Tarixtiki Amirika Prizdintliri

****************************************************************


2009 - yili 1- ayning 9- küni amirikining hazir hayat bolghan besh neper prizdinti aqsaraygha jem boldi.

44. BARACK H. OBAMA (2009-?)

43. GEORGE W. BUSH (2001-2009)

42. WILLIAM J. CLINTON (1993-2001)

41. GEORGE H.W. BUSH (1989-1993)

40. RONALD REAGAN (1981-1989)

39. JIMMY CARTER (1977-1981)

38. GERALD R. FORD (1974-1977)

37. RICHARD M. NIXON (1969-1974)

36. LYNDON B. JOHNSON (1963-1969)

35. JOHN F. KENNEDY (1961-1963)

34. DWIGHT D. EISENHOWER (1953-1961)

33. HARRY S. TRUMAN (1945-1953)

32. FRANKLIN D. ROOSEVELT (1933-1945)

31. HERBERT HOOVER (1929-1933)

30. CALVIN COOLIDGE (1923-1929)

29. WARREN G. HARDING (1921-1923)

28. WOODROW WILSON (1913-1921)

27. WILLIAM HOWARD TAFT (1909-1913)

26. THEODORE ROOSEVELT (1901-1909)

25. WILLIAM MCKINLEY (1897-1901)

24. GROVER CLEVELAND (1893-1897)

23. BENJAMIN HARRISON (1889-1893)

24. GROVER CLEVELAND (1893-1897)

21. CHESTER ARTHUR (1881-1885)

20. JAMES GARFIELD (1881-1881)

19. RUTHERFORD B. HAYES (1877-1881)

18. ULYSSES S. GRANT (1869-1877)

17. ANDREW JOHNSON (1865-1869)

16. ABRAHAM LINCOLN (1861-1865)

15. JAMES BUCHANAN (1857-1861)

14. FRANKLIN PIERCE (1853-1857)

13. MILLARD FILLMORE (1850-1853)

12. ZACHARY TAYLOR (1849-1850)

11. JAMES K. POLK (1845-1849)

10. JOHN TYLER (1841-1845)

9. WILLIAM HENRY HARRISON (1841-1841)

8. MARTIN VAN BUREN (1837-1841)

7. ANDREW JACKSON (1829-1837)

6. JOHN QUINCY ADAMS (1825-1829)

5. JAMES MONROE (1817-1825)

4. JAMES MADISON (1809-1817)

3. THOMAS JEFFERSON (1801-1809)

2. JOHN ADAMS (1797-1801)

1. GEORGE WASHINGTON (1789-1797)

**********************

تولۇق ئوقۇش

Amirikidiki bir uyghur ana bilen söhbet

ئامىرىكىدىكى بىر ئۇيغۇر ئانا بىلەن سۆھبەت



Amirikidiki bir uyghur ana bilen söhbet


(bu téma yulghundiki bir so'algha asasen uyushturuldi. Bu hemshirimizning waqti bek qis bolghachqa uzunda pütti. Hemshirimiz özini ashkara qilishni xalimighach ismi atalmidi)

Tonushturush: söhbet sahibi bolghan ana amérika mariland shitatida turidu, kompyutér penliri boyiche doktor. Ikki oghulning anisi. Özi oqughan mektepte oqutquchi hem mariland shitatliq rak késelliri doxturxanisida programmér bolup ishlewatidu.

Essalamu eleykum, hede. Bügün sizdin bir nechche mesile toghrisida pikirlishey, dégen idim. Bilgen, ögen'genliringiz we turmush tejribiliringizdin so'allirimgha jawab tépishni arzu qilimen.
We'eleykum essalam we rehmetullahi we bariketuhu, peqet allahla xataliq we nuqsanlardin paktur. Men bilginim boyiche, amal bar yaxshi jawab bérishke tirishimen. Biz bashqilargha ülge bolalmaymiz. Ülge bolushqa resulullah sellellahu eleyhi wesellem we sahabiler yéterliktur. Biz peqet shularning izidin méngiwatqan we shulardin öginiwatqanlarmiz.

So'al: ikki oghlingiz barken. Oghulliringizning bilim igilesh ehwalini tonushturup bersingiz. Yeni penni we diniy jehetlerde qandaqraq bilim igilewatidu?
Jawab: méning chong oghlum (yette yash) islami mektepte oquwatidu. Ular mektepte sekkiz xil ders oquydu: qur'an, ereb tili, islam bilimliri, én'gliz tili edebiyati, matématika, ijtima'iy pen, tebi'iy pen we tenterbiye.
Oghlum hazir qur'an oqush qa'idilirini tugitip resmi qur'an oqushni bashlidi. Oqutquchisi hazirche yadlashni emes, mus'hefke qarap toghra we rawan oqushni telep qilghachqa, bizmu öyde shuninggha yardem qiliwatimiz. Erep tilida yézish we oqush basquchidin otup, hazir addi grammatika we sözlüklerni öginiwatidu. Islam bilimliri dégen derside allah subhana we ta'alaning isimlirini menisi bilen öginidu; Sürilerning menisini öginidu. Islam eqidilirini we du'alarni in'glizche menisi bilen tepsiliy öginidu. Bashqa penni derslerni mushu dölettiki bashqa penni mekteplerge oxshash öginidu. Bu mektepning öginidighan nersisi köp bolghachqa mektepte künige birer sa'et uzunraq oquydu we tapshuruqni köprek ishleydu. Chong oghlimiz hemme nersilerge qiziqidu. Kichik waqtida haywanlargha qiziqatti. Shu qiziqishi sewebidin in'glizche kitaplarni körüp bilmise kitapni ekilip, bizge oqutup dégendek, 3-4 yash waqitlirida nurghun biz bilmeydighan haywanlarning isimliri, xususiyetliri, we yashash muhitliri bilen tonushup chiqqan idi. Kéyin her xil qatnash wastilirigha qiziqti, kéyin herxil ayropilanlargha qiziqti, kéyin yaghachchiliq qilishqimu qiziqti.
Nöwette asman jisimlirigha we tashlargha qiziqiwatidu. Némige qiziqsa biz amal bar shu toghriliq kitaplarni tépip bérishke tirishtuq we shuninggha a'it muhit bilen uchrashturushqa tirishtuq. Emma perzentlirimizde bilim bolup, iman we edep-exlaq bolmisa bilimni toghra ishlitelmeydu, dep bilimiz. Biz yene balilarni waqtini pilanliq ishlitish we turmushta retlik-tertiplik bolush jehettin terbiyileshke tirishiwatimiz.

So'al: siz oghulliringizni yeslige bermey ozingiz terbiyilepsiz, buning sewebi néme?
Jawab: her xil sewepler boldi. Balilar kichik waqtida ata-anisigha muhtaj. Uningdin bashqa biz ikkilimiz mektepte oquwatqachqa, yaxshiraq yeslige bérishke iqtisadimizmu yar bermeytti.

So'al: baliliringiz öyde putunley uyghur tilida sozlishidiken, siz buning kéyin mektepke kirgende tosalghu bolup qélishidin ensirimidingizmu?
Jawab: her xil kishiler her xil meslihet berdi. Bizmu bezide ensiriduq, bezide meyli diduq. Etrapimizdiki nurghun uyghur a'ililerning perzentliri peqet uyghurche sozlimeydu yaki sozleshnimu bilmeydu.
Biz eger özimiz ching turmisaq we perzentlirimizni yéteklimisek ularningmu tebi'iyla shundaq bolup qalidighanliqini hés qilduq.
Bizning heqiqeten balilirmizgha ana tilimizni ögitish mejburiyitimiz bar.
Eng addiysi eger uyghurche bilmise balilirimiz ata-anilirimiz bilen qandaq munasiwette bolidu?
Bizning uruq-tuqqanlirimiz bilenchu?
Bizning xelqimiz bilenchu?
Biz perzentlirimizning allahning yolida ilim élishini arzu qilimiz, bolupmu bizning xelqimizge kéreklik allahning ilmini élishini bekrek arzu qilimiz. Insha'allah allah rehmet qilip shu ilimlarni alghan chaghda bizge, xelqimizge yetkuzush uchun ana tilimizni yaxshi bilmise bolmaydu.
Lékin biz buningliq bilen in'glizchige étiwar bermeymu qoymiduq. Öyde in'glizche sozleshmisekmu, lékin balilirimizgha in'glizche élipbeni we sözlüklerni baldurla ugettuq. Chong oghlum mektepke ( kindergarten balilar baghchisi) kirgende in'glizche sözlishelmeytti. Lékin hemme herplerni oqushni we yézishni biletti. In'glizche renglerning, her hil gi'omitiriyilik shekillerning, pesillerning, aylarning, hepte künlirining, we kündilik turmushtiki nurghun nersilerning ismi we yézilishini biletti. In'glizche 100 giche saniyalaytti. Mektepte deslepte biraz qiynaldi, lékin yérim yildin kéyin sinipning aldi bolup oqushqa bashlidi.
Mektepke kirip uzun ötmeyla öyde in'glizche sözleydighan boliwaldi. Biz deslepte yol qoyduq. Yene uyghurche sözleshte ching turiwalsaq baligha taza yaxshi bolmaydighanlighini his qilduq. Melum waqit ötüp oghlimiz mektepke könüp ketkendin kéyin biz öyde qet'iy uyghurche sözlesh tüzümini turghuzduq. Uningdin awal bizmu bezide kespimiz toghriliq yaki özimizning mektipidiki ishlar toghriliq sozleshsek in'glizche sözleshke chushup kétettuq. Bu tüzümni ijra qilish bashlan'ghandin kéyinm bezide chong oghlimiz bizni tenqitlep qoyidighan boldi. Shundaq qilip bara-bara oghlimiz öyde tebi'iyla uyghurche sözleydighan, sirtta dadil in'glizche sözleydighan boldi. Shundaqtimu, dawamliq diqqet qilmisaq, bizning muhitimiz yaxshi emes. Bashqa uyghurlarning perzentliri ichide uyghurche sözleydighanlar nahayiti az, hetta yoq déyerlik.
Biz da'im «uyghurgha uyghurche sözleysiler» dések, chong balam «apa, ulargha uyghurche gep qilsam chushenmeydiken» deydu. «chüshenmise ögitip qoyung, ular uyghur bolghandikin uyghurche sözlishi kérek» dep, balamgha özining qilghinining toghra ikenligini uqturup turimiz.
Bezi ata-anilar balilirini uyghurche sözleshke zorlaydu, bezilirining kari yoq. Qisqisi, bu muhit balilirimizning uyghur tili uchun yaxshi emes. Allah xalisa, biz tetillerde balilarni weten'ge ewetish, da'im ata-anilar we uruq-tuqqanlar bilen paranglashturush, we uyghurche köp kitap oqush, yézish arqiliq balilirimizning uyghur tilini béyitishni oylawatimiz.

So'al: amérikidek dölettimu balilargha islamiy mektepler bar iken, anglap nahayiti söyündüm. Bundaq mektepler musulman ata-anilarning yükini köp yinikletse kérek?
Jawab: elhemdulillah. Qiyinchiliq dégen hemmila yerde bar, gep shu qiyinchiliqlarni yéngidighan iradige kélish, shu ishning muhimliqini tonush yaki tonuyalmasliqta. Balam oqughan mektep eslidiki öyimizdin mashina bilen bir yérim sa'etlik yol idi. Künde etigende bamdattin kéyinla balini bezide yaxshi gep bilen, bezide hetta xapa bolup turghuzup, mektipige élip mangattim. Balini mektipige apirip qoyghandin kéyin ishimgha mangattim. Ishqa kelgende hérip héch majalim qalmaytti. Kechte balamni mekteptin ekilip bir dem ishxanida tapshurup ishlitettim. Andin yene shundaq uzun yol méngip qaytip kélettuq. Künde töt sa'etlep mashinida olturush biz chonglar üchünmu nahayiti éghir bir seper, kichik bala üchün téximu shundaq. Balam kechte öyge qaytip kélip, harghinliqtin krésloda yétipla uxlap qalatti.
Shundaq chaghlarda bezide «téxi kichip bolghandikin, öyge yéqinraq ammiwi mektepke bérip turup, sel chong bolghanda andin islamiy mektepke almashtursaqmikin» dégennimu oylashtuq. Beziler :« balining heqiqiy xarektéri yétilidighan waqit toluqsiz ottura mektep, bashlan'ghuchta qeyerdila oqusa oxshash» dep bizge ammiwi mektepte oqutush teklipini berdi. Lékin etrapimdikilerge qarap, yene ikkilendim. Mesilen, mektepte ramizan ayliri musulman oqughuchilar iftarni mektep ashxanisida qilattuq, shundaq chaghda bashqilargha diqqet qilip baqqanidim. Adette musulman döletliridin kelgen oqughuchilar iftar aldidiki du'a qobul bolidighan waqitni qoldin bermey, toxtimay allahni zikir qilish bilen meshghul bolatti. Lékin amérikida chong bolghan, xéli yaxshi terbiye alghan musulman balilarmu chaqchaqliship, oynishatti. Shularni oylap bala üchün terbiyilinidighan muhitning nahayiti muhimliqini hés qildim. Elwette, mundaq muhitta chong bolsa teqwa bolidu, déyelmeymiz, lékin biz ata-ana bolush süpitimiz bilen, allah bizge wezipe qilip bergen balilirimizni choqum qolimizdin kelginiche eng yaxshi islamiy muhitta chong qilish, terbiyilesh mejburiyitimiz bar.
Resulullah sellellahu eleyhi wesellem : «herbir bala islam üstige tughulidu, uni ata-anisi yehudiy yaki mejüsi qilip chiqidu» dégen.
Elhemdulillah, shundaq qilip, balamni sel japa tartsaqmu, islamiy mektepte oquttuq. Shunchilik japagha chushluq, balammu nahayiti obdan terbiye éliwatidu.
Ularning mektipining ders ötüsh usuli mundaq:
Her küni etigende ular mektepke kélip eng awwal udul meschitke kiridu. Meschitte bularning mektep mudiri yaki chongraq mu'ellimlerdin bireri bulargha birer hedisni sözleydu, andin shu hedisning mezmunini oqughuchilargha addiy til bilen chüshendüridu. Andin ularning her ayliq témiliq pa'aliyetliri bar, mesilen, bu ayliq témisi rastchil bolush, bolsa, asasen mushu ayda herküni rastchilliq toghrisida hedis sözleydu, oqughuchilar özide rastchil bolushni yétildürüshni ögitidu. Shu ayda hem sinipning, mektepning közge chéliqidighan yerlirige «rastchilliqning ülgisi ebu bekr reziyellahu enhu» dégendek xetlerni yézip qoyidu, we oqughuchilarni rastchil bolushqa ündeydighan hedis we eqliye sözlerni yazidu. Bashqa dersliri men yuqirida sözlep ötkendek.
Elhemdulillah. Hazir u qiyinchiliqlar asasen tügep balamning mektipige yéqin yerge köchüp kelduq. Lékin yoldishimning mektipige yiraqlap kettuq. Yoldishim hazir künde töt sa'et mashinigha olturup mektipige baridu.

So'al: er-ayallar ikkilinglar doktorluq oquwatqan mezgilde ikki balining halidin özunglar xewer apsiler, yene waqit chiqirip qur'an yadlaydikensiz, waqitni qandaq orunlashturisiz?
Jawab: elhemdulillah. We la hewle we le quwwete illah billah. Waqitni aldin'ala pilanlash intayin muhim. Her küni qilidighan ishlarni aldinqi küni uxlashtin burun oylinip yézip chiqish bir yaxshi adet. Etisi orningizdin turghandin bashlap shu ishlarni ijra qilishqa chüshsingiz özingizmu sezmey nurghun ishlarni qilalaysiz. Kichik balisi bar adem téximu shundaq qilishi kérek. Chünki sizning waqtingiz cheklik bolidu. Nime qilishingizni aldin pilanliwalmisingiz bikar waqtingiz qilidighan ishingizni tépip bolghiche ötüp kétidu.
Balilar 3-4 yashqiche kunige kem digende 12 sa'et uxlaydu. Eger siz 8 sa'et uxlisingiz, u chaghda sizge yene 4 sa'et erkin waqit bar, digen gep. Ashu 4 sa'etni ching tutush kérek. Baligha her küni melum waqit ajritip, yaxshi oynitip qoysa, bala asta-asta özi oynaydighan bolidu. Eger siz balingiz bilen oynighan qiyapette, lékin kallingizda bashqa ishni oylap oltursingiz, balisingiz sizge téximu yépishiwalidu. Chunki balilar sizning ulargha heqiqi köngül bölmeywatqanliqingizni bilidu, we sizning heqiqi köngül bölüshingizni séghinip kechkiche keyningizge kiriwalidu. Shunga choqum hichbolmisa yérim sa'et ajritip kichik bala bolup, hemme ishlarni untup turup teng oynash kérek. Uningdin kéyin balining köz aldida tamaq etsingizmu we kitap körsingizmu xatirjem qilalaysiz.
Ibadetke kelsek, balilar namaz waqtining bir alahide waqit ikenlikini barghanche chüshinidu. Shunga namaz waqti bolghanda balini bixeter orunlashturup qoyup kéchikturmey namaz oqush kérek. Bara-bara yighlawatqan balimu «allahu ekber» dégen haman «beribir apam namizi tügimiche manga qarimaydu» dep shappide toxtap qalidighan bolidu .
Kichik balilar apisi bilen bille ish qilishni yaxshi köridu. Shunga yene bir usul, bille taharet élip, bille namaz oqusa bala hem kashila qilmaydu, hem özimu öginip qalidu. Hetta qur'an oqushmu shundaq. Qur'andin ikkini ekilip «balam, siz qaysisini oquysiz?» dep, birsini tallitip yene birsini özingiz oqusingiz bolidu. Bezide méning kichik balam toxtimay méning qolumdikini talishidu. Undaq chaghlarda tizimda olturghuzup «ikkimiz teng oquyli» désem, «maqul» dep besh minut bolsimu olturup béridu.
Öyde nurghun öy ishlirini balilar bille qilghili bolidu. Mesilen, tamaq étish, kir yuyush, öy tazilash dégendek ishlarni qilghanda balilarni teng qatnashtursa, ular hem xushal bolidu, sizmu hem ishingizni qilalaysiz. Biz birinchi balimizda köp qiynalghan iduq, ikkinchi balimizda tejribilerni yekünliduq, allah ta'ala bizge köp asanchiliq berdi. Néme ish qilsam «menmu qilimen» dése, maqul dep qollirini yuyup qiliwatqan ishimni tutquzup qoyimen, bezide uzun qilidu, bezide birdemdin kéyinla zérikip manga qayturup béridu. Zérikken ishlirini kéyin qiliwatqinimni körsimu qayta talashmaydu. Emma bezi ishlargha yaq deymen. Mesilen, pichaq/qaycha bilen qilidighan ishlarni talashsa kichik balilarning qaychisi yaki ötmeydighan pichaq bérimen we qolumdiki pichaq/qaychini bersem néme üchün bolmaydighanlighini chüshendürimen. Shunga hazir köpinche ehwallarda öy ishlirini qilish biz hemmimiz uchun köngüllük ish bolup qaldi.
Qisqisi, bala oyghaq chaghda mushundaq ishlarni tügitiwalsingiz, andin bala uxlap qalghanda koprek zéhin telep qilidighan ishlarni qilsingiz bolidu, insha'allah.
Allah ta'ala heqiqeten bizge qur'anni yadlashni we chüshinishni asan qilip bergen. Eger biz niyet qilsaq we tirishsaqla, uning hich bir qiyin ish emesligini hés qilimiz. Men da'im qur'anni mus'heftin yadlashqa tirishimen. Chunki ayetning orni bilen yadlash este tutushqa paydiliq iken. Awal yadlimaqchi bolghan ayetni oquymen, andin u ayetning menisini sözmu söz öginimen. Andin menisi heqqide oylaymen. Buninggha 5-10 minut kétidu. Uningdin kéyin, awwal qiliwatqan ishimni dawamlashturimen. Yene 1-2 sa'ettin kéyin u ayetni mus'heftin 3 qétim oquymen we her bir sözning menisini ésimge élishqa tirishimen. Eger untup qalghan bolsam sözlerning menisini qayta korimen. Andin, kitapqa qarimay ésimde qalghinini 3 qétim dep béqishqa tirishimen. Andin kitapni échip yene 3 qétim oquymen. Mushu jeryanni taki u ayetni yadlighan'gha qeder tekrarlaymen. Buninggha yene 5-10 minut kétidu. Bezide yene waqit chiqirip shu ayetning tefsirini oqushqa tirishimen. Eger biz her kuni qur'an yadlashqa 20 minut ajratsaq nahayiti téz ilgirleymiz. Chüshinish we yadlash barghansiri asan toxtaydu.
Eger siz waqtingiz oylighan ishliringizgha yétishmigendek his qilsingiz, her kuni néme ish qilghanlighingizni minut-sékuntlirighiche semimiylik bilen bir depterge yézip ménging we buni bir hepte dawamlashturung. Bir heptidin kéyin yazghan xatiringizni közdin kechurup chiqsingiz néme uchun waqtingiz yetmigendek hés qilghanlighingizni bilisiz. Andin siz ishliringizni 2 türge ayring: siz qilishingiz kérek bolghan ishlar we siz qilishni xalaydighan ishlar. Hemmimizning mejburiyiti bar. Mesilen, balamning qorsighi échip ketse bir nerse bérish men qilishim kérek bolghan ish, hedis yadlash men qilishni xalaydighan ish. Biz mejburiyitimizni tonushimiz we ulargha jiddi qarishimiz kérek. Biz yaxshi emellerni qilduq, dep özimizning mejburiyitini ötimisek bolmaydu. Yene mesilen, namazlarni waqtida oqush bilen qur'an oqush yaki yadlash oxshimighan ikki turge chushidu. Biz qur'an yadlaymen, dep olturup namazning waqtini ötküziwetsek bolmaydu.
Qisqisi, aldin planlash we waqitni téjep ishlitishning manga köp yardimi boldi. Uningdin bashqa intérnétni ishlitish waqtini cheklesh kérek iken.

So'al: hazir aliy mekteplerdiki bir qisim hemshiriler arisida beribir oqusaqmu yene bérip öyde olturidikenmiz, dep mektepni tashlash xahishi éghirken. Siz mushu ehwalgha qandaq qaraysiz?
Jawab: buninggha bir nerse diyish tes. Her kishining ehwali oxshimaydu. Bilim élish bilen öyde olturushning hich ziddiyiti yoq, yeni öyde olturghan adem birnerse bilmisimu bolidu déyish bir xata ang. Bilim her kishige kérek. Emma bilimni qandaq élish mesilisi bashqa bir gep. Men buninggha jawap bérelmeymen, dep oylaymen.
Lékin méning qarishimche, öyde olturush ayal kishige nisbeten nahayiti ejir bérilidighan ish. Qur'an we hedislerning teshebbusigha qarisaqmu, erlerning sirtlarda ijtima'iy pa'aliyetlerge köprek ishtirak qilip, a'ilini qoghdash we halidin xewer élishni, ijtima'iy turmushta etrapidikilerge köprek yardem qilishni, ayal kishining bolsa a'ilide bolup, a'ilidin yaxshi xewer élip, balilarni yaxshi terbiyilep, yaxshi ayal we yaxshi ana bolushqa righbetlendürgenlikini bayqaymiz. Ayal kishi a'ilidin yaxshi xewer alsa, yaxshi qoruqchi bolalisa er özining xizmitini yaxshi qilalaydu, shundaqla bir xil tengpungluq shekillinip, a'ilining mustehkem dawamlishishi, perzentlerning illiq muhitta terbiyilinishini emelge ashurghili bolidu. Ayal kishi qanche bilimlik bolghanche, balilarning terbiyilinishi etrapliq bolup chiqidu, balining terbiyisi köp hallarda anigha baghliq bolidu. Shunga ayallarning bilim almasliqi yaxshi ish emes. Ayallar bilimlik bolsa xelqimiz andin güllineleydu. Lékin, men bilim élish üchün choqum mehremsiz halda yiraqlargha seper qilish kérek, dep qarimaymen.

So'al: yéngi toy qilghan, yéngi baliliq bolghan hemshirilerge a'ile, ayalliq exlaqi we perzent terbiyilesh toghriliq ikki éghiz nesihet we teklip bersingiz. Allah sizdin razi bolsun.
Jawab: singlim, yéngi toy qilghan hemshiriler amal bar hemme ishini tashlap yaxshi ayal bolushni öginishi kérek. Bir a'ile jem'iyet üchün qanchilik muhim bolsa er-ayalning munasiwiti a'ile üchün shunche muhim. Er-ayalning munasiwiti yaxshi bolmisa balilarni yaxshi terbiyileshmu intayin qiyin ish. Men hélila sizge «biz yenila nikahqa éhtiyajliqmu?» dégen maqalini ewettim, uningda mundaq bir abzas bar:
«bizdin telep qilin'ghini shuki, nikah turmushida er-ayal ikkila terep oxshash tirishchanliq körsitishi kérek, shundila, insha'allah, ikki terep oxshash ejirge ige bolidu. Heqiqetenmu, nikahtin kéyin sheytan her amallar bilen ikkiylenning arisini buzuwétishke tirishidu, we aran teste qoshulghan bu bir jüpni ayriwétishke urunidu.
Jebir ibn abdullahtin riwayet qilinishiche resulullah sellellahu eleyhi wesellem mundaq dégen: «sheytanlarning bashliqi iblisning texti déngizning üstididur. U ademlerning arisigha sheytanlarni yamanliq qilish üchün ewetidu. Iblisning nezeride sheytanlarning eng yamini insanlar arisida eng chong yamanliq qilalighinidur. Andin iblis ularning bayanlirini anglaydu. Qachanki ularning birerining bashqilarning arisigha xata chüshinish we guman peyda qilip, ularning arisini buzuwetkenlikini anglisa iblis nahayiti xoshal bolup kétidu. Iblis kélip shuni bayan qilghuchini quchaqlaydu, hem «sen qaltiskensen» deydu. Yeni, bu sheytanning insanlarni heqiqiy azdurghanliqidur» (muslim riwayet qilghan)
Yeni, her birimiz sheytanning bizni azdurush uchun qiliwatqan wes-wesilirige boysunmasliqimiz lazim we buning uchun özimizni qorallandurishimiz lazim. Bu témida nurghun maqalilar bar. Men birnechchisini tallap ewettim. Tepsili oqup chiqing. Kéyinche terjime qilip munberge chaplap qoyarmiz. Bala terbiyileshmu chong bir téma. U toghriliq kéyinche oqughanlirimni ortaqlishay. Rast gepni qilsam jahanda yaxshi ata-ana bolushtin tes ish yoq iken, dep oylaymen.

Balilarni yaxshi terbiyelesh intayin qiyin ish.
Hazirche méning hés Qilghinim:
1. Allahtin kop yardem sorash. Yaxshi emellerni köp qilish.
2. Balimizgha ögetmekchi bolghan ishta awal özimiz ülge bolush.
3. Perzentimizning allahning amaniti ikenligini untup qalmaslighimiz.

Bu toghrida hazirche mushunchilik yazay. Emdi dostlirimizning töwendiki maqalilarni oqup chiqishini tewsiye qilimen.

Allah rehmet qilsun hede, köp waqtingizni éliwettim, so'allargha waqit chiqirip jawab bergenlikingiz üchün chin könglümdin rehmet éytimen.
Allah barliq qérindashlirimgha rehmet qilsun. Eger men bashqilargha paydiliq, yaxshi sölerni sözligen bolsam bu allahning rehmitidin. Eger muwapiq bolmighan mezmunlar qoshulup qalghan bolsa u méning yétersizlikimdin. Allah alimdur.


Sheyx elbani rehimehullaning nesihiti


Er-ayallargha nesihetler


Sheyx elbani


Er we ayal bir-birige boysunushi, hemkarlishishi we maslishishi, bir-birini allah ta'alagha yüzlinishke, qur'anda ochuq körsetken körsetmilirige we sehih sünnetlerge egishishke agahlandurup turushi lazim. Shundaqla sheri'etning körsetmisige egishishning ornini diniy körsetmilerge we shexslerge qarighularche mu'amile egishish, din'gha muxalip örp-adetler, we kishilerning özi toquwalghan oy-xiyalliri igellep ketmeslikke diqqet qilish kérek. Allah ezze we jelle mundaq deydu: «aﷲ we uning peyghembiri birer ishta höküm chiqarghan chaghda, er- ayal möminlerning öz ishida ixtiyarliqi bolmaydu (yeni aﷲ we aﷲ ning peyghembiri birer ishta höküm chiqarghan iken, héch ademning uninggha muxalipetchilik qilishigha bolmaydu) kimki aﷲ gha we uning peyghembirige asiyliq qilsa, heqiqeten u op'ochuq azghan bolidu» süre ehzab 33:36

Ikkila terep allah özlirige yükligen heqlirini we mejburiyetlirini toluq adash qilishliri kérek. Éniqki, ayal kishi a'ilide er bilen oxshash hoquqqa ige bolimen, dep turuwalmasliqi kérek. Shundaqla er özining nikahtiki ornidin paydilinip ayal kishini ézidighan, uninggha azar béridighan, yaki adaletsizlik qilidighan ishlarni qet'iy qilmasliqi kérek.
Allah mundaq deydu: «ayalliri üstide erlerning heqliri bolghinidek, erliri üstide ayallarningmu heqliri bar (yeni ayallar muwapiq derijide hoqoqtin behrimen bolishi kirek, muwapiq derijide mejburiyetmu ötishi kérek). (ayallargha mehri bérish we ularning turmushini qamdash mejburiyetliri erlerge yüklen'genliktin) erler ayallardin bir derije artuqluqqa ige. Aﷲ ghaliptur. Hikmet bilen ish qilghuchidur» süre beqere. 2:228
Allah yene mundaq deydu:«erler ayallarning hamiyliridur, bu aﷲ ning bezisini bezisidin (yeni erlerni küch- quwwet, ghazatqa chiqish qatarliq jehetlerde ayallardin) artuq qilghanliqidindur we erlerning öz pul-mallirini serp qilghanliqidindur (yeni ayallarning nepiqisi erlerning zimmisige yüklen'genlikidindur). Yaxshi ayallar ita'et qilghuchilardur, erliri yénida bolmighan chaghlarda aﷲ ning panahida erlirining heqlirini saqlighuchilardur, siler serkeshlik qilishliridin qorqidighan ayallargha nesihet qilinglar, (bu ünüm bermise) bir töshekte bille yatmanglar, (bumu ünüm bermise) ularni edeplesh meqsitide astiraq urunglar. Eger silerge ita'et qilsa, ularni bozek qilish xiyalidabolmanglar. Aﷲ heqiqeten silerdin üstündur, büyüktur (aﷲ ayallargha zulum qilghanni jazalaydu)» süre nisa 4:34
Mu'awiye reziyellahu enhu resulullah sellellahu eleyhi wesellemdin soridi: «i resulullah, ayallirimizning bizning üstimizde qandaq heqliri bar?» resulullah sellellahu eleyhi wesellem mundaq dédi: «ulargha özeng yégendek yédürüshüng, ulargha özüng kiygendek kiydürüshüng, ularni setliship ketsun, démesliking (ereblerde achchiqi kelse allah séni körümsiz qiliwetsun, deydighan adet bar idi), yüzige urmasliqing, er-ayalliqtin turmushtin cheklesh meqsitide bashqa orunda yétiwalmasliqing. Bir-biringlar bilen birliship ketken tursanglar, (qandaqmu bundaq qilisiler?) peqet ular heqqide yol qoyulghannila qilinglar.» (ehmed riwayet qilghan, sehih)
Yene bir hediste resulullah sellellahu eleyhi wesellem mundaq dégen: adilliqta ching turghuchilar allahning ong qolidiki textte olturidu, allahning ikkila qoli ong qolidur. Adil hökümranliq qilghan, a'iliside adil bolghan we barliq özige hoquq bérilgenler shu adilliqta ching turghuchilardur. Muslim riwayet qilghan.
Qachanki er-ayal ikkilisi mushu körsetmilerni öginip, uni ö emeliyitide ipade qilidiken, allahu ta'ala ularni yaxshi turmushqa érishtüridu. Allah ta'ala mundaq deydu:« er- ayal möminlerdin kimki yaxshi emel qilidiken, biz uni elwette (dunyaning qana'etchanliq, halal riziq we yaxshi emellerge muweppeq qilip) obdan yashitimiz, ulargha, elwette, qilghan emelidinmu yaxshiraq sawab bérimiz.» süre nehl 97-ayet.


Qandaq qilghanda utuq qazanghan ayal bolghili bolidu?


Muhemmed el-sherif


1. «fitne»ngizni éringizning könglini utushqa ishliting.
Hemme ayallargha allah subhana we ta'ala özige yarisha zinnet bergen. Güzellikingizni we zinnitingizni éringizning qelbini utuwélishqa ishliting.
2. Yoldishingiz öyge qaytip kelgende uni nahayiti yaxshi kütüwéling.
Tesewwur qilip béqing, eger yoldishingiz pakize öyge kelse, ayali chirayliq yasinip tursa, tüjüpilep teyyarlan'ghan tamaq keltürülse, balilar pakiz we tatliq külümsirep turushsa, yataq öy pak-pakize tursa--yoldishingizning sizge bolghan muhebbiti kücheymesliki mumkinmu?
Emdi buning eksiche bolghanda qandaq bolidighanliqini oylap béqing.
3. Hörlerning qandaq bolidighanliqini biling we ulargha oxshash bolushqa tirishing.
Qur'an we sünnette jennet ehli bolghan ayallarning süpetliri tonushturulghan. Mesilen, ular yipek kiyimlerni kiyidu, közliri qapqara we chong bolidu, ular erlirige yéqimliq naxsha éytip béridu, dégendek. Sizmu sinap béqing. Éringiz üchün yipek kiyimlerni kiying. Közliringizge sürme tartip yasining, hem éringiz üchün naxsha éyitip béring.
4. Öyde zibu-zinnetliringizni taqap, chirayliq kiyinip yürüng.
Qizlar chirayliq kiyinip yürüshke, halqilarni we bulapkilarni taqashni yaxshi köridu. Bir ayal bolush süpitingiz bilen, éringiz üchün, mushundaq adetliringizni dawamlashturung.
5. Éringizge chaqchaq qiling, bille oynishing.
Erlerning mexpiyetliki: erler aqköngül we yumuristik tuyghugha ige qizlarni yaxshi köridu. Resulullah sellellahu eleyhi wesellem jabir reziyellahu enhugha éytqinida, uni küldüridighan, özimu bilip külüp oynishidighan birini élishni éytqan.
6. Éringizning qilip bergen yaxshi ishliri üchün uninggha rehmet éyting. Qayta-qayta rehmet deng.
Bu nahayiti muhim bir «téxnika», buning qarshisiche bolghanda (yeni ayal kishi erning qilip bergenlirige razi bolmighanda), bu ayallarning dozax ehlining bolup kétishige sewebchi bolidu.
7. Gep talishish a'ilidiki bir ottur. Buni nahayiti addiyla bir jümle «kechürüng» bilen öchüriwéting. Gerche u sizning xataliqingiz bolmisimu.
Eger dawamliq jédellishiwersingiz, bu peqet otning üstige yagh chachqanliqtin bashqa netije bermeydu. Emeliyette, mundaq désingiz urushushning netijisinimu nahayiti yaxshi tügetkili bolushi mumkin: « qarang, méni kechürüng bolamdu? Boldi epliship qalaylichu!»
8. Her da'im yoldishingizni xoshal qilishni isteng, chünki u sizning jennetke kirishtiki achquchingizdur. Resulullah sellellahu eleyhi wesellem mundaq dégen:« qaysi ayal érini razi qilip ölidiken, jennetke kiridu...» dégen. Shunga, choqum uni razi qiling.
9. Uninggha boysunung.
Yoldishingizgha boysunush perzdur! yoldishingiz a'ilidiki emrdur. Uninggha tégishlik heqliri we hörmetni béring.
10. Allahtin herqachan nikahinglarni we ikkinglarning munasiwitini köngüldikidek qilip bérishni tileng.
Barliq yaxshiliq allah ta'aladinla kélidu. Shunga her waqit allah ta'aladin silerge dunya we axirette xoshalliq bérishni, jennet ehliliridin qilishni tileshni unutmang.
Hemde allah eng yaxshi bilidu.


Gheyri musulmanlarning éytqanliri


Qandaq qilghanda yaxshi ayal bolghili bolidu?


A'ilining iqtisadini bashqurush dersliki, 1954


Tamaq teyyar bolsun. Hetta birer kün burun pilan we teyyarliqni qilip, mézilik tamaqni teyyar qilip uning aldigha ekiling. Bu sizning uninggha köngül bölidighanliqingizni, shundaqla uning teleplirige estayidil mu'amile qilidighanliqingizni bildüridu. Köpinche erler öyge hérip-échip kélidu. Ularni taza oxshighan tamaq bilen kütüwélish uni qizghin qarshi alidighanliqingizni ipadileshning muhim bir qismi.
Teyyar bolup turung. U qaytip kélishtin 15 minut burun aram élip, jushqun halitingizge qayting. Anche-munche girim qiliwéling. Janliq körünüsh üchün chéchingizni chirayliq léntilar bilen boghuwéling. U téxi bayila bir top xizmet ichide halidin ketken ademler bilen bille idi, u bu xil zérikishlik muhittin qutulushni xalaydu, shunga uninggha chaqchaq qilip, könglini kötürüng.
Qalaymiqanchiliqni yoqiting. Yoldishingiz qaytip kélishtin burun öylerni bir qur közdin kechürüng. Boxcha, oyunchuq, qeghez parchiliri dégendeklerni yighishturuwéting. Üstel yüzini yene bir qétim éytiwéting. Yoldishingiz bu chaghda öyge kirip özini arambexsh we retlik bir qesirge kirip qalghandek bolup qalidu. Sizmu yiniklepla qalisiz.
Balilarning teyyarliqini qiling. Azraqqine waqit chiqirip ularni yüz-közlirini yuyup qoyung. (eger ular téxi kichik bolsa.) chachlirini tarang. Eger zörür bolsa kiyimlirini yenggüshleng. Ular silerning bayliqliringlardur. Yoldishingiz ularni xoshal-xoram oynawatqan halette körüshni xalaydu.
Awazlarni öchürüng. Yoldishingiz öyge qaytip kelgen haman bashni aghritidighan awaz chiqiridighan kir'alghu, qurutquch, qacha yuyghuch dégendekleni öchüriwéting. Balilarghimu awazini sel peseytishni éyting. Körüshkende külümsireng, uni körüp xoshal bolghanliqingizni ipadileng. Umu özining öyge qaytip kelgenlikidin xoshal bolidu.

Qilishqa bolmaydighan ishlar
Uni qaqshash we renjishler bilen kütüwalmang. Uning tamaqqa kéchikip kelgenlikidin qaqshimang. Uning bügünke bir künlük japasining aldida buni kichikkine ish, dep hésablang. Uni ngrahetlik béring. Uninggha yölinip olturushi üchün orunduq béring, yaki yumshaq orunda yétiwélishni éyting. Uninggha issiq yaki muzdek ichimlik béring. Béshigha yastuq qoyup béring, sapma keshni ekilip béring. Uninggha töwen, mulayim, xoshal keypiyatta gep qiling. Uning aram élip, rahetliniwélishigha shara'it yaritip béring.
Uning gépini anglang. Belkim uninggha deydighan talay gepliringiz bolushi mumkin. Lékin uning öyge qaytip kélishigila gep bashlisingiz muwapiq bolmaydu. Awwal u sözlisun.
Kechlik waqit uninggha tewe bolsun. Hergiz uning sizni sirtlargha tamaqqa we oynighili élip chiqmighanliqidin aghrinmang. Belki uning dunyasigha ichkirilep kirishni, uning bésim we ich pushuqini chüshinishke tirishing. U öyde turushni, rohiy azadilikni bekrek xalaydu.
Uning qilghanliri toghriliq tola so'al sorimang. Uning höküm qilish iqtidari we bashqa iqtidarliridin guman qilmang. Untup qalmangki, u mushu a'ilining bashliqi. U a'ilide özi xalighanche ish qilishqa toluq hoquqi bar. Shundaqla, bu a'ile mewjut bolup turidiken, u shundaq qilishqa heqliq. Sizning uningdin tola so'al sorap, derguman bolush hoquqingiz yoq.
Yoldishingizni eyiblimeng. Meyli uning aldida bolsun, yaki keynide bolsun. Meyli ademlerning aldida bolsun, yaki ikkinglarla yalghuz qalghanda bolsun.
Uni qollang, medet béring, chamingizche maxtap, ilhamlandurung. Bu dégenlik hergizmu öz qarashliringizni désingiz bolmaydu, dégenlik emes. Lékin özingizning telepliringizni bayan qilish bilen, uni tenqid qilishning perqliq ikenlikini unutmang.


Yaxshi ayalning yette süpiti


Meyli siz layiq izdewatqan boytaq yigit bolung, meyli toy qilip bolghan, özingizni, nikah turmushingizni we yoldishingiz bilen bolghan munasiwitingizni takamullashturmaqchi bolghan ayal bolung, töwendiki yaxshi ayalning 7 süpitige neziringizni aghdurushingizni soraymen. Herqandaq ayal özide yétildüreleydighan bu yette süpet sizni razi bolghudek netijige érishtürishige ishinimen.

(1) Watildaq bolmasliq. Yaxshi ayal kot-kot bolmaydu. Belkim siz watildash arqiliq yoldishingizni sizning déginingizge köndürimen, dep oylaysiz. Lékin manga ishininglarki xanimlar--uning paydisi yoq. Eksiche, da'im uning eks ünümini körüp qalisiz.
(2) Qollash. Siz uni qollamsiz? Qollash qandaq bolidu? Siz qarshi terepni chüshürüshke amraqmu, yaki uninggha medet bérishke, uni özi we xizmiti, pa'aliyetliri heqqide ishenchke toldurushqimu? Eger siz éringizni qollap bersingiz, u sizni téximu hörmet qilidu. Hetta uning tutqan yolini toghra körmigen halettimu, uninggha özingizning toghra körmigenlikingizni bildürüp qoyush bilen bille, uni qollang, uni özi toghra dep bilgen ishni qilishqa ilhamlandurung. Undaq qilmisingiz, eger uning birer qiyinchiliqi bolsa, siz uninggha téximu köp awarichiliq tépip bériwatqandek hés qilip qalidu.
(3) Éringiz bilen munasiwitingizni yaxshilang. Xanimlar, éringizning sizge bolghan nepritini qozghashning eng ünümlük usuli bashqilarning aldida uni haqaretlesh, tenqidleshtur. Eksiche, bashqilarning aldida uni maxtishingiz uning sizge bolghan hörmiti we muhebbitini kücheytidu
(4) Éringizning yataq öydiki éhtiyajlirini qandurung. Chataq yéri, nurghunlighan ayallar érining éhtiyajlirini qandurushning neqeder muhimliqini bilmeydu. Bu adette erler bilen ayallarning eqelli telipining oxshash bolmasliqidin kélip chiqidu. Erlerge nisbeten éytqanda, jinsiy éhtiyaj xuddi qorsaq échish, ussashqa oxshash fizikiliq éhtiyajlargha oxshash muhim bolup, u muwapiq qandurulmighanda a'ile turmushining jiddilishishni keltürüp chiqiridu. Shunga ayal kishi jinsiy turmushqa özining emes, érining meydanida turup qarishi hem toghra chüshinishi kérek.
(5) Hörmetlesh. Yaxshi ayal érini hörmetleshni bilidu. Hörmetlesh qandaq ipadilinidu? Adette ayal kishining érini hörmetleydighan yaki hörmetlimeydighanliqi uning érige gep qilghandiki pozitsiyesige qarap bilinidu. Konilar «bughday néning bolmisa, bughday sözüng yoqmu?» dep nahayiti yaxshi dégen, shundaqla herbir ayal kishi buni herwaqit yadidin chiqarmasliqi kérek. Bu dégenlik gep qilghanda éhtiyat qiling, dégenlik emes. Peqet shu sözni dégen chaghda yoldishingizning héssiyatigha diqqet qiling.
(6) Pikir almashturush. Toghrisini éytqanda, er-ayal otturisida yaxshi pikir almashturush tolimu müshkül ish. Yaxshi ayal özining néme oylawatqanliqini éniq bilidu hem buni yaxshi yosunda érige ipadilep bérishnimu bilidu. Inaq er-bilen ayal birlikte birer mesile üstide qarar chiqirishi, er ayalini shu mesilide méning meydanimni pütünley qollaydu, dep oylap qélishi mumkin. Gerche ayali emeliyette bu mesilide erni qet'iy qollimisimu. (shundaq tonushqa keltürüng, yeni ayalim méni qollaydiken, dégen qarashqa)
(7) Xoshal ötüsh. Yoldishingizgha özingizning xoshal qiyapitingizni körsiting. Özingizning keypiyatingiz nachar bolghanliq sewebidinla etrapingizdiki hemmisining keypiyatini buzuwétidighan adem bolup qalmang. Ademning keypiyatining yaxshi bolushi nurghun ishlarning yürüshüp kétishige paydiliq. Hazir siz qarar chiqirishingiz kérek—ya keypiyatingizni tüzep xoshal bolung, zadi xoshal bolmisingiz, héch bolmisa uningmu keypini uchurmang.

Menbe: Ummet tori.
http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-92776.html
****************************************
تولۇق ئوقۇش

Dastan - milliy bayliq

داستان - مىللىي بايلىق



*********************************
Dastan - milliy bayliq
*********************************


Yüsüpjan yasin
*********************


Dastan - xelq éghiz edebiyati ichide eng diqqetni tartidighan bir tür. U özi mensup bolghan milletning pütkül mewjutliqining, tepekkur, dunya qarash, étiqad, pezilet we milliy qehrimanliq köreshlirining uzun shé'iriy hékayiliridin ibaret.
Lékin, hemmila milletning dastan'gha ige bolushi natayin.
Bir millette dastanning meydan'gha kilishi üchün ashu millet insanning idraklirini eng yaxshi qozghitidighan eng qedimki we eng iptida'iy dewrlerni bashtin ötküzgen bolushi, bolupmu shu milletning tarixida xelqning hayati we xatiriside nechche ewlad untulmay kelgen chong urushlar, istila heriketliri, milliy toqunushlar, köchüshler we tebi'iy apetlerge oxshash alahide weqeler meydan'gha kelgen bolushi kirek. Mana shundaq weqelerning tesiri bilen shexslerde asta -- asta ortaq pozitisye hasil bolidu we waqitning ötishi bilen milletlik xaraktérini yaritip, dewrdashliri arisida alahide orun'gha irishidu.
Mushu noqtidin qarighanda, milliy dastan'gha ige bolmighan milletlerning medeniy qimmetliri we tarixiy bayliqliri qis bolidu. Bundaq milletlerning medeniyet tarixidin orun élishi qiyin'gha toxtaydu. Heqiqeten, bu boshluqni his qilghan bezi milletler «sün'iy dastanlar» yaritish arqiliq dastan edebiyatigha qedem qoyghan. Bir munche milletler qedimki yunan, latin we sherq milletlirining dastanliridin we mifliridin ilham élishning lazimlighini his qilip yetken.
Uyghur tarixi qehrimanliq bilen bashlinip, yene qehrimanliq bilen dawamlashqinidek, uyghur edebiyatimu dastan bilen bashlinip, yene dastan bilen tereqqiy qilghan. Emeliyettimu uyghurlarning heqiqiy rohi we uyghur tarixining siri del dastanlirimizgha yoshurun'ghan.
Dastan milletning hayatini yéngidin yaritish, milliy medeniyetni yükseldürüsh we milliy shan - sherep qazinishning menbesidur. Emeliyettimu dastanlarni tetqiq qilip körsekla, uning heqiqeten bir xil küch - quwwet we milliy bayliq ikenlikini chüshinimiz.
Dastan bir milletning ortaq ijadiyiti bolup, dastanning aptori del milletning özidur. Dastan milletning ortaq tepekkurining mehsuli bolghachqa, u milletning ortaq ijtima'iy zoqining süzgüchidin إtidu. Shunga, dastanda milletning hayatliq qarishi we milliy pelsepisi heqiqiy ekis étidu.
«oghuzname» diki: «men uyghurlarning xaqanimen, men pütün jahan'gha xaqan bolushim kirek» (1) dégen misralardin uyghur tepekkurining hoquq pelsepiside öz ipadisini tapqanliqini bilishke bolidu. Dastan asasen uzun shé'iriy eser. Uning nezim we nesir türi arilashqanliri bekla az uchraydu. Nesriy shekildiki bezi dastanlarda pat - pat közge chéliqidighan nezmiy alahidiliklermu bu dastanning eslide nezmiy halette éytilghanliqini chüshendüridu. Shekil we tür jehette dastanda milliy zoq hökümran orunda turidu. Wezin we qapiye qatarliq xususiyetler ashu dastanni yaratqan milletning en'enisige baghlinidu. Mesilen, yunan dastanlirida wezin alahide bolsimu, lékin qapiyige anche étibar birilmigen.
«shahname» - aruz weznide we mesniwiy sheklide yézilghan.
Fin dastani - «kaléwala» - tötlük sheklide yézilghan we «ronu» dep atilidighan xelq naxshiliridin meydan'gha kelgen.
Uyghur dastanlirida qapiyige yüksek derijide ehmiyet birilgen. Shekli tötlük we qoshaq tipini asas qilghan.
Démek, dastan milletning sap tuyghusining mehsulidin ibaret. Shu wejidin, dastanning milletning diqqitini jelp qilish küchi intayin küchlük, milletning rohini ghidiqlash we uni qozghashtiki rolimu intayin zor bolidu.
Shübhisizki, dastan milletning hayatini mezmun qilidu. Shunga, dastan milletning milliy medeniyet qimmetlirining bir ghezinisi dep qarilidu. Hetta dastanning nigizlik mezmunigha qoshulghan ilawiler we medeniyet terkipliri üstidiki tetqiqatlar bizge ashu milletning tarixiy xaraktérini, irqiy alahidilikini, yüksek insaniy tuyghulirini, qisqisi milletning bir pütün xaraktéristikisini körsitip biridu.
Mesilen, yunanning dastan qehrimanliri otturisidiki majiralar, hiyle we yalghanchiliqlar, esebiy jinsiy istekler, qiz bulap qéchish, adem öltürüsh we oghurluqqa oxshash jinayet we exlaqsizliqlar bizge qedimki yunanliqlarning xaraktér we tebi'itini chüshendürüp biridu.
Halbuki uyghur dastanlirida buninggha tüptin oxshimaydighan bir dunyaning, saghlam we teshkillik bir ijtima'iy hayatning we yüksek derijide tereqqiy qilghan exlaq sistémisining ipadilirini köreleymiz.
Dastanning tili xelqning aghzida talay esir tekrar-- tekrar sإzlinip tawlan'ghan we süzülüp ipadilesh imkaniyiti jehettin mukemmellikke irishken bir tildur. Bu étibari bilen dastan tili özi mensup tilning eng güzel örnikini teshkil qilidu. Bu til köpinche qehrimanliq sergüzeshtilirini(weqelirini) chüshendürgenliki üchünmu pewqul'adde bir jushqunluqni ipadileydu. Qehrimanlar, tebi'et jisimliri we haywanlar teswirlen'gende qollinilghan süpetler we keltürgen oxshitishlar yüksek derijide diqqetni tartidu.
Mesilen, «oghuzname» de mundaq teswirler bar: «bu oghulning yüz - chirayi kök idi. Aghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör peridinmu chirayliq idi. Uning puti buqa putidek, béli böre bélidek, mürisi qara bulghun mürisidek, köksi éyiq köksidek idi ... Bu yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan, u sahipjamal bir qiz idi. Uning pishaniside choghdek paqiraq méngi bolup, xuddi tömür qozuqqa oxshaytti ... Tang süzülgende oghuzxanning chidirigha kündek bir yoruq chüshti. U yoruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti. Böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: hey oghuz sen urumgha esker chiqarsang, men aldinglarda yol bashlap mangimen.» (2)
Démek, dastan tilning pishqan eng tatliq sözliridin we milliy tesewwurning eng güzel örnikidin qurulghachqa, xelq peqet dastan arqiliqla özining edebiy zoqini toluq qamdaydu.
Herqandaq bir dastanning baghlinidighan bir jughrapiyilik muhiti bolidu. Dastan teswirliniwatqan weqelikning ornini jughrapiwiy jehettin keskinlik bilen körsitip birelmisimu, uni belgilik derijide ekis ettürüp bireleydu.
Finlandiye qar -- muzliri bilen, yunan we balqan aral we déngizliri bilen, uyghur yurti ottura asiya bolsa bozqir, orman, tagh, derya we yaylaqliri bilen dastanning jughrapiyilik muhitini teshkil qilidu. Bu jughrapiyilik muhit turghun halette bolmastin, belki heriketchan tebi'et süpitide otturigha chiqidu we insanlarning hayatigha ariliship, ularning teqdirige küchlük tesir kإrsitidu.
Mesilen, «köch -- köch dastani» da bir qiyaning tabghachlargha biriwitilishining uyghurlarning hayatida éghir weyranchiliqning yüz birishige sewep bolghanliqi sözlinidu. Dastanda yene heqiqiy bir makan'gha tayanmighan, xiyalning mehsuli bolghan jughrapiyilik muhitnimu uchritimiz.
Jughrapiye dastanda peqet bir xil makan wezipisinila ötimeydu. U yene ashu muhitta yashawatqan insanlarning tuyghu, tepekkur we xiyallirighimu tesir körsitidu. Ottura déngiz jughrapiyisi yunanliqlargha déngiz, déngiz buzhghunliri we yunulghan qiyalarni tesewwur qildurghan bolsa, ottura asiyaning qurghaq iqlimi, yaylaq, chöllük, dala, taghliq gireliship ketken tebi'iy shara'iti we hayat ghémi uyghurlargha hإr tuyghuni béghishlighan.
Démek, dastanda her qandaq bir milletning millet xaraktérini élishigha we milliylikining shekillinishige türtke bolidighan bir jughrapiyilik da'ire we ashu milletning hayatigha küchlük tesir kإrsetken we bu arqiliq milliy simwolgha aylan'ghan bir munche haywanlar (uyghurlarda kök böre, at we bürküt) tilgha élinish bilen folklor hayati yorutilidu. Eng muhimi bu arqiliq insanning peqet tebi'et we tebi'ettiki bashqa janliqlar dunyasi bilen bir gewde ikenlikidin ibaret qanuniyet échip birilidu.
Dastanning nigizlik mezmuni tarixqa baghlinidu. U zaman we makan noqtisidin tarixning pasilidin halqip ketmeydu.
Dastan tarix bilen zich munasiwetlik bolsimu, lékin u heqiqiy bir tarixning özi emes. Dastanning her sehipisi idrak (xiyal) tin ayrilmaydu. Heqiqiy bir weqe idrak kuchi bilen bayan qilinishqa bashlighanda, uninggha epsane -- riwayetlermu ariliship kitidu. Uning bilen heqiqiy weqeni ayrimaq qiyinlishidu. Shundaqtimu ashu weqening dewrini texminiy qilip bikitkili bolidu. Buningdin bilishke boliduki, dastan tarixning xelqning tesewwuri arqiliq yüksek sen'et qimmitige ige bir edebiy eser süpitide bayan qilinishidin ibarettur. Netijide dastandin milletning tarixtiki tepekkur we tesewwur küchining da'irisini we eng axirqi chékini bilgili bolidu.
Dastan - bir qehrimanliq hékayisidin ibaret. Qehrimanliq dastan üchün waz kechkili bolmaydighan tem. Dastanda weqeler da'im bir qehrimanni chöridep ret --réti bilen otturigha chiqip tiz dawamlishidu.
Qehrimanliq shexsning millet we wetenning mewjutliqi we sheripi üchün hayatini bedelsiz teqdim qilishtin ibaret bir xil büyük roh.
Qehrimanliq tarixta nurghun millette insanlar üchün idi'al tip hésaplan'ghan.
Qehrimanlarning hayati milliy iptixarliq menbesige aylan'ghan. Ularning namigha atap dastanlar toqulghan. Bu dastanlar toy, yighilish, bayram we depne murasimlirida xelq sen'etkerliri teripidin éytilip, bir tereptin qehrimanlar qutluqlan'ghan bolsa, yene bir tereptin yashlargha tip körsitish üchün teshwiq qilin'ghan.
Démek, dastan ewladlarni terbiyilesh we yitüshtürüshte milliy derslik bolush rolini oynighan.
Alp ertungadin tartip tömür xelipe we séyit nochigha qeder tariximizda meydan'gha kelgen pütkül dastanlar uyghurlarning tarix yaritish iqtidarini we uyghur medeniyet mentiqisining heqiqiy halitini chüshinishte bizni yiterlik matiriyal bilen teminleydu. Milliy tarix we étnografiyimiz heqqidiki tetqiqatlar chongqurlashqanséri uyghur milliy dastanining kengliki we bayliqi heqqidiki qarashlirimiz tamamen küchiyidu. Yawropa milletlirining özining milliy dastanlirini tetqiq qilish üchün 19- esirdin biri qaysi derijide gheyret körsetkenlikini tesewwur qilip körsekla bu yolda qilidighan ishlarning neqeder paydiliq we zörür ikenliki melum bolidu.
Bu yerde shunimu eskertip qoyush kirekki, türk - uyghur dastanlirining dunya edebiyatigha körsetken tesiri nahayiti küchlük bolghan idi.
Potanin dégen bir rus alimi 1899-yili ilan qilghan «ottura esir yawropa dastanlirida sherq témiliri» dégen chong hejimlik muhim bir esiride türk (uyghur) we mongghul dastanlirini yawropadiki türlük milletlerning dastanliri bilen sélishtürup, bularning gherbi asiya we yawropa milletlirige, hetta yehudi we xristi'an muqeddes kitaplirigha tesir qilghanliqini ispatlashqa tirishqan. Uning qarishiche, slawyanlar, finlar, gérmanlar we fransuzlarning qedimki xelq edebiyatidiki dastaniy motiflarning deslepki belgiliri türkler we mongghullargha a'it idi.
Ottura yawropa milletliri yaratqan dastan edebiyatining destlepki asaslirini qurush ruli mushu shekilde attila hunlirigha baghlinidu. Heqiqetenmu attilaning we hunlarning yawropaning ottura esirdiki dastan edebiyatigha körsetken tesiri shu qeder zor idiki, gérman edebiyatining bezi tarixchiliri uning gérman dastanidiki ehmiyitini yunan dastanidiki agaménnon'gha oxshitidu. Ruslarning 12- esirge a'it «igor yürüshi» (igor dastani) da türk terkiplirining ehmiyiti zor bolghinidek, sherqiy jenubiy yawropa milletlirining yeni, siriblarning we yunanliqlarning bu xil eserliridimu yene türklerning nahayiti küchlük tesiri bolghan idi.(3)
Bilish kirekki, her qandaq bir eserning ilhami milliy menbedin kelgendila, u büyük we güzel bir eserge aylinidu. Mana shu milliy menbelerning ichide milletning hayatliq menbesi we tepekkuridiki cheksizlikning belgisi hésaplan'ghan dastan hemmining aldida turidu.
Shuni eskertish kirekki, eger pikir we sen'et jehette ademlirimizning diqqiti uyghur dastanlirigha qaritilsa, edebiyat we sen'itimizning uli mushu milliy medeniyet tashliri bilen qurulsa, shubhisizki, bügünki dunyada milliy obrazimiz we insaniy étibarimizmu yüksiletti. Milletning ser xil kishiliri mushu büyük we nurluq heqiqetni körüp yitelmise, ular bayliq ichide yoqsizliqning derdini tartiwatqan bir bicharidek gheplette yashaydu.
Dastan qarimaqqa edebiyatning bir türi süpitide körülsimu, uninggha nahayiti büyük menalar yoshurun'ghan. Yuqirida déyilginidek, milletning hayatliq pelsepisi hésaplan'ghan mana shu dastanlarda milletning rohiy dunyasi we heqiqiy xaraktéri saqlan'ghan. Bu rohni tonup yitish we uni ewladlargha bildürüsh netijiside tarix bilen kelgüsi otturisida héssiyat we pikir jehettin milliy ang köwrükini qurup chiqqili bolidu.
Dastanlar qehrimanlar, jenggiwar kishilerni tip qilish we idi'al chüshenche bilen yughurulushtek alahidiliki bilen milletning milliy birlikining küchiyishide, milliy güllinishning meydan'gha kélishide, hörlük we erkinlikni qoghdishida, qaytidin büyük bir millet salahiyitini yaritish yolidiki tirishchanliqlirida, shuningdek yitekchi we dahiy shexslerning otturigha chiqishida türtkülük küch bolushtek zor wezipini orundaydu.
Biz ronaq tapqan we milliy ang shu'arigha ige milletlerning medeniyet siyasitige nezer tashlaydighan bolsaq, bu xil heqiqetni asanla köreleymiz.
Misal qilidighan bolsaq, gérmanlarning «nibulung dastani» ni, shuningdek öz tarixidiki dastan qehrimanlirini qaytidin tunushi tarixta bir qanche qétim gumran bolghan gérmanlarni qaytidin tirilishke, yéngiwashtin zor küch bilen janlinip, büyük bir milletni we büyük bir medeniyetni yaritishida hemmidin küchlük rol oynighan.
Buning yene bir misali - iran. Parislar uzun mezgil ereplerning we türklerdin gheznewiyler we seljuqlarning hakimiyiti astida qalghan bolsimu, milliy medeniyitini muhapizet qilip keldi. 15- esirdin kéyinmu osman impériyisining armiyisi aldida musteqilliqini qoghdiyalidi. Parislarning bu muweppeqiyitining küchi del «shahname» din kelgen.

Bu heqte firdewsi mundaq dep yazghan:

«ottuz yil köp zehmet chektim,
Parschida ejemni tirildürdüm» (4)

Firdewsi sasaniylarni aghdurup iranni ishghal qilghan erep islam armiyisige öchmenlik we ghezep bilen nezer tashlap, özlirini mushu aqibetke duchar qilghan teqdir qelimige lenet oqighan. U weqelerge islam we butpereslik noqtisidin emes, belki erep we paris noqtisidin qarighan. Yeni uning endishisi diniy emes, belki irqiy mesile idi. Shunga, u bu dastani arqiliq yiltizi tarixning qarangghu chaghlirigha we zerdüsht dinining chüshenchilirige taqilidighan paris milliy éngini kücheytip uni ebediyleshtürgen. Parislar bu milliy anggha shi'e markiliq kiyim kiydürüp uni özining tarixiy we milliy düshmenlirige qarshi eng küchlük qural qilip kelmekte. Iranda mewjut bolghan siyasiy, diniy we idi'ologiyilik chüshenche qandaqtu shi'e mez'hipi mesilisi emes, belki firdewsining qolida mukemmelleshken we shi'e mez'hipi namida atalghan paris milletchilikidur. Uning reqibi qandaqtur xristi'anlar we xristi'an döletliri emes, eksiche barliq sünni musulmanlardur. Bu sünni musulmanlar del parislarning tarixi we milliy düshmenliri bolghan türkler bilen ereplerdur.
Qisqisi, firdewsining eng zor töhpisi parislarni erep islam dolquni aldida irip yoqilip kitishtin saqlap qalghanliqidur. Eger «shahname» dastani bolmighan bolsa shimal afriqa milletlirining béshigha kelgen teqdir parislarningmu béshigha kéletti. Ular musulman bolush bilen bille yene milletlikini yoqitip ereplishetti.
Misir buning eng yaxshi misalidur. Misirmu iran'gha oxshash, hetta uningdinmu uzunraq tarixqa we küchlük medeniyet asasigha ige bolsimu, firdewsidek bir kishini yitishtürüp chiqalmighanliqi üchün islam hakimiyitige kirishi bilenla ereplishishtin qutulalmidi.
Démek, mukemmelleshtürülüp yéngi ewladqa yetküzülmigen qedimiy we küchlük milliy medeniyetning zadila qimmiti we qudriti bolmaydu. Milliy angning teshkil tépishi peqet milliy medeniyetning janliq qoghdilishi bilen ruyapqa chiqidu.
Öz aldigha bir qehrimanliq we pezilet abidisi süpitide otturigha chiqqan uyghur dastanliri biz éhtiyaj boliwatqan meniwiy küchni hessilep bergidek derijide mukemmellikke ige. Diqqet bilen qaraydighan bolsaq, shuni éniq körimizki, dastanlirimiz milliy we tebi'iy amillar - terkipler jehettin bashqa milletlerning dastanliridin nahayitimu üstün turidu. Yamanliq we rezilliktin xaliy halda, qehrimanliq, exlaq - pezilet, weten we milletke sadaqet bilen küch birish pikrige tayan'ghan dastanlirimiz uyghur tarixining heqiqitini yughurup chiqqan büyük qimmetler bilen tolghan.
Bu qimmetlerni heqiqiy menisi bilen tunush we yoruqluqqa chiqirish biz üchün muqeddes bir burch. Uyghurlarning pikriy we sen'et hayati peqet mushu usul arqiliqla biz intiliwatqan sewiyige ulishalaydu.
Démek, dastan milletning tepekkur hayatining janlinishi we milliy iradisining shekillinishi üchün heqiqiy bir menbe hésaplinidu.
Tarixta nurghun sha'irlar, yazghuchilar, heykeltarashlar, muzikantlar we mimarlar tepekkur we ijadiyitining tunji we asasiy matériyalini miqler we dastanlardin alghan.
Gherpning medeniyet tarixi buninggha tipik bir misal bolidu.
Gherpning pikir we sen'et tarixidiki simwolluq eserlerge aylan'ghan meshhur shé'ir, roman, drama, tragidiye, opéra, balét, resim, heykel we qurulushlarning ijadiyet ilhami del dastanlardin kelgen.
Edebiyatning küchi arqiliq qozghilidighan milliy oyghinishmu eslide dastanning qudritini tunush we uni qézishtin bashlinidu.
Yekun shuki, dastan - bir milletning wijdan we ghururidin bisharet biridu. Milletning tuyghu we tepekkur qurulmisini körsitip biridu, milletning mewjutliqi üchün roh we küch biridu.
Démek, dastan - bir milliy bayliq.

★★★★★★★★★★★★★★

Izahat:
*********

(1) «qedimki uyghurlarning tarixi dastani ‹oghuzname›», uyghurche, 46-bet. 1980-yili, béyjing.
(2) «qedimki uyghurlarning tarixi dastani ‹oghuzname›», uyghurche,41 -, 44-, 48- betler, 1980-yili, béyjing.
(3) m. Fu'ad kuprülü: «türk edebiyati tarixi», türkche,88-,89- betler, 2004-yili, enqere.
(4) «islamiyettin burunqi türk edebiyati», türkche, 65-bet, 1986-yili, istanbul.

★★★★★★★★★★★★★★★★★
Menbe: «diyarim». Yollighuchi: ilkan
★★★★★★★★★★★★★★★★★
تولۇق ئوقۇش

Milliy istiqbalda terbiyening qudriti

مىللىي ئىستىقبالدا تەربىيەنىڭ قۇدرىتى

مىللىي ئىستىقبالدا تەربىيەنىڭ قۇدرىتى


يۈسۈپچان ياسىن

تەربىيە مائارىپقا مەنسۇپ قىلىنىدۇ. لېكىن، بۇ ئىككىسى ئايرىم -‏ئايرىم ئۇقۇم. تەربىيە بىلەن ‏مائارىپ ئوتتۇرىسىدا ھەم ئورتاقلىق ھەم‏پەرقلىق تەرەپ بار. ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئورتاقلىق ھەر ‏ئىككىسى ‏ئادەم تەربىيىلەشنى مەقسەت قىلىدۇ. پەرقلىق تەرىپى بولسا تەربىيە ‏مىللىيلىككەئىگە ‏بولىدۇ. ئۇنىڭ تارىخى مىللەتنىڭ ھاياتلىق تارىخى بىلەن ‏تەڭباشلانغان.‏‎ ‎مائارىپ ئىنسانىيەتكە ‏ئورتاق بولىدۇ. ئۇ ئىنسانلارنىڭ‏مەدەنىيەتتىكى تەرەققىياتىنىڭ نەتىجىسى سۈپىتىدە تارىخنىڭ مەلۇم ‏بىر‏ دەۋرىدە مەيدانغا كەلگەن. ماھىيەت جەھەتتىن قارىغاندا، تەربىيە‏ ئىنساننىڭ خاراكتېرىنى ‏يارىتىشنى ۋە ياشاش ئىقتىدارىنى يىتىلدۈرۈشنى، ‏يەنى ئىنسانغا ئادىمىيلىك خۇسۇسىيەت ئاتا ‏قىلىشنى مەقسەت قىلىدۇ.‏ دېمەك، ئۇ ئىنساننىڭ روھىغا چېتىلىدۇ. مائارىپ ئىنسانغا تارىختا‏‏ياراتىلغان پەننىڭ ئۇقۇملىرىنى ۋە بىلىملىرىنى بىلدۈرۈشنى ئاساسىي‏مەقسەت قىلىدۇ. ئۇ ئىنساننىڭ ‏مىڭىسىگە چېتىلىدۇ. يۇقىرىدا‏ دېيىلگىنىدەك، تەربىيە مائارىپ ئوقۇمى دائىرىسىگە كىرگۈزۈلگەن ‏‏بولسىمۇ، لېكىن مائارىپنىڭ پەنگە دائىر بىلىم بىرىش خاراكتېرى ‏يەنىلا ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدۇ. ‏شۇڭا مائارىپ دېيىلگەندە كۆپىنچە‏ ئىنسانغا پەن بىلىملىرىنى يەتكۈزۈش كۆزدە تۇتىلىدۇ.‏
‏ مەلۇمكى، ھەر قانداق بىر مىللەت تارىخنىڭ پۈتكەن تەقدىرى ‏بويىچە يەر يۈزىدىكىبەلگىلىك بىر ‏زىمىن پارچىسىدە ھاياتلىق ماكانىغا ‏ئىرىشكەن. مىللەتنىڭئىرقىي ئالاھىدىلىكى ۋە ئاشۇ ھاياتلىق ‏ماكانىدىكى ‏ماددى ۋە مەنىۋىيئىمكانىيەتلەر، مىللەتنىڭ تەقدىر - قىسمەتلىرى، ‏ئىرىشكەن ‏ھاياتتەجرىبىسى ۋە مەۋجۇتلۇق ئېھتىياجى مىللەتتە ‏باشقىلاردىن پەرقلىنىدىغانھاياتلىق ‏چۈشەنچىسى، ئېتىقاد، قىممەت ‏قاراش ۋە مىللىي زوقنىشەكىللەندۈرگەن. شۇ سەۋەپلىك، ‏مىللەتلەرنىڭ ‏ياشاشتىكى غايىسىمۇ بىرىبىرىگە ئوخشىمايدۇ. دېمەك، ھەر قانداق بىر ‏مىللەت بىر خىل ‏مىللىيمەدەنىيەت (كۈلتۈر)نى ياراتقان. مىللىي مەدەنىيەت ‏دىن، ئەخلاق، ھوقۇق،ئەقىل، ‏ئېستېتىكا، ئىقتىساد، تىل ۋە پەندىن ‏ئىبارەت سەككىز تۈرلۈكھاياتنىڭ بىر بىرگە ماسلاشقان ۋە چىڭ ‏ئۇيۇشقان ‏بىر پۈتۈنلىكىدىنئىبارەت. سىرتتىن قوبۇل قىلىنغان ھەر قانداق بىر ‏مەدەنىيەت بەلگىسى‏ مىللىي مەدەنىيەتكە ئاشۇنداق ماسلاشقان ۋە ‏ئۇيۇشقاندىلا، ئاندىن ئۇمىللەت ئۈچۈن پايدىلىق ‏ئامىلغا ئايلىنىدۇ ۋە ‏مىللىي مەدەنىيەتنى ئىلگىرىسۈرۈش رولىنى ئوينايدۇ.‏
‏ مىللىي مەدەنىيەت ئۆز نۆۋىتىدە مىللەتبولۇپ تۇرۇشنىڭ ئاساسىي ‏ئېلمېنتىغا ۋە مىللەت ھالىتىدە ‏تەرەققىيقىلىشنىڭ ئاساسىي شەرتىگە ‏ئايلانغان. بۇنىڭدىن بىلىشكە بولىدۇكى،مىللەتنىڭ ۋىژدانىدا ‏مەۋجۇت ‏قىممەت ھۆكۈملىرىنىڭ تامامى شۇ مىللەتنىڭمىللىي مەدەنىيىتىنى ھاسىل ‏قىلىدۇ. تەربىيىنىڭ ‏ۋەزىپىسى دەل مىللەتنىڭمىللىي مەدەنىيىتىنى شۇ ‏مىللەتنىڭ ھەر بىر ئەزاسىدا ئىپادىلىنىدىغانروھىي ‏ئادەت (تالانت) ‏ ھالىتىگە كەلتۈرۈشتۇر. باشقىچە قىلغاندا، تەربىيەمىللەتنىڭ ياكى ‏جەمئىيەتنىڭ ئۆز ‏ئەزالىرىنى ئۆزىگە ئوخشاشلاشتۇرۇشىنى ياكى ‏ئۆزىنىڭ ۋەكىلىگە ئايلاندۇرىشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ‏جەريان تارىختا‏ئائىلىۋىي تۇرمۇش ۋە جەمئىيەتتىكى تۈرلۈك ھەرىكەت، مۇراسىم ۋە ‏پائالىيەتلەردە ‏ئالدىنقى ئەۋلاتلارنى تەقلىد قىلىش ياكى ئۇلاردىن قوبۇل‏ شەكلى بىلەن ئەمەلگە ئاشقان. بۇ ئارقىلىق ‏تەربىيە ھېچقانداق بىر‏تەشكىلىي ئورگاننىڭ كۈچىگە مۇھتاج بولمايلا، مىللەت ئەزالىرىنى ‏ئورتاق‏تۇيغۇ، ئورتاق ۋىژدان، ئورتاق خاراكتېر، ئورتاق ئەخلاق ۋە ‏ئورتاق ئىدىئال (غايە) غا ئىرىشتۈرۈپ، ‏جەمئىيەتنى تەرتىپ بوزۇلۇش ‏ۋە مەنىۋىيبۇلغىنىشتىن خالى قىلغان. ئىنساننىڭ قىممىتىنىمۇ، بولۇپمۇ ‏‏ئۇنىڭ ياخشى(سەمىمىي-ئىنسانچىل) ياكى يامان (قەبىھ - مۇستەبىت) ‏خۇسۇسىيىتىنى ئۇنىڭغا ‏سىڭگەن تەربىيە ئارقىلىق ئۆلچەشنىڭ سەۋەبىمۇ ‏مانا شۇ. ھېلىمۇ بۇزۇلغان جەمئىيەتلەردە تەربىيىنىڭ ‏بۇ جەھەتتىكى رولى ‏تېخىمۇ ئېنىق ھېس قىلىنماقتا.‏

كىشىلەرنىڭ ‏ئەڭ سۆيىدىغىنى دەل ئانا تىل بولىدۇ. ئىنساننىڭ روھىنى تەشكىل قىلغان ‏‏تۇيغۇ، ئېتىقاد، ئەخلاق، زوق، ۋىژدان ۋە گۈزەللىك قاراشلىرى دەلئاشۇ تىل ‏ئارقىلىق شۇ ئىنسان ‏ياشاۋاتقان ۋە تەربىيىسنى ئالغان جەمئىيەتتىن ‏كېلىدۇ. شۇڭا، نۇرغۇن سوتسىيالوگلار «مىللەت» ‏ئوقۇمىنى «تىل، دىن، ‏ئەخلاق ۋە گۈزەللىك تۇيغۇسى جەھەتتىن ئورتاق بولغان، يەنى ئوخشاش ‏‏تەربىيىنى ئالغان ئىنسانلاردىن شەكىللەنگەن توپ» دەپ قارايدۇ. بۇ ‏دەل مىللەت ئىرق، ئېتنىك ‏مەنبە ۋە قانداشلىقتىن بەكرەك تۇيغۇنى ئاساس ‏قىلىدۇ، دېگەنلىكتۇر. ئەمەلىيەتتىمۇ ھەر قانداق بىر ‏ئىنسان ئۆز ھاياتىدا ‏تىل، تۇيغۇ، ئېتىقاد ۋە زوق جەھەتتىن ئورتاق بولغان ئىنسانلار بىلەن ‏بىرلىكتە ‏ياشاشنى خالايدۇ. چۈنكى، ئىنساننىڭ خاراكتېرى تەندە ئەمەس، ‏روھتا بولىدۇ. شۇڭا، ئىنساننىڭ ‏جىسمانىي ئالاھىدىلىكى ئىرققا تايانسا، ‏مەنىۋىي قىياپىتى (مەنىۋىي ماھارىتى) ئۆزى تەربىيىسىنى ‏ئالغان گۇرۇھ ‏ياكى مىللەتتىن كېلىدۇ.
ئالىكساندىر ماكىدونوۋىسكىي (ئىسكەندەر ‏زۇلقەرنەيىن)نىڭ ‏مۇنداق بىر سۆزى بار: «مىنىڭ ھەقىقىي دادام فىلىپ ‏ئەمەس، بەلكى ئارىستوتىل. چۈنكى ‏بىرىنجىسى مىنىڭ جىسمىمنىڭ، ‏ئىككىنجىسى مىنىڭ روھىمنىڭ بارلىققا كېلىشىگە سەۋەپ بولغان».

ئۇيغۇرلاردىكى «كاۋا ئىچىدە ئۆسسەڭ يومىلاق بولىسەن، تەرخەمەك ‏‏ئىچىدە ئۆسسەڭ ئۇزۇنچاق»، «ئىشەككە ئەگەشكەن ئاتمۇ ھاڭرايدۇ» ‏دېگەن ماقال - ‏تەمسىللەردە بىر كىشىنىڭ روھىي دۇنياسىنىڭ ۋە ‏ئەتراپقا تۇتقان پوزىتسىيىسىنىڭ قانداق بولىشىنىڭ ‏دەل شۇ كىشى ‏ياشىغان جەمئىيەت ۋە ئاشۇ جەمئىيەتتىن ئالغان تەربىيە بىلەن ‏مۇناسىۋەتلىك ‏ئىكەنلىكى ناھايىتى ئوبرازلىق چۈشەندۈرۈلگەن. ‏
‏ تارىخنىڭ مەلۇم بىر باسقۇچىغا كەلگەندە، مىللەتنىڭ مەۋجۇتلۇق ۋە ‏تەرەققىيات ئېھتىياجى ئاشۇ ‏مىللەتكە ئإزىنىڭ ۋە باشقىلارنىڭ تارىختا ‏ئىرىشكەن ھايات، جەمئىيەت ۋە تەبىئەت ھەققىدىكى ‏چۈشەنچىلىرىنى ۋە‏ ئىجادىيەتلىرىنى مىللەتنىڭ ۋارىسلىرىغا تۇيغۇ سۈپىتىدىلا ئەمەس، ‏بەلكى يەنە ‏پىكىر ۋە پەن سۈپىتىدە يەتكۈزۈش ئارقىلىق ئۇلارنى يېڭى بىر ‏كۈچ ۋە يېڭى بىر مەنبەگە ‏ئايلاندۇرۇشنىڭ زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلدۇرغان. ‏شۇنىڭ بىلەن ئىنسانىيەتنىڭ ھەر ساھەدە ياراتقان ‏بىلىم ۋە چۈشەنچە -‏ئۇقۇملىرى سىسىتېمىلاشتۇرۇلۇپ، تەشكىللىك شەكىلدە بەلگىلىك بىر مىتود،‏ شەكىل ‏ۋە ئۇسۇل بويىچە يەتكۈزىلىشكە باشلىغان. مانا بۇ پەن بىلىملىرىنى ‏سىڭدۈرۈش (ئوقۇتۇش) نى ‏مەقسەت قىلغان مەكتەپ مائارىپى.
دېمەك، ‏تەربىيە ئىنسانغا مىللىيلىكنى سىڭدۈرۈش مەقسىتىدە ‏مەيدانغا كەلگەن. ئۇ ‏تۇيغۇغا تايانغان ۋە تەشكىلىي ئورگانسىز ھالدا يۈرگۈزىلگەن.
مائارىپ ‏‏ئىنسانغا پەن بىلىملىرىنى ۋە ئوقۇملىرىنى سىڭدۈرۈش مەقسىتىدە مەيدانغا ‏كەلگەن. ئۇ پىكىر - ‏مىتودقا تايانغان ۋە تەشكىلىي ئورگاننىڭ ۋاسىتىسى ‏ئارقىلىق يۈرگۈزىلگەن.‏
مەكتەپ بارلىققا كەلگەندىن كېيىن تەربىيە مائارىپنىڭ تەركىۋىگە ‏قوبۇل قىلىنغان ۋە تېخىمۇ ‏قاراتمىلىق ۋە سىستېمىلىق ھالدا سىڭدۇرۇلۇش ‏ئىمكانىيىتىگە ئىرىشكەن. نەتىجىدە مائارىپ ‏ئىنساننى روھىي ۋە بىلىم ‏جەھەتتىن كامالەتكە يەتكۈزىدىغان ئاساسىي ۋاسىتە دەپ قارالغان. ‏
دېمەك، ‏مائارىپ مىللىي مەدەنىيەت (‏
文化‏) بىلەن مىللەتلەر ئارا مەدەنىيەت (‏文明‏) تىن ‏ئىبارەت ‏ئىككى ئامىلنىڭ بىرلەشمىسىدۇر.
يۇقىرىدا دېيىلگىنىدەك، تەربىيە ‏مىللىيلىككە ئىگە بولغانلىقى ئۈچۈن ‏ۋە ئىنساندا مىللىي سۈپەت يارىتىشنى ‏مەخسەت قىلغانلىقى ئۈچۈن، مائارىپتا مىللىي تەربىيىگە ‏قانداق ‏پوزىتسىيە تۇتۇش مەسىلىسى مىللەتنىڭ كېلىچىكىنى ۋە شەخسنىڭ ‏تەقدىرىنى بەلگىلەپ ‏قويىدىغان ئامىلغا ئايلانغان. ئەلبەتتە مائارىپتا ‏تەربىيە تارىخ، ئەدەبىيات، پەلسەپە ۋە سەنئەت ‏قاتارلىق جەمئىيەت ‏پەنلىرى (ئىجتىمائىي پەنلەر) ئارقىلىق سىڭدۈرىلىدۇ. مىللىي مەدەنىيەت ‏بۇنداق ‏پەن شەكلىدە يەتكۈزۈلگەندە، ئۇنىڭ مەنبەسى، خاراكتېرى، ‏تەرەققىيات جەرىيانى ۋە ھاياتى كۈچى ‏تېخىمۇ ئېنىق گەۋدىلىنىپ، مىللەتنى‏چۈشۈنىش چوڭقۇرلىشىدۇ، مىللەتكە بولغان ھۆرمەت ۋە باغلىنىش ‏تېخىمۇ ‏كۈچىيىدۇ. ئەجدات بىلەن ئەۋلاد ئارىسىدا، تارىخ بىلەن كەلگۈسى ‏ئوتتۇرىسىدا ھېسيات ۋە ‏پىكىر كۆۋرۈكى ياسىغىلى بولىدۇ.
مىللەتنىڭ‏زىھنىي قۇۋىتىگە، ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىكى روھقا ۋە كۈچ - ‏قۇۋۋەتكە قارىتا‏ ئىشەنچنىڭ شەكىللىنىشىمۇ پەقەت تەربىيە ئارقىلىق مىللىي مەدەنىيەتنىڭ ‏سىڭىشى ‏نەتىجىسىدە مەيدانغا كىلىدۇ. «مىللىي مائارىپ» دېيىلگەندە ‏كۆزدە تۇتىلىدىغىنىمۇ نوقۇل تىللا ‏ئەمەس، يەنە تەربىيىنىڭ ۋە جەمئىيەت ‏پەنلىرىنىڭ مىللىي خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولىشىدۇر. بۇ يەردە‏ مۇھىمى بۇ ‏پەنلەردە مىللىيلىكنىڭ بولۇش ياكى بولماسلىقىدۇر.
ئەگەر مائارىپتا ‏جەمئىيەت پەنلىرى ‏مىللىيلىكتىن خالى ھالدا ئوتتۇرىغا چىقسا ياكى ‏مائارىپ بىر ئىدىئولوگىيە تەرىپىدىن كونترول ‏قىلىنسا، روھ بىلەن‏ بىلىمنىڭ ماسلىشىشى، يەنى كىتاپ بىلەن ھاياتنىڭ مۇۋازىنىتى بوزۇلۇپ، ‏‏ئادەمنىڭ ئويلىغانلىرى تۇيغۇسىغا زادىلا ئۇيغۇن كەلمەيدىغان ھادىسە يۈز ‏بىرىدۇ. يەنى پىكىر ‏بىلەن تۇيغۇ داۋاملىق تىپىشىدۇ. تەربىيە مىللىي ‏مەدەنىيەتنىڭ شەخسلەرنىڭ روھىدا ئەكىس ئېتىشى ‏بولغانلىقتىن، بىر ‏ئىنساننىڭ روھى باشقا مىللەتنىڭ باشقا دەۋردىكى مىللىي مەدەنىيىتىنىڭ‏‏ تەركىپلىرى (ياكى داشقاللىرى) بىلەن تولدۇرۇلسا، شۇ كىشى گەرچە ھەر كۈنى ‏ۋە ھەر سائەت ئۆزىنىڭ ‏مىللىي مەدەنىيىتى ئىچىدە ياشاپ تۇرسىمۇ، لېكىن‏ئۆزىنىڭ مىللىي مەدەنىيىتىگە يات ئادەمگە ‏ئايلىنىپ قالىدۇ. شۇنىڭ‏ بىلەن ئۇنىڭ روھىدا قارارسىزلىق، غەيرەتسىزلىك ۋە خاراكتېرسىزلىك‏‏ ھادىسىسى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. شۇڭا، تۇيغۇغا ماس كەلگەن پىكىر - «تىرىك ‏پىكىر» دېيىلسە، ‏تۇيغۇغا ماس كەلمىگەن پىكىر - «كۆلەڭگە پىكىر» ‏دېيىلىدۇ. مائارىپتا مىللىي تەربىيىدىن مۇستەسنا ‏بولغانلار كاللىسى ‏پۈتۈنلەي كۈلەڭگە پىكىرلەر بىلەن تولۇپ كەتكەچكە، ئۇلارنىڭ غەيرەت ‏‏-- ‏شىجائىتى ئېنىق بىر شەكىلدە ئوتتۇرىغا چىقالمايدۇ ھەم تەرك ئىتىلگەن ‏ۋە ھەرىكەتسىز بىر ئەھۋالغا ‏چۈشۈپ قالىدۇ. كىشىلەر بىلىم جەھەتتىن ‏قانچىكى يۇقىرى سەۋىيىدە بولىشىدىن قەتئىينەزەر، خاراكتېر ‏جەھەتتىن ‏ئۈمىتسىز، گۇمانخور، چۈشكۈن ۋە روھىي كىسەل ئادەمگە ئايلىنىپ ‏قالىدۇ ۋە مىللىيلىكتىن ‏شۇنچە يىراقلىشىپ كىتىدۇ. نەتىجىدە مىللەتنىڭ بۈيۈك ‏قىممەت ئۆلچەملىرى مەسخىرە تېمىسىگە ‏ئايلىنىپ ئىنكار قىلىنىدۇ. ‏جەمئىيەتنىمۇ ئەخلاق كرېزىسى قاپلاشقا باشلايدۇ.
دېمەك، بۇنداق مىللەتتە ‏‏بىلىمدە ئەڭ كامالەتكە يەتكەن كىشى روھ ۋە ئەخلاقتا ئەڭ ناچار ئادەم ‏بولۇپ چىقىدۇ. ‏
‏ تارىختا گېرمانلار بىلەن ئېنگلىزلار تەربىيە بىلەن بىلىم بىرىش - ‏مائارىپنى، يەنى تۇيغۇ بىلەن ‏پىكىرنى بىر بىرىگە ماسلاشتۇرۇشتا تۇنجى ‏بولۇپ ئۇتۇق قازانغان مىللەتلەردۇر.
بۇ مىللەتلەردىكىگە ‏ئوخشاش ‏غەرپ‎ ‎ۋە شەرقتىكى نۇغۇن دۆلەتلەردە ۋە مىللەتلەردە تەدبىقلىنىۋاتقان ‏باشلانغۇچتا ‏تەربىيىنى ئاساس، بىلىم بىرىشنى قوشۇمچە قىلىش، ئوتتۇرا ‏مەكتەپ باسقۇچىدا تەربىيە بىلەن بىلىم‏ بىرىشنى تەڭ ئورۇنغا قويۇش، ‏ئالىي مائارىپتا بىلىمنى سىستېمىلىق يەتكۈزۈشتەك مائارىپ سىياسىتى ‏‏ئۇلاردا بىلىم تەربىيىگە ئەگىشىدىغان ۋە پىكىر تۇيغۇنىڭ ئىزىدىن ‏ماڭىدىغان تەپەككۇر قورۇلمىسىنى ‏شەكىللەندۈرۈپ، مىللەت ئەزالىرىنى ‏خاراكتېرى ئېنىق، روھى ئازادە، غۇرۇر ۋە شەرەپ تۇيغۇسى ‏كۈچلۈك، ‏ئەجداتقا سادىق، مىللىي قەدىر - قىممەتنى ئەتىۋارلايدىغان، ئىلمىي ‏سالاھىيىتى ئۈستۈن ‏ۋە ھەر ئىشتا تەشەببۇسكار كىشىلەرگە ئايلاندۇرغان ‏ۋە مىللىيلىككە شۇنچە يېقىنلاشتۇرغان.
دېمەك، ‏بۇنداق مىللەتلەردە بىلىمدە ‏ئەڭ كامالەتكە يەتكەن كىشى روھى ئەڭ پاكىز ۋە ئەخلاقتا ئەڭ ‏مۇكەممەل ‏ئادەمگە ئايلانغان.
بۇنىڭدىن مەلۇمكى، تەربىيە ئىنسانغا مىللىي مەدەنىيەتنى سىڭدۈرۈش ‏ئارقىلىق ئۇنىڭ روھىنى ۋە ‏ھىسسىياتىنى تەربىيىلەپ، مىللەت ئۈچۈن ‏دورۇست ۋە خەتەرسىز ئادەمنى يارىتىدۇ.
بىلىم بىرىش - ‏مائارىپ ‏‏(ئوقۇتۇش) ئىنساننىڭ مېڭىسىنى ۋە ئەقلىنى تەربىيىلەپ، مىللەت ئۈچۈن ‏كەسپ ئەھلىنى ‏يارىتىدۇ.
ئىنسان پەقەت مانا شۇنداق پاكىز روھ ۋە ‏زۆرۈر بىلىمگە ئىرىشكەندىلا، ئاندىن مىللەت ‏ئۈچۈن بىر خىل بايلىققا، بىر ‏خىل كۈچكە ۋە مىللىي ئىستىقبال ئۈچۈن كىرەكلىك مەنبەگە ئايلىنىدۇ. ‏
‏ ئەمەلىيەتتىمۇ ئىنساندىكى ئەڭ سەمىمىي ۋە ئەڭ ساپ تۇيغۇ تۇنجى ‏تەربىيە ۋاقتىدا يىتىلىشكە ‏باشلايدۇ. بالا بۆشۈكتىكى چاغدا ئانىنىڭ ئەللىيى ‏ئارقىلىق ئانا تىلنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. شۇ سەۋەپلىك‏‏مۇستاپا كامال: «جىسمىمنىڭ ئاتىسى رىزا ئالى ئەپەندى، پىكرىمنىڭ ‏ئاتىسى زىيا گۆكئالپ» ‏دېگەن. ھەقىقەتەن، ئىنسان ئۈچۈن مەنىۋىي ‏مەۋجۇتلۇق ماددىي مەۋجۇتلۇقنىڭ ئالدىدا تۇرىدۇ. ‏شۇنىڭدەك تەربىيىنىڭ ۋە ‏ئىدىئال -غايىنىڭ مىللىي بولىشى شەرت قىلىنىدۇ. نورمال بىر ئىنسان ‏‏تۇيغۇسى يىتىلىۋاتقان مەزگىلدە قايسى مىللەتنىڭ تەربىيىسىنى ئالسا، ‏ئۇنىڭغا شۇمىللەتنىڭ ‏تۇيغۇسى سىڭىدۇ ۋە شۇ مىللەتنىڭ ئىدىئالى-- غايىسى ‏ئۈچۈن كۈچچىقىرىدۇ. ئىدىئال - غايە ‏ئىنساننىڭ ھاياجان مەنبەسىنى ‏تەشكىل قىلىدۇ. ھالبۇكى، ھەر قانداق بىر ئىنسان ئۈچۈن تەربىيىسىنى ‏‏ئالمىغان مىللەتنىڭ ئىدىئالى - غايىسى ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ ھاياجىنىنى ‏قوزغىيالمايدۇ ھەم شۇ ئىنسان ‏ئۇنداق مىللەتنىڭ كىچىككىنە بىر ھاجىتى ‏ئۈچۈنمۇ كۈچ چىقىرىشنى خالىمايدۇ. ئەكسىچە ‏تەربىيىسىنى ئالغان ‏مىللەتنىڭ ئىدىئالى - غايىسى ئىنساننىڭ روھىنى ھاياجانغا سالىدۇ. شۇ ‏كىشىمۇ ‏ئاشۇ مىللەتنىڭ تەقدىرى ئۈچۈن كۈچ چىقرىدۇ، ھەتتا ھاياتىنى ‏قۇربان قىلىدۇ. بەخت قارىشىمۇ بۇ ‏ئارقىلىق قانائەت تاپىدۇ. ‏

★★★★★★★★★★★★★★★★★
menbe: http://asrim.cn/Default.asp
★★★★★★★★★★★★★★★★★

Milliy istiqbalda terbiyening qudriti


Yüsüpchan yasin

Terbiye ma'aripqa mensup qilinidu. Lékin, bu ikkisi ayrim -‏ayrim uqum. Terbiye bilen ‏ma'arip otturisida hem ortaqliq hem‏perqliq terep bar. Ular otturisidiki ortaqliq her ‏ikkisi ‏adem terbiyileshni meqset qilidu. Perqliq teripi bolsa terbiye ‏milliylikke'ige ‏bolidu. Uning tarixi milletning hayatliq tarixi bilen ‏tengbashlan'ghan.‏‎ ‎ma'arip insaniyetke ‏ortaq bolidu. U insanlarning‏medeniyettiki tereqqiyatining netijisi süpitide tarixning melum ‏bir‏dewride meydan'gha kelgen. Mahiyet jehettin qarighanda, terbiye‏insanning xaraktérini ‏yaritishni we yashash iqtidarini yitildürüshni,‏yeni insan'gha adimiylik xususiyet ata ‏qilishni meqset qilidu.‏démek, u insanning rohigha chétilidu. Ma'arip insan'gha tarixta‏‏yaratilghan penning uqumlirini we bilimlirini bildürüshni asasiy‏meqset qilidu. U insanning ‏mingisige chétilidu. Yuqirida‏déyilginidek, terbiye ma'arip oqumi da'irisige kirgüzülgen‏‏bolsimu, lékin ma'aripning pen'ge da'ir bilim birish xaraktéri‏yenila asasiy orunda turidu. ‏shunga ma'arip déyilgende kإpünche‏insan'gha pen bilimlirini yetküzüsh közde tutilidu.‏



Kishilerning ‏eng söyidighini del ana til bolidu. Insanning rohini teshkil qilghan ‏‏tuyghu, étiqad, exlaq, zoq, wizhdan we güzellik qarashliri del'ashu til ‏arqiliq shu insan ‏yashawatqan we terbiyisni alghan jem'iyettin ‏kélidu. Shunga, nurghun sotsiyaloglar «millet» ‏oqumini «til, din, ‏exlaq we güzellik tuyghusi jehettin ortaq bolghan, yeni oxshash ‏‏terbiyini alghan insanlardin shekillen'gen top» dep qaraydu. Bu ‏del millet irq, étnik ‏menbe we qandashliqtin bekrek tuyghuni asas ‏qilidu, dégenliktur. Emeliyettimu her qandaq bir ‏insan öz hayatida ‏til, tuyghu, étiqad we zoq jehettin ortaq bolghan insanlar bilen ‏birlikte ‏yashashni xalaydu. Chünki, insanning xaraktéri tende emes, ‏rohta bolidu. Shunga, insanning ‏jismaniy alahidiliki irqqa tayansa, ‏meniwiy qiyapiti (meniwiy mahariti) özi terbiyisini ‏alghan guruh ‏yaki millettin kélidu.
Aliksandir makidonowiskiy (iskender ‏zulqerneyin)ning ‏mundaq bir sözi bar: «mining heqiqiy dadam filip ‏emes, belki aristotil. Chünki ‏birinjisi mining jismimning, ‏ikkinjisi mining rohimning barliqqa kélishige sewep bolghan».

Uyghurlardiki «kawa ichide össeng yomilaq bolisen, terxemek ‏‏ichide össeng uzunchaq», «ishekke egeshken atmu hangraydu» ‏dégen maqal - ‏temsillerde bir kishining rohiy dunyasining we ‏etrapqa tutqan pozitsiyisining qandaq bolishining ‏del shu kishi ‏yashighan jem'iyet we ashu jem'iyettin alghan terbiye bilen ‏munasiwetlik ‏ikenliki nahayiti obrazliq chüshendürülgen. ‏

Démek, ‏terbiye insan'gha milliylikni singdürüsh meqsitide ‏meydan'gha kelgen. U ‏tuyghugha tayan'ghan we teshkiliy organsiz halda yürgüzilgen.
Ma'arip ‏‏insan'gha pen bilimlirini we oqumlirini singdürüsh meqsitide meydan'gha ‏kelgen. U pikir - ‏mitodqa tayan'ghan we teshkiliy organning wasitisi ‏arqiliq yürgüzilgen.‏
Mektep barliqqa kelgendin kéyin terbiye ma'aripning terkiwige ‏qobul qilin'ghan we téximu ‏qaratmiliq we sistémiliq halda singdurulush ‏imkaniyitige irishken. Netijide ma'arip ‏insanni rohiy we bilim ‏jehettin kamaletke yetküzidighan asasiy wasite dep qaralghan. ‏
Démek, ‏ma'arip milliy medeniyet (‏文化‏) bilen milletler ara medeniyet (‏文明‏) tin ‏ibaret ‏ikki amilning birleshmisidur.
Yuqirida déyilginidek, terbiye ‏milliylikke ige bolghanliqi üchün ‏we insanda milliy süpet yaritishni ‏mexset qilghanliqi üchün, ma'aripta milliy terbiyige ‏qandaq ‏pozitsiye tutush mesilisi milletning kélichikini we shexsning ‏teqdirini belgilep ‏qoyidighan amilgha aylan'ghan. Elbette ma'aripta ‏terbiye tarix, edebiyat, pelsepe we sen'et ‏qatarliq jem'iyet ‏penliri (ijtima'iy penler) arqiliq singdürilidu. Milliy medeniyet ‏bundaq ‏pen sheklide yetküzülgende, uning menbesi, xaraktéri, ‏tereqqiyat jeriyani we hayati küchi ‏téximu éniq gewdilinip, milletni‏chüshünish chongqurlishidu, milletke bolghan hörmet we baghlinish ‏téximu ‏küchiyidu. Ejdat bilen ewlad arisida, tarix bilen kelgüsi ‏otturisida hésyat we ‏pikir köwrüki yasighili bolidu.
Milletning‏zihniy quwitige, uning wujudidiki rohqa we küch - ‏quwwetke qarita‏ ishenchning shekillinishimu peqet terbiye arqiliq milliy medeniyetning ‏singishi ‏netijiside meydan'gha kilidu. «milliy ma'arip» déyilgende ‏közde tutilidighinimu noqul tilla ‏emes, yene terbiyining we jem'iyet ‏penlirining milliy xususiyetke ige bolishidur. Bu yerde‏ muhimi bu ‏penlerde milliylikning bolush yaki bolmasliqidur.
Eger ma'aripta ‏jem'iyet penliri ‏milliyliktin xali halda otturigha chiqsa yaki ‏ma'arip bir idi'ologiye teripidin kontrol ‏qilinsa, roh bilen‏ bilimning maslishishi, yeni kitap bilen hayatning muwaziniti bozulup, ‏‏ademning oylighanliri tuyghusigha zadila uyghun kelmeydighan hadise yüz ‏biridu. Yeni pikir ‏bilen tuyghu dawamliq tipishidu. Terbiye milliy ‏medeniyetning shexslerning rohida ekis étishi ‏bolghanliqtin, bir ‏insanning rohi bashqa milletning bashqa dewrdiki milliy medeniyitining‏‏ terkipliri (yaki dashqalliri) bilen toldurulsa, shu kishi gerche her küni ‏we her sa'et özining ‏milliy medeniyiti ichide yashap tursimu, lékin‏özining milliy medeniyitige yat ademge ‏aylinip qalidu. Shuning‏ bilen uning rohida qararsizliq, gheyretsizlik we xaraktérsizlik‏‏ hadisisi otturigha chiqidu. Shunga, tuyghugha mas kelgen pikir - «tirik ‏pikir» déyilse, ‏tuyghugha mas kelmigen pikir - «kölengge pikir» ‏déyilidu. Ma'aripta milliy terbiyidin mustesna ‏bolghanlar kallisi ‏pütünley külengge pikirler bilen tolup ketkechke, ularning gheyret ‏‏-- ‏shija'iti éniq bir shekilde otturigha chiqalmaydu hem terk itilgen ‏we heriketsiz bir ehwalgha ‏chüshüp qalidu. Kishiler bilim jehettin ‏qanchiki yuqiri sewiyide bolishidin qet'iynezer, xaraktér ‏jehettin ‏ümitsiz, gumanxor, chüshkün we rohiy kisel ademge aylinip ‏qalidu we milliyliktin ‏shunche yiraqliship kitidu. Netijide milletning büyük ‏qimmet ölchemliri mesxire témisige ‏aylinip inkar qilinidu. ‏jem'iyetnimu exlaq krézisi qaplashqa bashlaydu.
Démek, bundaq millette ‏‏bilimde eng kamaletke yetken kishi roh we exlaqta eng nachar adem ‏bolup chiqidu. ‏

Bu milletlerdikige ‏oxshash ‏gherp‎ ‎we sherqtiki nughun döletlerde we milletlerde tedbiqliniwatqan ‏bashlan'ghuchta ‏terbiyini asas, bilim birishni qoshumche qilish, ottura ‏mektep basquchida terbiye bilen bilim‏ birishni teng orun'gha qoyush, ‏aliy ma'aripta bilimni sistémiliq yetküzüshtek ma'arip siyasiti ‏‏ularda bilim terbiyige egishidighan we pikir tuyghuning izidin ‏mangidighan tepekkur qorulmisini ‏shekillendürüp, millet ezalirini ‏xaraktéri éniq, rohi azade, ghurur we sherep tuyghusi ‏küchlük, ‏ejdatqa sadiq, milliy qedir - qimmetni etiwarlaydighan, ilmiy ‏salahiyiti üstün ‏we her ishta teshebbuskar kishilerge aylandurghan ‏we milliylikke shunche yéqinlashturghan.
Démek, ‏bundaq milletlerde bilimde ‏eng kamaletke yetken kishi rohi eng pakiz we exlaqta eng ‏mukemmel ‏ademge aylan'ghan.
Buningdin melumki, terbiye insan'gha milliy medeniyetni singdürüsh ‏arqiliq uning rohini we ‏hissiyatini terbiyilep, millet üchün ‏dorust we xetersiz ademni yaritidu.
Bilim birish - ‏ma'arip ‏‏(oqutush) insanning méngisini we eqlini terbiyilep, millet üchün ‏kesp ehlini ‏yaritidu.
Insan peqet mana shundaq pakiz roh we ‏zörür bilimge irishkendila, andin millet ‏üchün bir xil bayliqqa, bir ‏xil küchke we milliy istiqbal üchün kireklik menbege aylinidu. ‏‏ melumki, her qandaq bir millet tarixning pütken teqdiri ‏boyiche yer yüzidikibelgilik bir ‏zimin parchiside hayatliq makanigha ‏irishken. Milletning'irqiy alahidiliki we ashu hayatliq ‏makanidiki ‏maddi we meniwiy'imkaniyetler, milletning teqdir - qismetliri, ‏irishken ‏hayattejribisi we mewjutluq éhtiyaji millette ‏bashqilardin perqlinidighanhayatliq ‏chüshenchisi, étiqad, qimmet ‏qarash we milliy zoqnishekillendürgen. Shu seweplik, ‏milletlerning ‏yashashtiki ghayisimu biribirige oxshimaydu. Démek, her qandaq bir ‏millet bir xil ‏milliymedeniyet (kültür)ni yaratqan. Milliy medeniyet ‏din, exlaq, hoquq,eqil, ‏éstétika, iqtisad, til we pendin ‏ibaret sekkiz türlükhayatning bir birge maslashqan we ching ‏uyushqan ‏bir pütünlikidin'ibaret. Sirttin qobul qilin'ghan her qandaq bir ‏medeniyet belgisi‏milliy medeniyetke ashundaq maslashqan we ‏uyushqandila, andin umillet üchün paydiliq ‏amilgha aylinidu we ‏milliy medeniyetni ilgirisürüsh rolini oynaydu.‏‏ milliy medeniyet öz nöwitide milletbolup turushning asasiy ‏élméntigha we millet halitide ‏tereqqiyqilishning asasiy shertige ‏aylan'ghan. Buningdin bilishke boliduki,milletning wizhdanida ‏mewjut ‏qimmet hökümlirining tamami shu milletningmilliy medeniyitini hasil ‏qilidu. Terbiyining ‏wezipisi del milletningmilliy medeniyitini shu ‏milletning her bir ezasida ipadilinidighanrohiy ‏adet (talant) ‏ halitige keltürüshtur. Bashqiche qilghanda, terbiyemilletning yaki ‏jem'iyetning öz ‏ezalirini özige oxshashlashturushini yaki ‏özining wekilige aylandurishini körsitidu. Bu ‏jeryan tarixta‏a'iliwiy turmush we jem'iyettiki türlük heriket, murasim we ‏pa'aliyetlerde ‏aldinqi ewlatlarni teqlid qilish yaki ulardin qobul‏shekli bilen emelge ashqan. Bu arqiliq ‏terbiye héchqandaq bir‏teshkiliy organning küchige muhtaj bolmayla, millet ezalirini ‏ortaq‏tuyghu, ortaq wizhdan, ortaq xaraktér, ortaq exlaq we ‏ortaq idi'al (ghaye) gha irishtürüp, ‏jem'iyetni tertip bozulush ‏we meniwiybulghinishtin xali qilghan. Insanning qimmitinimu, bolupmu ‏‏uning yaxshi(semimiy-insanchil) yaki yaman (qebih - mustebit) ‏xususiyitini uninggha ‏singgen terbiye arqiliq ölcheshning sewebimu ‏mana shu. Hélimu buzulghan jem'iyetlerde terbiyining ‏bu jehettiki roli ‏téximu éniq hés qilinmaqta.‏ ‏ emeliyettimu insandiki eng semimiy we eng sap tuyghu tunji ‏terbiye waqtida yitilishke ‏bashlaydu. Bala böshüktiki chaghda anining elliyi ‏arqiliq ana tilning tesirige uchraydu. Shu seweplik‏‏mustapa kamal: «jismimning atisi riza ali ependi, pikrimning ‏atisi ziya gök'alp» ‏dégen. Heqiqeten, insan üchün meniwiy ‏mewjutluq maddiy mewjutluqning aldida turidu. ‏shuningdek terbiyining we ‏idi'al -ghayining milliy bolishi shert qilinidu. Normal bir insan ‏‏tuyghusi yitiliwatqan mezgilde qaysi milletning terbiyisini alsa, ‏uninggha shumilletning ‏tuyghusi singidu we shu milletning idi'ali-- ghayisi ‏üchün küchchiqiridu. Idi'al - ghaye ‏insanning hayajan menbesini ‏teshkil qilidu. Halbuki, her qandaq bir insan üchün terbiyisini ‏‏almighan milletning idi'ali - ghayisi hergizmu uning hayajinini ‏qozghiyalmaydu hem shu insan ‏undaq milletning kichikkine bir hajiti ‏üchünmu küch chiqirishni xalimaydu. Eksiche ‏terbiyisini alghan ‏milletning idi'ali - ghayisi insanning rohini hayajan'gha salidu. Shu ‏kishimu ‏ashu milletning teqdiri üchün küch chiqridu, hetta hayatini ‏qurban qilidu. Bext qarishimu bu ‏arqiliq qana'et tapidu. ‏‏ tarixning melum bir basquchigha kelgende, milletning mewjutluq we ‏tereqqiyat éhtiyaji ashu ‏milletke إzining we bashqilarning tarixta ‏irishken hayat, jem'iyet we tebi'et heqqidiki ‏chüshenchilirini we‏ ijadiyetlirini milletning warislirigha tuyghu süpitidila emes, ‏belki yene ‏pikir we pen süpitide yetküzüsh arqiliq ularni yéngi bir ‏küch we yéngi bir menbege ‏aylandurushning zörürlikini hés qildurghan. ‏shuning bilen insaniyetning her sahede yaratqan ‏bilim we chüshenche -‏uqumliri sisitémilashturulup, teshkillik shekilde belgilik bir mitod,‏ shekil ‏we usul boyiche yetküzilishke bashlighan. Mana bu pen bilimlirini ‏singdürüsh (oqutush) ni ‏meqset qilghan mektep ma'aripi.‏ tarixta gérmanlar bilen én'glizlar terbiye bilen bilim birish - ‏ma'aripni, yeni tuyghu bilen ‏pikirni bir birige maslashturushta tunji ‏bolup utuq qazan'ghan milletlerdur.

★★★★★★★★★★★★★★★★★
(menbe: http://asrim.cn/Default.asp)
★★★★★★★★★★★★★★★★★

تولۇق ئوقۇش