ahmad yasawiy: «diwan hikmat»

***********************
«diwan hikmet»
***********************


Ehmed yesewiy
*********************


(ketmenbayning bayani: «diwan hikmet» dégen bu eser tesewwup shé'iriyitining muhim bir wekili bolghan xoja ehmed yesewiyge mensup bolup, men bu eserni özbék toridin chüshüriwalghan idim. Bu eser nechche yüz yildin biri uyghur idiyisige belgilik derijide tesir körsitip kelgenliki hem tesewwup pelsepesini chüshinishte bu eserning muhim paydilinish qimmiti bolghanliqi üchün dostlarning hozurigha sundum. Bu eserning uyghur yéziqidiki nusxilirimu «bulaq» zhurnilida élan qilin'ghan idi. Özbék yéziqidiki bu nusxini teyyarlighuchi ehmed yesewiyning «peqirname» dégen risalesini bu «diwan» gha qoshup teyyarlighan bolup, men «peqirname» risalesini ayrim yollashni muwapiq kördum. Seweb: «peqirname» tesewwup pelsepisi heqqidiki neziriyewiy eser iken)
(bu «diwan hikmet»ning özbikchidin uyghurchilashturulghini)

***********************
«diwan hikmet»
***********************


Birinchi hikmet

(1)
«bismillah» dep bayan eyley hikmet éytip,
Taliblerge durru gewher chachtim mana.
Riyazetni qattiq tartip, qanlar yutup,
Men depteri saniy sözin achtim mana.
(2)
Sözni éyttim herkim bolsa didar telep,
Janni jan'gha peywend qilip, regni ulap,
Ghérip, yétim, peqirlerning könglin siylap,
Köngli pütün xalayiqdin qachtim mana.
(3)
Qayda körseng köngli sunuq melhem bolghil,
Andaq mezlum yolda qalsa hemdem bolghil,
Rozi mehsher dergahida mehrem bolghil,
Mawumenlik xalayiqtin qachtim mana.
(4)
Ghérip, peqir, yétimlerni resul sordi,
Oshul küni mé'raj chiqip didar kördi,
Qaytip chüshüp ghérip, peqir halin sordi,
Ghériplerning izin izlep chüshtüm mana.
(5)
Ümmet bolsang ghériplerge tewe bolghil,
Ayet, hedis herkim éytsa same bolghil,
Risqi rozi herne berse qani bolghil,
Qani bolup shewq sharabin ichtim mana.
(6)
Medinige resul bérip boldi ghérip,
Ghéripliqta méhnet tartip boldi hebib,
Japa tartip, yaratqan'gha boldi qerib,
Ghérip bolup uqbalardin ashtim mana.
(7)
Aqil bolsang ghériplerning könglin owla,
Mustapadek elni kézip yétim kowla,
Dunyaperest najinslardin boyun tolgha,
Boyun tolghap, derya bolup tashtim mana.
(8)
Ishq babini mewlam achqach manga tegdi,
Tupraq qilip, «hazir bol» dep boynum egdi.
Boran süpet malametning oqi tegdi.
Peykan élip yürek - baghrim teshtim mana.
(9)
Könglüm qattiq, tilim achchiq, özüm zalim,
Qur'an oqup emel qilmay yalghan alim,
Ghérip janim serip eyley, yoqtur malim,
Heqdin qorqup otqa chüshmey, pishtim mana.
(10)
Atmish üchke yashim yetti, öttüm ghapil,
Heq emrini mehkem tutmay, özüm jahil,
Roza, namaz qaza qilip boldum kahil,
Yaman izlep, yaxshilardin kechtim mana.
(11)
Wa derixa, muhebbetning jamin ichmey,
Ehli ayal, xanumandin tügel kechmey,
Jurmu isyan girihlerin munda chechmey,
Sheytan ghalip, jan bérerde shashtim mana.
(12)
Imanimgha changgal urup qildi ghemnak,
Piri mughan «hazir bol» dep chachti teryaq,
Sheytan le'in mendin qéchip ketti bipak,
Bihemdillah, nuri iman achtim mana.
(13)
Piri mughan xizmitide yügrep yürdüm,
Xizmet qilip, közüm yummay hazir turdum,
Medet qildi, hazazulni qoghlap sürdüm,
Andim songre qanat qéqip uchtum mana.
(14)
Ghérib, peqir, yitimlerni qilghin shadman.
Helqeler qilib eziz janing eyle qurban.
Ta'am tapsang janing birle qilghil mihman.
Heqtin ishtib bu sözlerni éyttim mana.
(15)
Ghérib, peqir, yitimlerni herkim sorar,
Razi bolur ol bendedin perwerdigar.
Ey bixeber, sen bir seweb, özi asrar,
Heq mustapa pendin ishtib éyttim mana.
(16)
Yette yashta arslanbabgha qildim salam,
«heq mustapa amanitin qiling in'am»
Oshul waqitda ming bir zikrin qildim tamam.
Nepsim ölüp lamakan'gha ashtim mana.
(17)
Hurma bérip, bashim siylab nezer qildi.
Bir pursette oqba sari seper qildi.
«elwida» dep bu alemdin güzer qildi.
Mekteb barib, qaynab joshub - tashtim mana.
(18)
«inna fetehna» ni oqup, mena sordum,
Pertew saldi, bixud bolup, didar kördüm.
Mollam urup «süküt» didi, baqip turdum.
Yashim sachib, muzter bolup turdum mana.
(19)
« aya nadan, mena bu ... » dep éytti, bildim.
Andin songre chöller kézib heqni söydüm.
Rozi qildi, hazazulni tutub mindim.
Len'ger tügüp, beldin bésip yenchidim mana.
(20)
Zikrin temam qilip, öttüm «diwan» ige.
Heqdin özge hich sözlimey biganige.
Shem'in izleb shagirt kirdim perwanige.
Exger bolup, köyüp - yénip öchtüm mana.
(21)
Namu - nishan hich qalmadi, la - la boldum.
Allah yadin éytip - éytip illa boldum.
Xalis bolup, muxlis bolup lillah boldum.
«fena fillah» meqamigha ashtim mana.
(22)
Sünnet irmish: kapir bolsa berme azar,
Köngli qattiq dil azardin xuda bizar.
Allah heqqi, andaq qulgha sijjin teyyar
Danalardin éshtib bu söz éyttim mana.
(23)
Sünnetlirin mehkem tutup ümmet boldum.
Yer astigha yalghuz kirip nurgha toldum.
Heqperestler meqamigha mehrem boldum.
Batin tighi birle nepsni yenchidim mana.
(24)
Nepsim méni yoldin örüp, xar eylidi,
Telmürtürüp xalayiqqa zar eylidi.
Zikiz éytquzmay sheytan birle yar eylidi.
«hazir sen» dep neps bashini sanchidim mana.
(25)
Qul xoja ehmed, gheplet bilen ömrüng ötti.
Way hesrita, közdin, tizdin quwwet ketti.
Way - waylita, nadametning waqti yetti.
Amal qilmay, karwan bolup köchtüm mana
**********************


Ikkinchi hikmet

(1)
Ey dostlar, qulaq séling éytqinimgha,
Ne seweptin atmish üchte kirdim yerge,
Miraj üzre heq mustafa rohim kördi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(2)
Heq mustafa jebra'ildin qildi su'al:
«bu nichük roh ten'ge kirmey tapti kamal.
Közi yashliq, xelqe bashliq, qeddi hilal»
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(3)
Jebra'il éytti:«ümmet ishi sizge berheq,
Kökke chiqip,malayiktin olur sewep,
Nalisige nale qilur heftum tebep».
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(4)
«perzentim» dep heq mustapa qildi kalam,
Undin kiyin barche erwah qildi salam,
Rehmet derya tolup - téship yetti peyyam,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(5)
Rehim ichre peyda boldum, nida keldi,
Zikir éyt didi, bedenlirim junbush qildi,
«perzentim» dep heq mustafa ülüsh berdi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(6)
Töt yüz yildin kiyin chiqip, ümmet bolghay,
Nechche yillar yürüp, xelqqe yol körsetkey,
On töt ming mujtehitlar xizmet qilghay,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(7)
Toqquz ay toqquz künde yerge tüshtüm,
Toqquz sa'et turalmidim kökke uchtum,
Ershi kürsi payesini barip quchtum,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(8)
Ersh üstide namaz oqup, tizim büktüm,
Roza éytip, heqqe büküp yashim töktüm,
Yalghan ashiq, yalghan sofi kördüm söktüm,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(9)
Jandin kechmey, hu-hu digen bari yalghan,
Bu qiltaqtin sormang su'al, yolda qalghan,
Heqni tapqan özi pinhan, sözi pinhan,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(10)
Bir yéshimda erwah manga ülüsh berdi,
Ikki yashta peyghemberler kilip kördi,
Üch yéshimda chilten kilip halim sordi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(11)
Töt yéshimda heq mustafa berdi xurma,
Yol körsettim, yolgha kirdi nechche gumrah,
Qayda barsam, xizir babam manga hemrah,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(12)
Besh yéshimda bélim baghlap, ta'et qildim,
Tetawwu roza tutup, adet qildim,
Kiche-kündüz zikrin éytip, rahet qildim,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(13)
Yette yashta arslan babam izlep tapti,
Her sir körüp, perde birle büküp yapti,
Bihemdullah, kördüm, didi, izim öpti,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(14)
Qabiz kilip arslan babam janin aldi,
Hörler kilip herir tondin képen qildi,
Yetmish ming perishtiler yighlap keldi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(15)
Jinazisini oqup, yerdin köterdiler,
Bir pursette ujmah ichre yetkurdilar,
Rohil élip, iliyin'ge kirgüzdiler,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(16)
Allah, allah yer üstide weten qildi,
Munkir-nekir «men rebbuk» dep soraq sordi,
Arslan babam islamidin bayan qildi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(17)
Eqling bolsa, érenlerge xizmet qilghil,
«emri merup» qilghanlarni izzet qilghil,
«nehi munker» qilghanlarni hürmet qilghil,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(18)
Sekkizimde sekkiz yerdin yol échildi,
Hikmet éyt, dep bashlirimgha nur chéchildi,
Bihemdullah , piri mughan mey ichürdi,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(19)
Piri mughan heq mustafa berheq biling,
Qayda barsang wةspin éytip tazim qiling,
Durud éytip, mustafagha ümmet bolung,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(20)
Toqquzumda tolghanmidim toghra yolgha,
«teberruk», dep élip yürdi qoldin qolgha,
Quwanmidim bu sözlerge, qachtim chölge,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
(21)
On yéshingda oghlan boldung, qul xoja exmet,
Xojaliqqa bina qoyup, qilmay ta'et,
«xoja men» dep yolda qalsang, way, ne hesret,
Ul seweptin atmish üchte kirdim yerge.
*********************************


Üchinchi hikmet

(1)
Her subhi dem nida keldi qulaghimgha,
«zikir éyt» didi, zikir éytip yürdüm mana.
Ishqsizlerni kördüm érse yolda qaldi.
Ol seإeptin ishq dukanin qurdum mana.
(2)
On birimde rehmet derya tolup tashti.
«allah» didim, sheytan mendin yiraq qachti.
Hayu - hewes, mawu menlik turmay köchti.
On ikkimde bu sirlarni kördüm mana.
(3)
On üchimde nepsi hewani qolgha aldim.
Nepsi bashigha yüz ming bala qarmap saldim.
Tekebburni ayaq astida basip aldim.
On törtimde tupraq süpet boldum mana.
(4)
On beshimde höru ghilman qarshi keldi,
Bashin urub, qol qowushturub tazim qildi.
Firdews atliq jennitidin mez'her keldi.
Didar üchün barchesini qoydum mana.
(5)
On altimde barche erwah ülüsh berdi.
«hey - hey sizge mubarek» dep adem keldi.
«perzendim» dep boynum quchup könglüm aldi.
On yettimde türkistanda turdum mana.
(6)
On sekkizde chilten bilen sharab ichtim.
Zikir éytip, hazir turup köksüm teshtim.
Rozi qildi, jennet kézip hörler quchtum.
Heq mustapa jamallarin kördüm mana.
(7)
On toqquzda yetmish meqam zahir boldi.
Zikir éytip ichi - tashim tahir boldi.
Qayda barsam xizir babam hazir boldi.
Ghewsul - ghiyas mey ichürdi, toydum mana.
(8)
Yashim yetti yigirmige, öttüm meqam.
Bihemdillah, pir xizmetin qildim temam.
............................
Ol seweptin heqqe yéqin boldum mana.
(9)
Mö'min emes - hikmet anglap yighlimisa,
Érenlerning éytqan sözin tinglimisa,
Ayet, hedis, goya qur'an anglimisa,
Bul riwayet, ersh üstide kördüm mana.
(10)
Riwayetni körüp men heq, sözleshtim men,
Yüz ming türlük mela'ikgha yüzleshtim men.
Ol sewebtin heqni sözlep izlashtim men.
Janu - dilim anga pida qildim mana.
(11)
Qul xoja ehmed, yashing yetti yigirme bir.
Ne qilghaysen gunahliring taghdin éghir?
Qiyamet kün ghezeb qilsa rebbim qadir,
Aya dustlar, nichük jawab éytghum mana?
********************


Tötinchi hékmet

(1)
Xush ghayiptin quliqimgha ilham keldi,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana,
Barche buzruk yighilip kilip in'am berdi,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(2)
Men yigirme ikki yashta fena boldum,
Merhem bolup, chin derdlikke dawa boldum,
Yalghan ashiq, chin ashiqqa guwah boldum,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(3)
Aya dostlar, yéshim yetti yigirme üch,
Yalghan dewa ta'etlirim, barchisi puch,
Qiyamet kün ne qilghaymen berehne luch,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(4)
Men yigirme tötke kirdim heqtin yiraq,
Axiretke barar bolsam, qéni yaraq?
Ölginimde yighilip urung yüzming tayaq,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(5)
Jinazemning arqisidin tashlar éting,
Ayiqimdin tutup sörep görge éting,
Heqqe qulluq qilmiding dep yanchip tiping,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(6)
Yazuq bilen yashim yetti yigirme besh,
Subhan igem, zikir ögütüp, köksümni tesh,
Köksümdiki girihlerim sen özüng yesh,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(7)
Men yigirme alte yashta sewda qildim,
Mensür süpet didar üchün ghewgha qildim,
Pirsiz yürüp, derdu halet peyda qildim,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(8)
Men yigirme yette yashta pirni taptim,
Her ne kördüm, perde birle sirni yaptim,
Astanesin yasteniban eziz öptüm,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(9)
Men yigirme sekkiz yashta ashiq boldum,
Kiche yatmay, méhnet tartip, sadiq boldum,
Undin songrة dergahigha layiq boldum,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(10)
Bir kem ottuz yashqa kirdim halim xarab,
Ishiq otida bolalmidim misli turab,
Halim xarab, baghrim kawap, közüm pur'ab,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(11)
Ottuz yashta otun qilip köydürdiler,
Jümle buzruk yighilip dunya qoydurdilar,
Urup soqup, dunya uqbin qoydürdiler,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
(12)
Qul xoja ehmed dunya qoysang ishing biter,
Köksüngdiki chiqqan ahing ershke yiter,
Jan birerde heq mustafa qolung tutar,
Ol seweptin heqqe sighinip keldim mana.
*******************************


beshinchi hikmet

(1)
Ya ilahim, hemding birle hikmet éyttim.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
Tewbe qilip, gunahimdin qorqup qayttim,
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(2)
Qiriq birimde ixlas qildim yol tapay dep,
Érenlerdin her sir körsem men yapay dep,
Piri mughan izin élip men üpey dep,
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(3)
Qiriq ikkimde talib bolup yolgha kirdim,
Ixlas qilip yalghuz heqqe köngül berdim,
Ershu kursi, lewhidin ötüp qelem kezdim,
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(4)
Qiriq üchimde heqni izlep nale qildim,
Köz yashimni aqquziban jale qildim,
Bayawanler kézip özüm wale qildim,
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(5)
Qiriq törtimde muhebbetning bazarida,
Yaqam tutup yighlap yürdüm gülzarida,
Mensur süpet bashim bérip ishq darida,
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(6)
Qiriq beshimde sendin hajet tilep keldim,
Tewbe qildim, her ish qildim, xata qildim,
Ya ilahim, rehmitingni ulugh bildim.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(7)
Qiriq altimde zewqu - shewqim tolup tashti.
Rehmitingdin qetre tamdi, sheytan qachti.
Heqdin ilham refiq bolup, babin achti.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(8)
Qiriq yettimde yette yaqtin ilham yetti,
Saqiy bolup jami sharab xojam tutti.
Sheytan kélip nepsi hewani özi yutti.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(9)
Qiriq shekkizde eziz jandin bizar boldum,
Günah derdi késel qildi, bimar boldum.
Ol sewebtin heqtin qorqup bidar boldum.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(10)
Qiriq toqquzda ishqing chüshti, köyüp yandim.
Mejnun süpet xeyli xestin qéchip, tandim.
Türlük - türlük japa tegdi, boyun egdim.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(11)
Ellik yashta « er men » didim, halim ze'ip.
Qan tökmidim közlirimdin baghrim ézip.
Nepsim üchün yürer idim ittek kézip.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
(12)
Qul xoja ehmed, er bolmisang ölgen yaxshi.
Qizil yüzüng qara yerde solghan yaxshi.
Tupraq süpet yer astida bolghan yaxshi.
Zati ulugh xojam, séghinip keldim sanga.
***************************


Altinchi hékmet

(1)
Sübhi sadiq düshenbide dün yerge kirdim
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
Atmish üchte sünnet didi, ishitip bildim,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(2)
Yer üstide yarenlirim matem tutti,
Alem hemme «sultanim» dep nere tartti,
Heqni tapqan chin sopilar qanlar yutti,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(3)
Elwida, dep yer astigha qedem qoydum,
Yoruq dunya haram qilip, heqni söydüm,
Zikrin éytip yalghuz bolup, yalghuz köydüm,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(4)
«taha» oqup, tün kichiler qayim boldum,
Kéche namaz, kündüzliri sayim boldum,
Bu hal birle yer astide da'im boldum,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(5)
Atmish kéche, atmish kündüz bir yol ta'am,
Tang atquche namaz oqup, bir yol salam,
Atmish üchte boldi ömrüm axir tamam,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(6)
Heq mustapa rohi kélip boldi imam,
Jümle melek yer astida boldi gholam,
Köp yighlidim, heq mustapa berdi in'am.
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(7)
Miraj tüni, nuri didem, perzent, didi,
Qolum tutup, ümmitimsen, ümmet, didi,
Sünnitimni mehkem tutqil, dilbend, didi,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(8)
Qiyamette yol adashsang, yolgha salay,
Muhemmed dep teshna bolsang qolung alay,
Perzentim, dep ilking tutup jennet kirey,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(9)
Ey yarenler, bu söz ishitip shewqim artti,
Ümmet,didi, ichi-téshim nurgha patti,
Pertew salip, didarini heq körsetti,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(10)
Didar körüp, rohim uchup, ershke qondi,
Mosa süpet wujudlirim köyüp yandi,
Mejnun süpet xayli xéshtin qéchip tandi,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(11)
Yer üstide xarliq tarttim, köp musheqqet,
Töshek, yastuq tashtin qilip, chektim méhnet,
Ey yarenler, bu dunyada yoq paraghet,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(12)
Ta musheqqet tartmughuche wesli qayda?
Xizmet qilmay, derdi halet bolmas peyda,
Janu-dilni ta qilmisang heqqe sheyda,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(13)
Yer astigha kirdim érse bixud boldum,
Közüm échip, mustafani hazir kördüm,
Asiy, jafiy ümmetlerning halin sordum,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(14)
Eya perzent, mendin sorisang qani ümmet?
Ümmet, didi, köksüm tola daghi hesret,
Ümmet üchün köp tartimen heqtin külpet,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(15)
Ümmetlirim yazuqlarin her jüme kech,
Alip kelgey, ya muhemmet, sen muni chech,
Taki yighlap sejde alay, tengrige kech,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(16)
Her jüme kech ümmetlerning gunahini,
Élip kelgen, ya muhemmet, körgil muni,
Ümmetliring nale qilur, ehmed, séni,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(17)
Men melektin sherm alurmen, ey ümmetim,
Yaratqandin qorqmasmusen, pest himmetim,
Kéche yatmay, ta'et qilsang xush dewlitim,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(18)
Yer astigha kirdim, dostlar, bi ixtiyar,
Amin, denglar alu as'hap hem chaharyar,
Ümmetlerning jürmin kechgil, perwerdigar,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.
(19)
Qul xoja ehmed, men defteri saniy eyttim,
Ikki alem ishretlerin meyge sattim,
Ölmes burun jan achchighin zehrin tattim,
Mustafagha matem tutup kirdim mana.

**********************************************
«diwan hékmet» tügidi.
Uyghurchilashturghuchi:
sadaqetjan haji bilen gülsum'ay
**********************************************