletlerdin terkip tapqan birleshken gewde bolup, ularning irq teweliki hazirghiche éniqlinip chiqqini yoq.
Hunlardin ibaret bu köchmen charwichi millet mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, jenup we gherp tereplerge qarap ilgirilep, asiyaning köp qisim ziminini igelligen. Hetta qudretlik junggumu melum tedbir qollinish arqiliq ulardin mudapi'elinish kireklikini muwapiq körgen. Shuning bilen miladidin burunqi 214-yili insaniyet tarixida hazirghiche kem uchraydighan eng katta qurulush seddichin wujudqa kelgen. Eyni chaghdiki jungguluq bir emeldar hunlarni mundaq teswirligen: «ularning kökrikide soquwatqini yawayi haywanlarning yüriki. Elmisaqtin ular insaniyetning bir ezasi dep qaralghan emes».Hunlar igelliwalghan junggu ziminida öz öyidekla yashap, özlirining tunji dölitini qurghan. Ular sheherlerge hökümran bolup, xenzular bilen qudilishish arqiliq junggu jem'iyitige singip kirgen.
350-Yiligha kelgende, bir meydan wehshilerche élip bérilghan irqiy ziyankeshlik nechche ewlattin biri jungguda olturaqliship kelgen hunlarning uruqini qurutiwetken. Matiriyallarda xatirilinishiche, hunlardin qéri-yash, er-ayal, puqra we aqsöngekler bolup jem'iy ikki yüzming kishi öltürülgen. Bu bir yügensiz hem hökümran bolghan millet üchün éytqanda, shubhisizki, kishini qattiq chöchitidighan weqe.Hayat qalghan hunlar awwal shimalgha qarap qachqan. Ularning köchishi netijiside, eslide shimalda turuwatqan hun qebililiri gherpke köchüshke bashlighan bolushi mümkin. Ularning köchüp kétishining yene bir sewebi, hawa kilimatining özgirishi bolsa kirek. Bügünki kündimu mongghuliye igizlikide charwa mal baqmaq nahayiti müshkül ish bolup, qara qish da'im apet xaraktirlik aqiwetlerni keltürüp turidu. 1992-Yildiki zimistan qish soghuqida, mushundaq qabahetlik hawa kilimatigha alahide maslishalaydighan qotazlarmu tonglap ölgen.
373-Yildiki pewqul'adde qattiq soghuq qish hunlargha éghir balayi'apet élip kelgen. Acharchiliq we artuqche nopus hunlarni köchüshke mejburlighan.Hunlar bipayan mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, ottura asiya, altay taghliri, aral déngizi, kaspi déngizi, we qaradéngizni boylap méngip yawrupadiki karpat taghlirigha qarap ilgiriligen.
Bügünki künde tarixshunaslar hunlar bu yollarda qaldurup ketken izlarni tekshürüp, hunlar ishletken meshhur mis qazanlarni tapti. Bu mis qazanlarning eng éghiri ellik nechche kilogiram kilidu. Bu mis qazanlarda ipadilen'gen quymichiliq téxnikisi bilen sirtqi yüzi we girwikidiki bizeklerde junggu sen'itining tesiri bolupla qalmastin, yene hunlarning özgiche uslubimu gewdilen'gen. Bu mis qazanlar belkim din bilen munasiwetlik bolsa kirek.
Yawrupaliqlar tunji qitim hun chewendazlirini körgende, ularning at bilen bolghan shu qeder ijilliqidin qattiq heyran qalghan. Rimliq bir tarixshunas: «hetta yunan epsaniliridiki adem tenlik atmu hunlardek at bilen mehkem baghlan'ghan emes» dep yazghan.Hunlar bilen zamandash kishiler hunlarning atlirini wijik, körümsiz, tükliri paxpayghan halette teswirligen.Hunlarning özgiche at igiri rimliqlarni heyrette qaldurghan. Hunlarning igiri rimliqlarningkidek atning töshige tartilidighan köndin yasalghan bolmastin, ikki béshi égiz yaghach kötürgüchlük bolushi bilen bashqa igerlerdin perqlinidu. Bundaq igerde olturghan chewendaz at herqanche chapsimu mehkem olturalaydu. Rimliqlarning at minish jehettiki qopalliqi tüpeylidin nurghun chewendazlar da'im jengde tengpungluqini yoqutup attin chüshüp kétidiken. Hunlarning atliri qawul hem chidamliq, boghuzluq kilidu. Mölcherlinishiche, her bir hun eskiride yettidin zapas at bolidiken. Igerdin bashqa hunlar yene asiyadin eyni chaghda inqilab xaraktirlik bir xil yéngiliq élip kelgen. U bolsimu yawrupaliqlar körüpmu baqmighan üzenggidur. Yaghach yaki tömürdin yasalghan üzengge beshinchi esirning otturilirida hunlar dewri axirlishay digende andin meydan'gha kelgen. Yaghach iger we üzengge bolghachqa, hun chewendazlar atqa minip her terepke oq atalighan.
Miladidin ilgiriki ikkinchi esirde, tengriqut motun «hun» qebililirining birleshken gewdisini «oqyachi millet» dep atighan. Hunlarning ajayip qorali özgiche layihelen'gen ya bilen yéngiche oqtur. Hunlar oqnimu asiyadin élip kelgen. Hunlar ishletken oqning destisige alahide töshük échilghan bolup, atqan oqtin oxshimighan awazlar chiqqan. Mushundaq usul bilen hunlar jenglerde düshmen uqmaydighan buyruqlarni yetküzgen. Oq béshi tömürdin yasalghan bolup, üch qirliq, uzunluqi texminen atmish santimitir kilidu. Oqning téship ötüsh küchi jan alghudek derijide bolup, bundaq oqni yawrupaliqlar shu chaghqiche uchritip baqmighan. Hunlar oqyasi bilen atmish mitir yiraqliqtiki nishan'gha del jayida tekküzeleydiken. Herbi jehettiki bundaq ewzellikke ige hunlarning tosattin yawrupa chigrisida peyda bolushi yawrupaliqlarni birdinla zamaniy axir yétip kelgendek sarasimige chüshüriwetken. Yawrupaliqlar bundaq urush qilish usuligha amalsiz qalghan. Qedimdin qalghan yüzmuyüz iliship küchlükler ghelibe qilidighan urush qilish usuli bolsa hazir aqmaydighan bolup qaldi.Hunlarning urush istiratigiyesi ularni intayin muhim ghelibilerge élip barghan.
5-Esirning axirlirida yashighan yunanliq tarixshunas soshmos «yéngi tarix» digen kitabida hunlarning özgiche jeng qilish taktikisi heqqide xatire qaldurghan. Hunlar taktikigha nahayiti ehmiyet biridu. Kimki hunlarning oqidin aman qalghan bolsa, u hun chewendazlirining qosh bisliq uzun qilichidin agah bolushi kirek. Hunlarning oqyasigha oxshash, bundaq qosh bisliq qilichimiu yawrupaliqlarning qilichidin éship chüshidu. Urush hunlar üchün éytqanda xizmettur. At bolsa ularning ish bijirish orni.
Hunlar hem özi üchün, hem bashqilar üchün urush qilidu.Bu ghelite hunlarning bashqilardin perqlinidighan teripi shuki, ular igelliwalghan ziminini qoghdap qilishning koyida bolmaydu. Hunlar hergizmu özi tériqchiliq qilish üchün dihqanlarni étizliqidin qoghlap chiqarmaydu. Sheher ahalisining arambexsh öyini tartiwilish üchün ularni sheherdin qoghlimaydu. Alahide imtiyazgha érishish üchünmu mewjut bolup turuwatqan hökümetni tarqitiwetmeydu. Ular shepqetsizlerche bulap-talap, qirghinchiliq qilidu. Shunga ular kishiler bilidighan hemme düshmenlerge qarighanda téximu qorqunuchluq. Pishiwa poplar buningdin sarasimige chüshüp, (zamaniy axirning bisharitide teswirlen'gen chewendazlar emdi keptu, hunlar jazalighuchilarken, bu digen «tengrining jazasi») dep oylap qilishqan. Halaketlik künler yéqinlashqanda, awgostinus: «dunya halaket girdabigha bérip qaldi, pat arida yoqalghusi» dep yazghan.
(Menbe: ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.Shimis yazghan «attilla heqqide riwayet». Qeshqer uyghur neshriyati 2004-yil 4-ay neshri. Torgha teyyarlighuchi: ketmenbay. Bashqa tor biketke yollimang) تولۇق ئوقۇش
Ek.Shimis (girmaniye)
(ketmenbay Ning bayani: hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. Ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. Biz hunlarni köp hallarda jungguning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. Hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. Yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «Attilla heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughan bolsa kirek. Lékin uning jewherlen'gen qismini emdi oquydu. Bu méning hunlar toghrisida teyyarlawatqan timamning birinchisi.)
Miladiye 375-yili pütkül yawrupa yer tewrigendek titrep ketti. Asiyadin yopurulup kelgen yawayi atliqlar yawrupaning sherqiy chégrisini bösüp tashlidi.
«Hunlar keptu, qiyamet bolghudek!» ejeba, bu «injil» da bisharet bérilgen zamaniy axirning özimidu?Hunlar bésip kélishtin ilgiri, rim impiriyesining shimali chégrisi da'im bedewiy qebililerning tehditige uchrap tursimu, emma rimliqlarni heqiqiy bash egdürgenler yenila hunlar boldi.
1500 Yil ilgiri hunlar yawrupagha yürüsh qilghandin bashlap, ular asiyadin kelgen wehime dep qaraldi. Shu chaghdin étibaren medeniyetlik gherb dunyasidikiler özlirini sarasimige salghan sherqliq gheyri qewmlerdin hezer eyleydighan bolup qaldi.
Hunlarning yawrupagha bésip kirishi gherb jem'iyitidiki eng chong sirlarning biri.Hunlar yer sharidiki eng meshhur milletlerning biri. Ular eyni chaghdiki dunyadiki üch chong impiriye bolmish – junggu, pirsiye we rimgha tehdit salghan birdinbir millet.
Hunlar yéziqi yoq millet bolghachqa, zamanimiz tarixshunasliri bügünki rosiyening jenubida olturaqlashqan sikentler arqiliq hunlarni chüshinishke mejbur bolmaqta.Rimliqlar bu muqim turalghusi, medeniyiti we örp-aditi yoq dep qaralghan hunlargha qilche qiziqmighan. Lékin, hunlar kishilerning adettiki chüshenchisidikidek hökümetsiz pida'iylar bolmastin, eksiche, teshkilchanliqi nahayiti küchlük, yüksek tereqqiy qilghan, musteqil medeniyetke ige millettur.
375-Yildin 469-yilghiche hunlar yawrupagha hökümranliq qilghan yüz yildek jeryanda, pütkül hunlar hakimiyitining siyasitini belgileydighan tengriqutlar birla jemettin kélip chiqqan. Hunlar charwichi we chewendazla bolup qalmastin, ularning qol sana'itimu yüksek tereqqiy qilghan. Hunlarning «sirliq qorali» oqyani yasash nahayiti yuquri hüner we munasip bilimlerni telep qilidu.Yunanliq piriska'us «hunlar nahayiti mihmandost» dep teswirligen. Yunanliqlar bilen qandash bolghan rimliq tarixshunash amiyanostur sherqtin kelgen bu köchmen charwichi milletni «medeniyetsiz charwichilar, iptida'iy tash qoral dewride turuwatqan tertipsiz alamanlar» dep teswirligen.Qandashliq jehettin mongghullar bilen emes, belki türkler bilen téximu yéqin bu milletning zadi qandaq tilda sözleshkenliki alimlar üchün bügün'giche bir sir bolup turmaqta.Hunlar öy salmighan, shehermu qurmighan, ölgendin kiyin tash lehetke sélip depne qilish aditimu bolmighachqa, ulardin qalghan izlar asasen yoq diyerlik.Qattiq zilzile peyda qilghan bir arxi'ologiyelik bayqash kishilerni hunlarning ana yurti asiyaning eng sherqide, bügünki junggu bilen chawshyen tutashqan jayda bolsa kérek digen xulasige keltürmekte.Kishiler bügünki mongghuliye we uning etrapidiki rayonlarni urushqaq köchmen charwichi qebililerning makani dep qaraydighan bolghan.Hazir nurghun tarixshunaslar yawrupaliqlar tilgha alghan hunlar bilen jungguluqlar éytqan hunlarning bir millet yaki emeslikidin gumanlanmaqta. Yawrupaliqlar éytqan hunlar emeliyette nurghun oxshash bolmighan köchmen charwichi milletlerdin terkip tapqan birleshken gewde bolup, ularning irq teweliki hazirghiche éniqlinip chiqqini yoq.
Hunlardin ibaret bu köchmen charwichi millet mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, jenup we gherp tereplerge qarap ilgirilep, asiyaning köp qisim ziminini igelligen. Hetta qudretlik junggumu melum tedbir qollinish arqiliq ulardin mudapi'elinish kireklikini muwapiq körgen. Shuning bilen miladidin burunqi 214-yili insaniyet tarixida hazirghiche kem uchraydighan eng katta qurulush seddichin wujudqa kelgen. Eyni chaghdiki jungguluq bir emeldar hunlarni mundaq teswirligen: «ularning kökrikide soquwatqini yawayi haywanlarning yüriki. Elmisaqtin ular insaniyetning bir ezasi dep qaralghan emes».Hunlar igelliwalghan junggu ziminida öz öyidekla yashap, özlirining tunji dölitini qurghan. Ular sheherlerge hökümran bolup, xenzular bilen qudilishish arqiliq junggu jem'iyitige singip kirgen.
350-Yiligha kelgende, bir meydan wehshilerche élip bérilghan irqiy ziyankeshlik nechche ewlattin biri jungguda olturaqliship kelgen hunlarning uruqini qurutiwetken. Matiriyallarda xatirilinishiche, hunlardin qéri-yash, er-ayal, puqra we aqsöngekler bolup jem'iy ikki yüzming kishi öltürülgen. Bu bir yügensiz hem hökümran bolghan millet üchün éytqanda, shubhisizki, kishini qattiq chöchitidighan weqe.Hayat qalghan hunlar awwal shimalgha qarap qachqan. Ularning köchishi netijiside, eslide shimalda turuwatqan hun qebililiri gherpke köchüshke bashlighan bolushi mümkin. Ularning köchüp kétishining yene bir sewebi, hawa kilimatining özgirishi bolsa kirek. Bügünki kündimu mongghuliye igizlikide charwa mal baqmaq nahayiti müshkül ish bolup, qara qish da'im apet xaraktirlik aqiwetlerni keltürüp turidu. 1992-Yildiki zimistan qish soghuqida, mushundaq qabahetlik hawa kilimatigha alahide maslishalaydighan qotazlarmu tonglap ölgen.
373-Yildiki pewqul'adde qattiq soghuq qish hunlargha éghir balayi'apet élip kelgen. Acharchiliq we artuqche nopus hunlarni köchüshke mejburlighan.Hunlar bipayan mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, ottura asiya, altay taghliri, aral déngizi, kaspi déngizi, we qaradéngizni boylap méngip yawrupadiki karpat taghlirigha qarap ilgiriligen.
Bügünki künde tarixshunaslar hunlar bu yollarda qaldurup ketken izlarni tekshürüp, hunlar ishletken meshhur mis qazanlarni tapti. Bu mis qazanlarning eng éghiri ellik nechche kilogiram kilidu. Bu mis qazanlarda ipadilen'gen quymichiliq téxnikisi bilen sirtqi yüzi we girwikidiki bizeklerde junggu sen'itining tesiri bolupla qalmastin, yene hunlarning özgiche uslubimu gewdilen'gen. Bu mis qazanlar belkim din bilen munasiwetlik bolsa kirek.
Yawrupaliqlar tunji qitim hun chewendazlirini körgende, ularning at bilen bolghan shu qeder ijilliqidin qattiq heyran qalghan. Rimliq bir tarixshunas: «hetta yunan epsaniliridiki adem tenlik atmu hunlardek at bilen mehkem baghlan'ghan emes» dep yazghan.Hunlar bilen zamandash kishiler hunlarning atlirini wijik, körümsiz, tükliri paxpayghan halette teswirligen.Hunlarning özgiche at igiri rimliqlarni heyrette qaldurghan. Hunlarning igiri rimliqlarningkidek atning töshige tartilidighan köndin yasalghan bolmastin, ikki béshi égiz yaghach kötürgüchlük bolushi bilen bashqa igerlerdin perqlinidu. Bundaq igerde olturghan chewendaz at herqanche chapsimu mehkem olturalaydu. Rimliqlarning at minish jehettiki qopalliqi tüpeylidin nurghun chewendazlar da'im jengde tengpungluqini yoqutup attin chüshüp kétidiken. Hunlarning atliri qawul hem chidamliq, boghuzluq kilidu. Mölcherlinishiche, her bir hun eskiride yettidin zapas at bolidiken. Igerdin bashqa hunlar yene asiyadin eyni chaghda inqilab xaraktirlik bir xil yéngiliq élip kelgen. U bolsimu yawrupaliqlar körüpmu baqmighan üzenggidur. Yaghach yaki tömürdin yasalghan üzengge beshinchi esirning otturilirida hunlar dewri axirlishay digende andin meydan'gha kelgen. Yaghach iger we üzengge bolghachqa, hun chewendazlar atqa minip her terepke oq atalighan.
Miladidin ilgiriki ikkinchi esirde, tengriqut motun «hun» qebililirining birleshken gewdisini «oqyachi millet» dep atighan. Hunlarning ajayip qorali özgiche layihelen'gen ya bilen yéngiche oqtur. Hunlar oqnimu asiyadin élip kelgen. Hunlar ishletken oqning destisige alahide töshük échilghan bolup, atqan oqtin oxshimighan awazlar chiqqan. Mushundaq usul bilen hunlar jenglerde düshmen uqmaydighan buyruqlarni yetküzgen. Oq béshi tömürdin yasalghan bolup, üch qirliq, uzunluqi texminen atmish santimitir kilidu. Oqning téship ötüsh küchi jan alghudek derijide bolup, bundaq oqni yawrupaliqlar shu chaghqiche uchritip baqmighan. Hunlar oqyasi bilen atmish mitir yiraqliqtiki nishan'gha del jayida tekküzeleydiken. Herbi jehettiki bundaq ewzellikke ige hunlarning tosattin yawrupa chigrisida peyda bolushi yawrupaliqlarni birdinla zamaniy axir yétip kelgendek sarasimige chüshüriwetken. Yawrupaliqlar bundaq urush qilish usuligha amalsiz qalghan. Qedimdin qalghan yüzmuyüz iliship küchlükler ghelibe qilidighan urush qilish usuli bolsa hazir aqmaydighan bolup qaldi.Hunlarning urush istiratigiyesi ularni intayin muhim ghelibilerge élip barghan.
5-Esirning axirlirida yashighan yunanliq tarixshunas soshmos «yéngi tarix» digen kitabida hunlarning özgiche jeng qilish taktikisi heqqide xatire qaldurghan. Hunlar taktikigha nahayiti ehmiyet biridu. Kimki hunlarning oqidin aman qalghan bolsa, u hun chewendazlirining qosh bisliq uzun qilichidin agah bolushi kirek. Hunlarning oqyasigha oxshash, bundaq qosh bisliq qilichimiu yawrupaliqlarning qilichidin éship chüshidu. Urush hunlar üchün éytqanda xizmettur. At bolsa ularning ish bijirish orni.
Hunlar hem özi üchün, hem bashqilar üchün urush qilidu.Bu ghelite hunlarning bashqilardin perqlinidighan teripi shuki, ular igelliwalghan ziminini qoghdap qilishning koyida bolmaydu. Hunlar hergizmu özi tériqchiliq qilish üchün dihqanlarni étizliqidin qoghlap chiqarmaydu. Sheher ahalisining arambexsh öyini tartiwilish üchün ularni sheherdin qoghlimaydu. Alahide imtiyazgha érishish üchünmu mewjut bolup turuwatqan hökümetni tarqitiwetmeydu. Ular shepqetsizlerche bulap-talap, qirghinchiliq qilidu. Shunga ular kishiler bilidighan hemme düshmenlerge qarighanda téximu qorqunuchluq. Pishiwa poplar buningdin sarasimige chüshüp, (zamaniy axirning bisharitide teswirlen'gen chewendazlar emdi keptu, hunlar jazalighuchilarken, bu digen «tengrining jazasi») dep oylap qilishqan. Halaketlik künler yéqinlashqanda, awgostinus: «dunya halaket girdabigha bérip qaldi, pat arida yoqalghusi» dep yazghan.
(Menbe: ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.Shimis yazghan «attilla heqqide riwayet». Qeshqer uyghur neshriyati 2004-yil 4-ay neshri. Torgha teyyarlighuchi: ketmenbay. Bashqa tor biketke yollimang) تولۇق ئوقۇش
Junggoni chüshinish : 50 yildiki 50 jümle
جۇڭگونى چۈشىنىش: 50 يىلدىكى 50 جۈملە
1949-Yil : junggu xelqi ornidin des turdi.
1950-Yil : amirika jahan'girlikige qarshi turup, chawshen'ge yaridem bérip,wetenni, özini Qoghdash.
1951-Yil : eng söyümlük kishiler kim?
1952-Yil : üchke qarshi, beshke qarshi heriket.
1953-Yil : bash lushen.
1954-Yil : teywenni choqum azat qilimiz.
1955-Yil : kopiratsiyelishish.
1956-Yil : köp, tiz, yaxshi, tijeshlik bolush.
1957-Yil : barche güller tekshi échilish, hemme Éqimlar bes-beste sayrash.
1958-Yil : chong sekrep ilgirilesh.
1959-Yil : yashisun mawjushi.
1960-Yil : qamal qilinglar, 8-10 yil qamal qilsanglar, jungguning mesilisi hel bolidu.
1961-Yil : mehsulatqa birleshtürüp, a'ililergiche kötüre bérish.
1962-Yil : sinipiy köreshni hergiz untup qalmasliq.
1963-Yil : yoldash léy fingdin ögininglar.
1964-Yil : sana'ette dachingdin, yéza igilikide dajeydin öginish.
1965-Yil : azap-oqubetlik künlerni eslep, rahet-paraghetning qedrige yétish.
1966-Yil : isyan kötürüsh yolluq.
1967-Yil : xususiliqqa qarshi turup, shyujingjuyini tenqit qilish.
1968-Yil : keng ziminda ni-ni ishlarni qilghili bolidu.
1969-Yil : bashqilar bizge chéqilmisa, biz bashqilargha chéqilmaymiz. Bashqilar bizge chéqilidiken, biz Choqum bashqilargha chéqilimiz.
1970-Yil : ishchi-dihqan-esker oqughuchilarning aliy mektepte oqushi.
1971-Yil : dostluq birinchi, musabiqe ikkinchi.
1972-Yil : lexmini chungqur kolap, ashliqni köp jughlash. Zomiger bolmasliq.
1973-Yil : éqimgha qarshi turush.
1974-Yil : lin biyawni, kungzini tenqit qilish.
1975-Yil : ongchil dilu aghdurush shamiligha zerbe bérish.
1976-Yil : kishining könglini rasa xush qilidighan ish - «töt kishilik goruh» tartip Chiqirildi.
1977-Yil : goldbaxche qiyas.
1978-Yil : emeliyet - heqiqetni sinaydighan birdinbir ölchem.
1979-Yil : qanun aldida hemme adem barawer.
1980-Yil : birnila tughush yaxshi.
1981-Yil : jungxuani güllendürüsh.
1982-Yil : jungguche sotsiyalizim qurush.
1983-Yil : qattiq zerbe bérish.
1984-Yil : waqt - pul, ünüm - hayatliq.
1985-Yil : bir qisim kishiler awal bay bolush.
1986-Yil : yashisun chüshinish.
1987-Yil : déngizgha chüshüsh.
1988-Yil : hissiyatqa egiship méngish.
1989-Yil : muqimliq hemmini bésip chüshidu.
1990-Yil : asiyadin bösüp chiqip, dunyagha yürüsh qilish.
1991-Yil : umid qurulushi.
1992-Yil : tereqqiyat - ching qa'ide.
1993-Yil : olimpik tenherket yighinini ötküzüshni iltimas qilish.
1994-Yil : bay bolush.
1995-Yil : saxta mallargha zerbe bérish.
1996-Yil : jungguning «yaq» diyishige bolidu.
1997-Yil : weten qoynigha qaytip kélish.
1998-Yil : jan tikip mudapi'e körüsh.
1999-Yil : yéngi dewrge qedem qoyush.
(Menbe: «ürümchi kechlik géziti» 2000 - yil18 - dikabir sani, torgha teyyarlighuchi: ketmenbay . Bashqa tor biketke yollisingiz menbeni toluq eskerting)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&
جۇڭگونى چۈشىنىش: 50 يىلدىكى 50 جۈملە
1949-يىل : جۇڭگۇ خەلقى ئورنىدىن دەس تۇردى.
1950-يىل : ئامىرىكا جاھانگىرلىكىگە قارشى تۇرۇپ، چاۋشەنگە يارىدەم بېرىپ، ۋەتەننى، ئۆزىنى قوغداش.
1951-يىل : ئەڭ سۆيۈملۈك كىشىلەر كىم؟
1952-يىل : ئۈچكە قارشى، بەشكە قارشى ھەرىكەت.
1953-يىل : باش لۇشەن.
1954-يىل : تەيۋەننى چوقۇم ئازات قىلىمىز.
1955-يىل : كوپىراتسىيەلىشىش.
1956-يىل : كۆپ، تىز، ياخشى، تىجەشلىك بولۇش.
1957-يىل : بارچە گۈللەر تەكشى ئېچىلىش، ھەممە .ئېقىملار بەس-بەستە سايراش.
1958-يىل : چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش.
1959-يىل : ياشىسۇن ماۋجۇشى.
1960-يىل : قامال قىلىڭلار، 8-10 يىل قامال قىلساڭلار، جۇڭگۇنىڭ مەسىلىسى ھەل بولىدۇ.
1961-يىل : مەھسۇلاتقا بىرلەشتۈرۈپ، ئائىلىلەرگىچە كۆتۈرە بېرىش.
1962-يىل : سىنىپىي كۆرەشنى ھەرگىز ئۇنتۇپ قالماسلىق.
1963-يىل : يولداش لېي فىڭدىن ئۆگىنىڭلار.
1964-يىل : سانائەتتە داچىڭدىن، يېزا ئىگىلىكىدە داجەيدىن ئۆگىنىش.
1965-يىل : ئازاپ-ئوقۇبەتلىك كۈنلەرنى ئەسلەپ، راھەت-پاراغەتنىڭ قەدرىگە يېتىش.
1966-يىل : ئىسيان كۆتۈرۈش يوللۇق.
1967-يىل : خۇسۇسىلىققا قارشى تۇرۇپ، شيۇجىڭجۇيىنى تەنقىت قىلىش.
1968-يىل : كەڭ زىمىندا نى-نى ئىشلارنى قىلغىلى بولىدۇ.
1969-يىل : باشقىلار بىزگە چېقىلمىسا، بىز باشقىلارغا چېقىلمايمىز.
باشقىلار بىزگە چېقىلىدىكەن، بىز چوقۇم باشقىلارغا چېقىلىمىز.
1970-يىل : ئىشچى-دىھقان-ئەسكەر ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئالىي مەكتەپتە ئوقۇشى.
1971-يىل : دوستلۇق بىرىنچى، مۇسابىقە ئىككىنچى.
1972-يىل : لەخمىنى چۇڭقۇر كولاپ، ئاشلىقنى كۆپ جۇغلاش. زومىگەر بولماسلىق.
1973-يىل : ئېقىمغا قارشى تۇرۇش.
1974-يىل : لىن بىياۋنى، كۇڭزىنى تەنقىت قىلىش.
1975-يىل : ئوڭچىل دىلۇ ئاغدۇرۇش شامىلىغا زەربە بېرىش.
1976-يىل : كىشىنىڭ كۆڭلىنى راسا خۇش قىلىدىغان ئىش ــ «تۆت كىشىلىك گورۇھ» تارتىپ چىقىرىلدى.
1977-يىل : گولدباخچە قىياس.
1978-يىل : ئەمەلىيەت - ھەقىقەتنى سىنايدىغان بىردىنبىر ئۆلچەم.
1979-يىل : قانۇن ئالدىدا ھەممە ئادەم باراۋەر.
1980-يىل : بىرنىلا تۇغۇش ياخشى.
1981-يىل : جۇڭخۇانى گۈللەندۈرۈش.
1982-يىل : جۇڭگۇچە سوتسىيالىزىم قۇرۇش.
1983-يىل : قاتتىق زەربە بېرىش.
1984-يىل : ۋاقت - پۇل، ئۈنۈم - ھاياتلىق.
1985-يىل : بىر قىسىم كىشىلەر ئاۋال باي بولۇش.
1986-يىل : ياشىسۇن چۈشىنىش.
1987-يىل : دېڭىزغا چۈشۈش.
1988-يىل : ھىسسىياتقا ئەگىشىپ مېڭىش.
1989-يىل : مۇقىملىق ھەممىنى بېسىپ چۈشىدۇ.
1990-يىل : ئاسىيادىن بۆسۈپ چىقىپ، دۇنياغا يۈرۈش قىلىش.
1991-يىل : ئۇمىد قۇرۇلۇشى.
1992-يىل : تەرەققىيات - چىڭ قائىدە.
1993-يىل : ئولىمپىك تەنھەركەت يىغىنىنى ئۆتكۈزۈشنى ئىلتىماس قىلىش.
1994-يىل : باي بولۇش.
1995-يىل : ساختا ماللارغا زەربە بېرىش.
1996-يىل : جۇڭگۇنىڭ «ياق» دىيىشىگە بولىدۇ.
1997-يىل : ۋەتەن قوينىغا قايتىپ كېلىش.
1998-يىل : جان تىكىپ مۇداپىئە كۆرۈش.
1999-يىل : يېڭى دەۋرگە قەدەم قويۇش.
(«ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»نىڭ 2000-يىل 18-دىكابىر سانىدىن تورغا تەييارلىغۇچى: كەتمەنباي. باشقا تور بىكەتكە يوللىماقچى بولسىڭىز، مەنبەنى تولۇق ئەسكەرتىڭ)
مەنزىل
http://ketmenbay.blogspot.com/
تولۇق ئوقۇش
1949-Yil : junggu xelqi ornidin des turdi.
1950-Yil : amirika jahan'girlikige qarshi turup, chawshen'ge yaridem bérip,wetenni, özini Qoghdash.
1951-Yil : eng söyümlük kishiler kim?
1952-Yil : üchke qarshi, beshke qarshi heriket.
1953-Yil : bash lushen.
1954-Yil : teywenni choqum azat qilimiz.
1955-Yil : kopiratsiyelishish.
1956-Yil : köp, tiz, yaxshi, tijeshlik bolush.
1957-Yil : barche güller tekshi échilish, hemme Éqimlar bes-beste sayrash.
1958-Yil : chong sekrep ilgirilesh.
1959-Yil : yashisun mawjushi.
1960-Yil : qamal qilinglar, 8-10 yil qamal qilsanglar, jungguning mesilisi hel bolidu.
1961-Yil : mehsulatqa birleshtürüp, a'ililergiche kötüre bérish.
1962-Yil : sinipiy köreshni hergiz untup qalmasliq.
1963-Yil : yoldash léy fingdin ögininglar.
1964-Yil : sana'ette dachingdin, yéza igilikide dajeydin öginish.
1965-Yil : azap-oqubetlik künlerni eslep, rahet-paraghetning qedrige yétish.
1966-Yil : isyan kötürüsh yolluq.
1967-Yil : xususiliqqa qarshi turup, shyujingjuyini tenqit qilish.
1968-Yil : keng ziminda ni-ni ishlarni qilghili bolidu.
1969-Yil : bashqilar bizge chéqilmisa, biz bashqilargha chéqilmaymiz. Bashqilar bizge chéqilidiken, biz Choqum bashqilargha chéqilimiz.
1970-Yil : ishchi-dihqan-esker oqughuchilarning aliy mektepte oqushi.
1971-Yil : dostluq birinchi, musabiqe ikkinchi.
1972-Yil : lexmini chungqur kolap, ashliqni köp jughlash. Zomiger bolmasliq.
1973-Yil : éqimgha qarshi turush.
1974-Yil : lin biyawni, kungzini tenqit qilish.
1975-Yil : ongchil dilu aghdurush shamiligha zerbe bérish.
1976-Yil : kishining könglini rasa xush qilidighan ish - «töt kishilik goruh» tartip Chiqirildi.
1977-Yil : goldbaxche qiyas.
1978-Yil : emeliyet - heqiqetni sinaydighan birdinbir ölchem.
1979-Yil : qanun aldida hemme adem barawer.
1980-Yil : birnila tughush yaxshi.
1981-Yil : jungxuani güllendürüsh.
1982-Yil : jungguche sotsiyalizim qurush.
1983-Yil : qattiq zerbe bérish.
1984-Yil : waqt - pul, ünüm - hayatliq.
1985-Yil : bir qisim kishiler awal bay bolush.
1986-Yil : yashisun chüshinish.
1987-Yil : déngizgha chüshüsh.
1988-Yil : hissiyatqa egiship méngish.
1989-Yil : muqimliq hemmini bésip chüshidu.
1990-Yil : asiyadin bösüp chiqip, dunyagha yürüsh qilish.
1991-Yil : umid qurulushi.
1992-Yil : tereqqiyat - ching qa'ide.
1993-Yil : olimpik tenherket yighinini ötküzüshni iltimas qilish.
1994-Yil : bay bolush.
1995-Yil : saxta mallargha zerbe bérish.
1996-Yil : jungguning «yaq» diyishige bolidu.
1997-Yil : weten qoynigha qaytip kélish.
1998-Yil : jan tikip mudapi'e körüsh.
1999-Yil : yéngi dewrge qedem qoyush.
(Menbe: «ürümchi kechlik géziti» 2000 - yil18 - dikabir sani, torgha teyyarlighuchi: ketmenbay . Bashqa tor biketke yollisingiz menbeni toluq eskerting)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&
جۇڭگونى چۈشىنىش: 50 يىلدىكى 50 جۈملە
1949-يىل : جۇڭگۇ خەلقى ئورنىدىن دەس تۇردى.
1950-يىل : ئامىرىكا جاھانگىرلىكىگە قارشى تۇرۇپ، چاۋشەنگە يارىدەم بېرىپ، ۋەتەننى، ئۆزىنى قوغداش.
1951-يىل : ئەڭ سۆيۈملۈك كىشىلەر كىم؟
1952-يىل : ئۈچكە قارشى، بەشكە قارشى ھەرىكەت.
1953-يىل : باش لۇشەن.
1954-يىل : تەيۋەننى چوقۇم ئازات قىلىمىز.
1955-يىل : كوپىراتسىيەلىشىش.
1956-يىل : كۆپ، تىز، ياخشى، تىجەشلىك بولۇش.
1957-يىل : بارچە گۈللەر تەكشى ئېچىلىش، ھەممە .ئېقىملار بەس-بەستە سايراش.
1958-يىل : چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش.
1959-يىل : ياشىسۇن ماۋجۇشى.
1960-يىل : قامال قىلىڭلار، 8-10 يىل قامال قىلساڭلار، جۇڭگۇنىڭ مەسىلىسى ھەل بولىدۇ.
1961-يىل : مەھسۇلاتقا بىرلەشتۈرۈپ، ئائىلىلەرگىچە كۆتۈرە بېرىش.
1962-يىل : سىنىپىي كۆرەشنى ھەرگىز ئۇنتۇپ قالماسلىق.
1963-يىل : يولداش لېي فىڭدىن ئۆگىنىڭلار.
1964-يىل : سانائەتتە داچىڭدىن، يېزا ئىگىلىكىدە داجەيدىن ئۆگىنىش.
1965-يىل : ئازاپ-ئوقۇبەتلىك كۈنلەرنى ئەسلەپ، راھەت-پاراغەتنىڭ قەدرىگە يېتىش.
1966-يىل : ئىسيان كۆتۈرۈش يوللۇق.
1967-يىل : خۇسۇسىلىققا قارشى تۇرۇپ، شيۇجىڭجۇيىنى تەنقىت قىلىش.
1968-يىل : كەڭ زىمىندا نى-نى ئىشلارنى قىلغىلى بولىدۇ.
1969-يىل : باشقىلار بىزگە چېقىلمىسا، بىز باشقىلارغا چېقىلمايمىز.
باشقىلار بىزگە چېقىلىدىكەن، بىز چوقۇم باشقىلارغا چېقىلىمىز.
1970-يىل : ئىشچى-دىھقان-ئەسكەر ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئالىي مەكتەپتە ئوقۇشى.
1971-يىل : دوستلۇق بىرىنچى، مۇسابىقە ئىككىنچى.
1972-يىل : لەخمىنى چۇڭقۇر كولاپ، ئاشلىقنى كۆپ جۇغلاش. زومىگەر بولماسلىق.
1973-يىل : ئېقىمغا قارشى تۇرۇش.
1974-يىل : لىن بىياۋنى، كۇڭزىنى تەنقىت قىلىش.
1975-يىل : ئوڭچىل دىلۇ ئاغدۇرۇش شامىلىغا زەربە بېرىش.
1976-يىل : كىشىنىڭ كۆڭلىنى راسا خۇش قىلىدىغان ئىش ــ «تۆت كىشىلىك گورۇھ» تارتىپ چىقىرىلدى.
1977-يىل : گولدباخچە قىياس.
1978-يىل : ئەمەلىيەت - ھەقىقەتنى سىنايدىغان بىردىنبىر ئۆلچەم.
1979-يىل : قانۇن ئالدىدا ھەممە ئادەم باراۋەر.
1980-يىل : بىرنىلا تۇغۇش ياخشى.
1981-يىل : جۇڭخۇانى گۈللەندۈرۈش.
1982-يىل : جۇڭگۇچە سوتسىيالىزىم قۇرۇش.
1983-يىل : قاتتىق زەربە بېرىش.
1984-يىل : ۋاقت - پۇل، ئۈنۈم - ھاياتلىق.
1985-يىل : بىر قىسىم كىشىلەر ئاۋال باي بولۇش.
1986-يىل : ياشىسۇن چۈشىنىش.
1987-يىل : دېڭىزغا چۈشۈش.
1988-يىل : ھىسسىياتقا ئەگىشىپ مېڭىش.
1989-يىل : مۇقىملىق ھەممىنى بېسىپ چۈشىدۇ.
1990-يىل : ئاسىيادىن بۆسۈپ چىقىپ، دۇنياغا يۈرۈش قىلىش.
1991-يىل : ئۇمىد قۇرۇلۇشى.
1992-يىل : تەرەققىيات - چىڭ قائىدە.
1993-يىل : ئولىمپىك تەنھەركەت يىغىنىنى ئۆتكۈزۈشنى ئىلتىماس قىلىش.
1994-يىل : باي بولۇش.
1995-يىل : ساختا ماللارغا زەربە بېرىش.
1996-يىل : جۇڭگۇنىڭ «ياق» دىيىشىگە بولىدۇ.
1997-يىل : ۋەتەن قوينىغا قايتىپ كېلىش.
1998-يىل : جان تىكىپ مۇداپىئە كۆرۈش.
1999-يىل : يېڭى دەۋرگە قەدەم قويۇش.
(«ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى»نىڭ 2000-يىل 18-دىكابىر سانىدىن تورغا تەييارلىغۇچى: كەتمەنباي. باشقا تور بىكەتكە يوللىماقچى بولسىڭىز، مەنبەنى تولۇق ئەسكەرتىڭ)
مەنزىل
http://ketmenbay.blogspot.com/
订阅：
博文 (Atom)
