Qeshqerdiki Kochilar

Qeshqerdiki kochilar


Qemerjan qabil
Xudaberdi abdulla


Qeshqer - xasiyetlik, ulugh sheher. Mehmud kashgheriy, yüsüp xas hajiptek ellameler, hirqiti(gumnam), abduréhim nezaridek büyük sha'irlar yashighan bu sheher tarixining uzunluqi, medeniyet miraslirining molluqi, tarixiy iz, medeniy yadikarliq orunlirining köplüki bilenla emes, öz zamanlirida ashundaq nurghun ulugh zat ayagh basqan ömüchük toridek bir – birige tutiship, gireliship ketken kocha, mehelliliri bilenmu dangliq.
1986 – yili 12 – ayda bu sheherni gowuyüen élimizdiki 38 tarixiy medeniyetlik meshhur sheher qatarida «tarixiy medeniyetlik meshhur sheher» dep élan qildi.
Bu sheherdiki ücheydek tar, egri–bügri kochilargha kirip qalsingiz, bu sirliq kochilardiki chong– kichik, uzunchaq we tomilaq kakul, gej, kések, yaghach qurulmiliq, here könikidek zich, bir – birige chaplap, min'geshtürüp, gireleshtürüp sélin'ghan sanjaq–sanjaq öy–imaretlerge qarap, ajayip güzel, sirliq dunyagha qedem bésip qalghandek özgiche tesiratqa chömisiz.

Bu kochilarning bezilirining tarixini mehmud kashgheriy yashighan dewrlerdin, bezilirini chinggizxan hökümranliq qilghan, ching sulalisi bashqurghan dewrlerdin izdeshke toghra kélidu.
Uzun kochilarningla emes, her bir doqmush, aylanma, kocha éghizliriningmu yézilmighan, éghizdin- éghizgha köchüp yürgen riwayiti bar.
Bu sheherning yene qedirleshke, ezizleshke erziydighan xas ewzellikliri, bashqa sheherlerdin tépilmaydighan alahidilikliri, sayahetchilerni mehliya qilidighan, özige telmürtidighan séhriy – jadusi, tarixni pakitlar bilen béyitidighan asar etiqiliri, héytgahtek jama'et sorunliri bar.

Qeshqer shehiridiki kona kocha, mehelle, bazar, öy – imaretler, restiler qeshqer shehirining uzaq tarixining delili-ispati.
Hazirqi zaman tarixchi, tetqiqatchiliri ene shu qatmu-qat, uzun – qisqa, keng – tar, üsti ochuq – yépiq kochilardin, esirlerdin buyan gherb – sherq sodigerlirini jelp qilghan qaynaq bazarliridin sherq mimarchiliqining karamitini hés qilalaydu, bileleydu.
Biz ewladlarning öz makanining tarixini biliwilishi üchün we chet ellerdin, ichkiri ölkilerdin her yili türkümlep kéliwatqan sayahetchilerning paydilinishi üchün uzaq zamanlarda qeshqer shehirini kéngeytip yasash, özgertish jeryanida yéngidin qoyulghan, saqlinip qalghan nam – atalghularni bilginimizche élan qilduq.
Qeshqer shehirining kocha, mehelliliri heqiqeten ajayip murekkep hem sirliq. Biz qeshqerde tughulup ösüp, 60 nechche yilliq hayatni shu yerde ötküzgen bolsaqmu, uning kochilirini hélihem toluq bilip ketmeymiz, kirip baqmighan kocha, mehellilermu bar. Tarixta qeshqer shehiridiki bezi qedimiy kocha, bazarlarning nami özgirip yaki untulup ketken bolushi mumkin.
Bu tizimlikimizde bezi kocha, mehellilerning nami özgirip qalghan yaki untulup qélin'ghan, toghra élinmighan bolsa, oqurmenlerning pikir bérishini ümid qilimiz.

Qeshqer shehiri tarixta «ichkiriki sheher» we «tashqarqi sheher» dep ikki qisimgha ayrilghan (hazirmu mu shundaq ataydighanlar bar).

«ichkiriki sheher» dep ayrilghan qismi

Sherq terepte töshük derwaza, awrangqay mehellisini öz ichige élip, bulaqbéshi mehellisini chöridep shimalda jangqorghan, töre yarbagh mehellisi, gherbte toqquzaq derwazisi(hazirqi xam baziri)ni öz ichige élip, doppa – tumaq baziri kochisini sirtta qoyup, besh'ériq (bash'ériq) mehellisini boylap, laypeshtaq medrisi(abduqadir damollam medrisi) ning gherbi kesken yardin ötüp, ewrishimgah kochisini qoynigha élip, jenubta ketmen baziri bilen mirzilar kochisi, eglekchi kochisini ichige alghan halette sépil ihatisigha élin'ghan qismini körsitidu.


Qeshqer shehirining «ichkiriki sheher» qismidiki kocha, mehelliler:

Awrangqay mehellisi,
Serrarchilar kochisi,
Kona derwaza mehellisi,
Jinne güziri (ara kocha),
Mirzilar kochisi,
Eglekchi kochisi,
Saqiye kochisi,
Xaniqa kochisi,
Hékim aghcham kochisi,
Taxta meschit kochisi,
Kona orda mehellisi,
Orda ishiki mehellisi,
Kalla mehellisi,
Zilchi kochisi,
Su derwazisi,
Bulaqbéshi mehellisi,
Zindan kochisi,
Ara'orda mehellisi,
Döng meschit kochisi,
Jangqorghan mehellisi,
Zeytap kochisi,
Mexsum kochisi,
Töre yarbagh mehellisi,
Xam baziri (toqquzaq derwazisi),
Besh'ériq mehellisi,
Zegerli kochisi,
Laypeshtaq mehellisi,
Quruq kölbéshi mehellisi,
Ghojilar kochisi,
Chach medrisi mehellisi,
Ewrishimkah kochisi,
Kesken yar mehellisi,
Ambarchi mehellisi,
Chapan baziri,
Ara'orda mehellisi.


«tashqarqi sheher» dep atalghan qismi:

Sherq–jenub tereptin:
Qazanchi yarbéshi,
Gorbagh mehellisi,

Jenub tereptin:
Borichi kochisi,
Qaraqi derwaza (qaraqir derwazisi)
Kipek baziri,
Shamchi kochisi,
Yéngi mehelle,
Qonaq baziri mehellisi,
Yagh baziri,
Dorghabeg kölbéshi mehellisi,
Yamul aldi mehellisi,
Gunggang kochisi,
Deng kochisi,

Gherbiy tereptin:
Baghcha kochisi,
Sépil tüwi kochisi,
Yumilaq sheher mehellisi,

Gherb – shimal tereptin:
Nor béshi mektep orni,
Lijing yamul,
Chokanlar mektipi orni,
Yarbagh derwazisini öz ichige alidu.


«tashqarqi sheher» qismidiki kocha, mehelliler:

Qazanchi yarbéshi mehellisi,
Gorbagh mehellisi,
Borichi kochisi,
Qarqi derwaza (qaraqir derwazisi),
Shamchi kochisi,
Kipek baziri,
Ketmen baziri,
Yagh baziri,
Qonaq baziri,
Yilqichi kochisi,
Zeykesh toghraq kochsi,
Kesken yar mehellisi,
Dorghabeg kölbéshi mehellisi,
Orda aldi (qum kocha yaki elchixana),
Doppa – tumaq baziri,
Tayxan ghojam xaniqa mehellisi,
Pichaqchi kochsi,
Yéngi mehelle,
Yamul aldi kochisi,
Gunggang kochisi,
Deng kochisi,
Arqa orda,
Ghezinichi beg mehellisi,
Turumtay kölbéshi,
Sey(köktat) baziri,
Quruqtérek mehellisi,
Zohiridin beg kochisi,
Janan kochisi,
Östeng boyi zeger meschit mehellisi,
Godang kochisi,
Böshük baziri,
Qadirbeg haji mehellisi,
Chögünchi haji mehellisi,
Égiz'ériq béshi mehellisi,
Bagh kochisi mehellisi,
Enjan reste kochisi,
Nadirxan haji kochisi,
Enjan kocha mehellisi,
Lijing yamul kochisi,
Xoja errar axunum kochisi,
Damolla haji kochisi,
Baghcha kocha,
Sépil tüwi kochisi,
Nor béshi mehellisi,
Yumilaq sheher kölbéshi mehellisi,
Kona qazixana mehellisi,
Yaghachchi kochisi,
Zerdek baziri mehellisi,
Qasqan baziri kochisi,
Tagharchi kochisi,
Arip haji kochisi,
Süt – qaymaq kochisi (mofang kochisi),
Imin xelpitim kochisi,
Atush mehellisi,
Jingchi kochisi,
Mollaxun xelpitim kochisi,
Yéngi achqan derwaza.


Sheher sirtidin qétilghan kocha, mehelliler:

Kozichi yarbéshi mehellisi,
Aratümen boyi mehellisi,
Güzer,
Chawak mehellisi,
Gor mehellisi,
Paxal baziri mehellisi,
Chinebagh mehellisi,
Gülbagh mehellisi,
Kona yaghach baziri mehellisi,
Gor östeng mehellisi,
Paxtabaziri mehellisi,
Toxo baziri,
Tash baziri,
Xojam kölbéshi mehellisi,
Yéngi jay mehellisi,
Türmining aldi mehellisi.

Ulugh alim mehmud kashgheriy famile qilip qollan'ghan bu sheherdiki bezi kochilarning uzunluqi 200 – 300 métir kelse, bezi kochilarning uzunluqi bir qanche qedemmu kelmeydu. Bezilirining kengliki ikki – üch métir, bezilirining bir métirghimu yetmeydu. Bezi bazarlarning orni putbol meydanichilik kelse, bezilirining walibol, waskétbol meydanichilik kelmeydu. Köpinche kocha, mehelle birer hüner, kesip yaki melum shexsning nami bilen atilidu. Bu, bu sheherde yashawatqan ahalilerning ewladtin ewladqa dawamlashturup kéliwatqan en'eniwi igilik qurulmisi, alahide ijtima'iy turmushi, iqtisadiy, ijtima'iy aditi, shughulliniwatqan kesip, hüniri, oqiti bilen munasiwetlik.
Xuddi katérin makartniy «qeshqerni esleymen» namliq esiride xatirilep: «adettiki kichikrek kochilarda köpinche alahide mehsulatlar baziri bolidu. Shunga siz paxta baziri, xam – mata bazarlirigha barsingiz, u yerlerde rosiyining güllük mataliri sétilidu. Yene tömür – tesek baziri, zergerlik baziri, un, gürüch baziri qatarliq bazarlar bar» dep yazghinidek, da'irisi anche chong bolmisimu, tarixiy uzaq bu qedimiy kocha, mehellilerning köp qismining bazar nami bilen atilishi ejeblinerlik emes.

Qeshqer shehiridiki kocha, bazar, restiler hazirqi zamaniwiy sheherlerdikidek keng, azade bolmisimu, ularning ajayip tarixi bar.
Buningdin köp yillar ilgiri qeshqer shehirining merkizide soda – sétiq tijariti güllen'gen «qarangghu reste» dep atilidighan bir yer bolup, bu yer héytgah meydanining sherqiy shimaligha, «elchixana» restisining shimaligha, toqquzaq derwazisi güzirining gherbige, yarbagh mehellisining jenubigha jaylashqan idi. U yerning %60 i her xil gezlime mal satidighan sodigerlerning tijaret orni, %40 i bashqa buyumlarni satidighan dukandar we qol hünerwenlerning dukini idi.
Bu restining ikki qasniqidiki nurghun dukanni bay sodigerler igelliwalghan bolup, adettiki tijaretchiler bu qatardin orun alalmaytti. Restining ottura qismining yanliridiki qoshumche aylanma restiler qoshulghanda yene 300 din artuq dukan bar idi, bu dukanlarda ichkiri ölkilerdin ekeldürgen jangden, xangden, shaxaden dep atilidighan herxil tawarlar, rosiyining mowut, durap, zerbab qatarliq malliri, hindistanning ap'aq parqiraydighan xesiliri we «misqale» dep atilidighan sipta dakiliri, tetillaliri, yurtimizning ésil shayi – etlesliri sétilatti.
Omumen qilip éytqanda, dunyaning yipek malliri bu yerde tépilatti. Bu restining üsti bashtin axiri yaghach bilen basturma qilip yépilghanliqtin, restige kün nuri chüshmey kün boyi ghuwa turatti. Shunga bu yer «qarangghu reste» dep atalghan.
«qarangghu reste»ning qalghan qismigha matachilar, pichaqchilar, ghilapchilar, kitabpuruchlar, yaymichilar, kiyim tikküchiler, shapaq doppa tikküchiler, qassaplar we samawerchiler orunlashqanidi. Bu restidiki soda – sétiq, awatchiliq, yüksilish charek kem bir esir dawamlashqan. 1956–yili héytgahni kéngeytish üchün bolghan kocha islahatida bu reste pütünley yoq bolup ketti. Yillarning ötüshi bilen qeshqerning awat restisi bolghan «qarangghu reste» kishilerning ésidin kötürülüp ketken bolsimu, uning ayighidiki qalduq reste «toqquzaq derwaza güziri»ning nami yenila saqlanmaqta.

Qeshqer shehirining merkizi bolghan héytgah meydanining sherq teripide «orda aldi» dégen hemmige tonushluq bir yer bar. Bu yer ilgiri kengri seyna bolup, uning gherbiy teripide ching sulalisining emeldari ömer hékimbeg 1830 – yili yasatqan nahayiti heshemetlik bir medrise bar idi. Ereb, pars tillirini öginip, ilim tehsil qilidighanlar makani bolghan bu medrisning sherq teripide ömer hékimbeg kolatqan chong bir köl bolup, kishiler bu kölni «qozuqluq köl» dep atishatti. Kölning süzük hem pakiz süyidin etraptiki kishiler paydilinatti. Seynaning shimal teripide bir reste bar bolup, jenub teripi orda témigha tutash idi. Shunga bu kengri seynani kishiler «orda aldi güziri» dep atishatti.
Kéyin «orda aldi güziri» dégen namdiki «güziri» sözi chüshüp qélip «orda aldi» dégen nam omumliship qalghan.
Qeshqer shehiridiki hökümet ishlirini béjiridighan organlar ilgiri «kona orda», «ara orda» dep atilidighan jaylarda ish béjirip kelgen.
19 – esirning 30 – 40– yillirigha kelgende, ching sulalisining emeldari zohoridin hékimbeg qeshqer shehirini kéngeytish qurulushi qilip, yéngidin qoshulghan tashqarqi sheherde bir orda yasatqan we ish béjirish ornini ichkirki sheherdiki ilgiri bar bolghan ordidin yéngi yasatqan ordigha yötkigen hem hazirqi «kesken yar» dep atilidighan yerdin yol élip, ikki sheherni tutashturghan.
Tashqarqi sheherdiki yéngi orda hazirqi wilayetlik memuriy mehkimining ornida bolup, ilgiri uning derwazisi jenub terepte idi. 1864 – yili bu ordining derwazisi shimal terepke yötkelgen we orda aldidiki kengri seyna «orda aldi» dep atalghan. Orda derwazisi kéyin yene eslidiki ornigha (jenub terepke) yötkelgen bolsimu, lékin «orda aldi» dégen nam özgermigen.

Miladi 1682 — 1692 – yillarda sheher sépilining orangqay kochisi bilen eglekchi kochisining tutishidighan éghizidiki sherqiy jenub doqmushigha bir derwaza qoyulghan. Buderwaza «töshük derwaza» dep atalghan.
Bu derwazigha néme üchün «töshük derwaza» dep at qoyulghanliqi heqqide «apaq ghoja tezkirisi»de mundaq bir riwayet bar:
«apaq ghojining yarmuhemmedbay isimlik bir muxlisi bar iken. Uning hezret, qara saqal, awat, beshkérem qatarliq jaylarda nahayiti nurghun yer – zémini, öy, mal – mülki, bagh-waranliri, charwiliri bar iken. Bayliqining béhisabliqidin 1638 – yili hezrettiki besh patman (75mo) zéminini apaq ghojining atisi hajimuhemmed yüsüp xojigha hediye qiliwetken iken. Yarmuhemmedbayning sheher ichidimu katta qoru – jay, saray, dengliri bar iken. Yaz, küz künliri yézidiki zéminliridin yighiwalghan ashliqni sheher ichige toshup ekirishte tolimu qiynilidiken, ashliq, otun, saman bésilghan harwilirini qaraqir derwazisi bilen ekirmektin bashqa yol yoq iken.
Künlerning biride yarmuhemmedbay apaq ghojigha: «hezriti ghojam, xudaning manga bergen németlirini sehradin toshup ekirishimge yol tolimu müshkül boluwatidu, müshkülümni asan qilishimgha manga bir iltipat körsetkeyla, sépildin bir kichik töshük achsam, harwa, at – ulaghlirimni shu töshüktin ötküzsem» dep iltimas qiptu. Yarmuhemmedbayning bu iltimasi apaq ghojigha tolimu xop chüshüptu. Chünki bu yerdin bir töshük échilsa, apaq ghoja we uning murt – muxlislirining uning atisining qebrisini tawap qilishigha we u jaydiki xaniqalirini chörüshke asanliq tughulidiken. Apaq ghoja derhal maqul bolup, bir töshük échishqa we uninggha derwaza ornitishqa emir qiliptu. Qeshqer xelqi shuningdin buyan bu derwazini ‹töshük derwaza› dep atap kelgen»

menbe: «shinjang géziti»-(2008-11-20)
*************************************