Ijtihadliq töhpikar alim muhemmed salih damollam
1991-yili 10- ay. Ereb misir jumhuriytining paytexti qahirede muhemmed eleyhissalamning mewludini xatirlesh munasiwiti bilen xelq'araliq tentenilik yighin ötküzüldi. Ilmi muhakime xaraktérini alghan bu qétimliq yéghinda her qaysi döletlerdin tallan'ghan xelq'ara islam dini tetqiqati üchün alahide töhpe qoshqan 10 alim misir zungtungi muhemmed hüsni mubarekning qobul qilishigha ériship, hüsni mubarekning öz imzasi quyulghan tebrik shahadetnamisini öz qolidin tapshurup élip 1-derijilik ilim - pen urdini bilen mukapatlandi. Dunyadiki axbarat wastiliri bu töhpikar alimlarning ish-izlirini bes-beste xewer qilishti. Bu on alim ichidiki tolimu yiraq teklimakan baghridin kelgen, béshigha yarishimliq badam doppa, beqesem ton kiygen bir uyghur gézit-zhornal muxbirlirining ziyaret qilish obékti bolup qaldi. Islam dini tetqiqat sahesidiki semerilik netijiliri bilen öz xelqini xelq'araliq sehnilerge élip chiqqan bu kishi dinshunas, qur'anshunas, tetqiqatchi alim muhemmed salih damollam idi.
1992-yili ramizan éyi. Marakesh padishahliqining rabattiki xan ordisida ötküzülgen ramizan léksiye oqush yighini dawam qiliwatatti. Közni qamashturidighan renggareng gilemler bilen bézelgen shahliq töshek üstide marakesh padishahi hesen2 olturatti. Uning ong teripide islam döletlirining elchiliri, sol teripide marakeshning herbiy, mülki emeldarliri, aldi teripide bolsa mexsus teklip qilin'ghan chet'ellik nupuzluq dinni alimlar olturatti. Padishahning ata-bowisidin qalghan en'eniwi adet boyiche her yili ramizan éyida élip bérilidighan, islamiyet ilmi tetqiqatini asas qilghan léksiye oqush yéghinigha padishah hesen 2 shexsen özi riyasetchilik qiliwatatti. Bügünki léksiye oqush nöwiti junggudin alahide teklip qilin'ghan alim muhemmed salih damollamgha kelgenidi. Muhemmed salih damollam ornidin turup padishah aliylirigha éhtiram bildürgendin kéyin ereb tilida yézip teyyarlighan «shinjangdiki mesjidler we ularning islam dewitidiki roli» dégen témidiki ilmi maqalisini oqushqa bashlidi. Bir sa'etke yetmigen waqitta maqalining asasi iddiysini yorutup bérish asan'gha chüshmeytti. Emma muhemmed salih damollamning bundaq xelq'araliq ilmi muhakime yéghinlirigha qatnishishi tunji qétim emes idi, shundaq bolghachqa u anche qiynalmastin, maqalini könglige pükken pilan boyiche ixchamlap, chüshinishlik qilip sherhilidi. Yighindin kiyin muhemmed salih damollamni padishah hesen 2 qobul qildi. Muhemmed salih damollam junggu musulmanlirining ehwalini, islam ma'aripining tereqqiyatini we özining islam tetqiqati saheside érishken netijilirini tunushturdi we «qur'an kerim» bilen «sehihulbuxari jewherliri we qestelani sherhi»ning uyghurche nusxisini teqdim qildi. Shu pursette muhemmed salih damollam junggu-marakesh dostliqini medhiyelep ereb tilida yazghan qesidisini padishahqa sundi. Kéyin padishah aliylirining teklipi bilen bu qesidini léksiye oqush yighinining axirqi küni élip bérilghan daghdughuluq tebriklesh pa'aliytide déklamatsiye qilip oqup berdi. Teklimakan baghridin kelgen bir uyghurning öz ana tili bolmighan, yene kilip eng tes til hésablinidighan ereb tilida yazghan bu pasahetlik qesidisidin yighin qatnashchiliri islam tarixida töhpisi zor ottura asiya alimlirining tarixtiki simasini qayta körgendek boldi we uzaqqiche alqish yangratti... Qeside oqulup bolghandin kéyin padishah hesen2 bu alim bilen qol éliship körishiwitip: «qesidini nahayiti pasahetlik yézipsiz, xuddi ibni zeydun (ereblerning ataqliq kilassik sha'iri)ning shé'irini anglighandek boldum» dédi. Marakeshning diniy ishlar weziri, ataqliq alim abdulkebir elewi «padishah aliyliri sizning qesidingizni chawak chélip alqishlidi. Ilgiri birer edibning oqughan shé'irigha chawak chalghan emes dédi.
Shuningdin kiyin wezir marakeshte yilda bir qétim échilidighan ramizan éyi léksiye oqush yighinigha muhemmed salih damollamni birer qeside yézip oqup birishke teklip qilip turdi. Her yili uning yéghinda yézip oqughan qesidiliri shu yilliq léksiye toplimining aldinqi betliridin orun élip keldi.
1998-yil muhemmed salih damollam ramizan éyi léksiye sözlesh yighinigha qatnishish üchün marakeshke emdila yétip bérishigha diniy ishlar ministirliqining mes'ulliridin biri bolghan muhemmed elewi uninggha: «sizge xushxewer, yighinning yépilish murasimida pütün yighin qatnashchiliri bolghan alimlargha wakaliten padishah aliyliri huzurida xulase sözi qilishqa sizni teyinliduq. Bu chong sherep, bundin burun bu ishqa peqet ereb alimlirila teklip qilin'ghan. Gheyri ereb alimliridin tunji bolup siz teklip qilindingiz» dédi. Shuning bilen muhemmed salih damollam puxta teyyarliq qilip, bu wezipini ada qilip, alimlarning yaxshi bahasigha érishti. Padishah hesen2 muhemmed salih damollamgha tartuqlash yüzisidin, marakeshning aditi boyiche shahname kulaliq ton bilen yette qewet libas kiygüzdi.
Muhemmed salih damollam 1936-yili atushtiki fazil, tunulghan alim salih damolla hajimning a'iliside dunyagha kelgen. Salih damolla hajim eyni zamanda ereb, paris edebiyati boyiche yétilgen edib, islam dini ilmida toshqan katta ölima, meripetperwer zat idi. Penni mektepte oqup yürgen muhemmed salih dadisining tesiride kichikidinla etrapliq diniy telim élishqa bashlidi 11 yéshidila xetmidin ötüp, muretteb qari bolghandin kiyin ereb, erep, paris tillirini öginishke kirishti, kiyinki éghir japaliq künlerdiki qiyin shara'it we bésim uning ilimge bolghan ottek ishtiyaqi we büyük ghaye üchün tikiligen iradisini boysunduralmidi. Dadisi salih damolla hajim oghlining yumran qelbide uning toghra yölnish boyiche etirapliq yétilishi üchün türtkilik rol oynaydighan untulghusiz, ilhambexish izlarni qaldurghanidi.
Dadisining terbiyside islam dinining her qaysi ilim türlirige puxta asas sélip bolghan muhemmed salih damollam kéyin béyjinggha bérip, junggu islam énistitotida besh yil oqudi. Eyni chaghlarda misirdin teklip qilin'ghan behiyyuddin zeyyani, sheyix abdulletif hamid sulayman qatarliq piroféssrorlarning biwaste yétekchilikide, tepsir, hedis, fiqhi, eqide, islam pelsepisi, islam tarixi, ilmi balaghet, ilmi kalam, ereb edebiyati qatarliq penlerni séstimliq ögendi. 1960- yili küzde mektepni ela netije bilen püttürüp junggu penler akadémiysi shinjang shöbisining milletler tetqiqat ornigha orunlashti. Shuningdin kéyin u könglige pükken pilanliri boyiche pütün zéhni bilen din tetqiqat xizmitige kiriship ketti.
«qur'an kerim» dunyada nurghun tillargha terjime qilinip neshir qiliniwatqan shara'itta, uning hazirqi zaman uyghur tilidiki terjimisining yoqliqi zor bir boshluq idi. Uni terjime qilish, uyghur kitabxanlirini «qur'an kerim»ni biwaste chüshinish, din'gha étiqad qilidighan ammining étiqad jehettiki jiddi éhtiyajini qandurushta muhim ehmiyetke ige bolupla qalmay, belki ilim-pen xadimlirini qur'anni tetqiq qilish imkaniytige ige qilatti. Öz qérindashlirining bu teshnaliqini chüshen'gen muhemmed salih «qur'an kerim»ni terjime qilishni niyet qilip, xéli burundin tartip nupuzluq qur'an tefsirliri we munasiwetlik kitablarni toplashqa kirishken idi.
«qur'an kerim»ni hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilish murekkep bir tetqiqat jeryani boldi. Muhemmed salih damollam herbir ayetni terjime qilghanda nupuzluq tepsir kitaplirigha we kilassik erep tili bilen hazirqi zaman erep tili sélishturulghan lughet-qamuslargha muraji'et qildi. Ipadilesh jehettimu nahayiti éhtiyatchanliq bilen ish kürüp, herbir söz üstide etirapliq izdendi. «qur'an kerim»ning alahide ornini we özige xas uslubini nezerde tutup, herbir ayetning mezmunini uyghur edebiy tili boyiche eynen terjime qildi. Kitabxanlarning chüshinishige asanliq yartip bérish üchün, zörüz tépilghanda jaylargha qisturma söz we qisqiche izahlarni berdi. Bu izahlarning hemmisi dégüdek ishenchilik qur'an tepsirliridin tallap élindi.
Insaniyet tarixidiki her bir möjize, ulugh ishlar kishilerning qan-ter tökishi bilen wujudqa kélidu. Muhemmed salih damollam köp yilliq japaliq emgek qilip, nurghun tirishchanliq körsitip axir musulmanlarning dinni desturi bolghan «qur'an kerim» ni ereb tilidin uyghur tiligha telepke layiq rewishte terjime qilip chiqti. Qur'anning qisqiche tefsirini öz ichige alghan bu terjime pütüp neshir qilinish aldida, shinjang islam jem'iytining teshkillishi boyiche diyarimizda mötiwer hésablan'ghan 15 neper nopurluq alimning közdin kechürüp chiqishigha sunuldi. Ölimalar terjimini bashtin-axir mutali'e qilip chiqip, bir éghizdin maqullap, alahide tehsin oqup, teqriz yézip berdi. Bu terjime 1986-yili merkizi milletler neshiryati teripidin 200 ming parche bésip tarqitildi. Shundaqla «qur'an kerim» ning bu terjime nusxisi se'udi erebistan padishahi fehdining testiqlishi we emri bilen padishahning qur'an bésish metbeside bir qanche yüzming parche bésilip, munasiwetlik döletlerge tarqitildi. Se'udida bésilghan bu nusxa junggu islam jem'iyti arqiliq aldurulup, shinjangdimu xéli nurghun tarqitildi. Alim ishligen «qur'an kerim» uyghurche terjimisining silawiyan yéziqidiki nusxisi muskiwada nechche ming nusxa bésip tarqitilip, ottura asiyada yashawatqan uyghurlarning birdek alqishigha érishti.
Muhemmed salih yene hedis ilmidiki alte ishenchilik, nopuzluq kitablarning birinchisi bolghan «sehihulbuxari»ni we «muhemmed eleyhissalamning terjimhali» qatarliq kitablarnimu erebchidin uyghurchigha terjime qilip neshir qildurdi.
Meyli qur'an yaki hedis bolsun, alahide ijtima'iy muhitta we tarixi arqa körünüshke ige, tili buningdin ming nechche yüz yil ilgiriki ereb bedi'iy tilini asas qilghan, pasahet-balaghiti we bedi'iyliki yuqri bolghan, uni chüshinish, eslige sadiq bolghan halda terjime qilish asan emes idi. .Istédatliq dini alim muhemmed salih uzun yil kitablar déngizida üzüsh, nurghün zéhni quwwitini serp qilish bedilige axir bu ishni wujudqa chiqardi.
Ulardin bashqa, u yazghan
«‹qur'an kerim›ning 29-we 30-parilirining tepsiri».
Islam étikisigha a'it 30 nechche témini öz ichige alghan «‹qur'an kerim› we hedislerdin tallanma» namliq kitab we ottura hejimlik «erebche-uyghurche lughet» neshirdin chiqip keng xelq ammisining yuqiri bahasigha érishti.
Bolupmu bu istédatliq alimning 20 yilliq japaliq ejri we yürek qénining méwisi bolghan chong hejimdiki «erebche-uyghurche chong lughet» 2002-yili shinjang xelq neshriyati teripidin neshirdin chiqip, bu sahediki zor boshluqni toldurdi. Yene «du'aning ehmiyti we xasiyetlik du'alar» namliq kitabimu neshridin chiqip tarqitildi.
Muhemmed salih damollamning tetqiqati diniy témilar bilenla cheklinip qalmastin, yene uyghur kilassik edebiyati, tarix, til, ma'arip sahelirigimu chétilidu.
Muhemmed salih damollam 1961-yildin tartip tarixshunas uyghur sayrani ependi bilen birliship «diwan lughetit türk» kitabini erebche faksimil nusxisi bilen basma nusxigha asasen hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilishqa kirishkenidi. 4 yil japaliq ishlesh arqiliq bu wezipini muweppiqiyetlik tamamlap neshirge sunush aldida «medeniyet inqilabi» bashlinip shu «inqilab» qalaymiqanchiliqida u terjime nusxa talan-taraj qilinip zaya bolup ketti.
Muhemmed salih damollam yene özi yalghuz we bashqilar bilen hemkarlishish asasida
«jami'uttewarix».
«tewarix xemse»,
«ghazat der mülki chin»,
«ihya ulumiddin»,
«mektubat»,
«tezkire'i ezizan»,
«sirrulmuxlis»,
«zepername»,
«tezkire'i uweysiyye»,
«tewarix jedide»,
«jehdulmuqil»,
qatarliq kitablarni terjime qilip, ilmi tetqiqat ishlirini mol matéryallar bilen temin etti.
Alim muhemmed salih damollam ijtima'iy penler akadémiyside 27 yil ishlesh jeryanida nurghun ijtima'iy, ilmi tekshürüshlerge we matréyal toplashqa qatnashti. Japaliq izdinip birinchi qol matéryallarni égellesh üchün, shinjangda uning ayighi tegmigen qedimi jaylar, yadikarliqlar, maza-mashayixlar, mesjid-medrisiler qalmidi. Eyni chaghdiki namdar ölimalar, pishqedem weqeshunaslar, yurt mötiwerlirini ziyaret qilip ilmiy söhbetlerni élip bardi.
muhemmed salih damollam yene
«türki tillar diwanining muqeddimisini uqughandin kiyin»,
«ulugh edib tejellining edebiy ijadiyetliri toghrisida»,
«ruqe'ati newa'iy heqqide»,
«appaq ghuja maziri we uning tarixi arqa körinishi toghrisida»,
«mazarpereslik we uning shinjangdiki xususiyetliri»,
«‹qutadghublik›tiki udghurmish obrazi toghrisida»,
«shinjangning diniy ma'aripi we uning tarixi ötmüshi»,
«islam dini tarixidiki xawarijlar gurohi»,
«shi'e isma'iliye mez'hipi we uning tarixi toghrisida»,
«shinjangdiki mazarlar toghrisida»,
«mexdum ezem we uning nesebnamisi»,
«islam dini we ilim pen»,
«du'aning ehmiyti we xasiyetlik du'alar»,
«allahning güzel isimliri we süpetliri»
qatarliq ilmi maqalilerni yazdi.
Bu maqalilerning beziliri xelq'araliq ilmiy muhakime yighinlirida, memliketlik yighinlarda oquldi we merkez we yerlikte chiqidighan «dunya dinliri tetqiqati», «junggu musulmanliri», «shinjang ijtima'iy penler tetqiqati», «shinjang dashö ilmiy zhornili» qatarliq zhornallarda élan qilindi.
Muhemmed salih damollam yene waqit ajritip uyghur kilassik edebiyati tetqiqati bilenmu shughullandi. «tejdid» namliq ghezeller diwanini, «tutiname»ni, chong hejimlik dastan «muhebbetname», hüseyinxan tejellining we dadisi salih damolla hajimning bir qisim shé'irlirini neshrge teyyarlidi we «bulaq» zhornilining bezi sanlirida élan qildi.
Muhemmed salih damollam bir tereptin japaliq ilmiy tetqiqat xizmiti bilen shughullansa, yene bir tereptin 1987-yilidin bashlap shinjang islam inistitotining mudirliq wezipisini üstige aldi. Yaramliq diniy izbasarlarni yétishtürüsh üchün hardim-taldim démey ter tökti. Inistutning her qaysi tereptiki xizmetlirini ching tutush bilen birge oqu-oqutush türige alahide étibar bilen qarap, nazaretchilik qilishla emes, belki özi biwaste qol tiqip ishlidi, derisliklerni tüzdi, derisxanigha kitip biwaste deris ötti.
menbe: «junggu musulmanliri» zhornili 2003- yilliq 3-san
************************************************
Munasiwetlik resimler
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
1991-yili 10- ay. Ereb misir jumhuriytining paytexti qahirede muhemmed eleyhissalamning mewludini xatirlesh munasiwiti bilen xelq'araliq tentenilik yighin ötküzüldi. Ilmi muhakime xaraktérini alghan bu qétimliq yéghinda her qaysi döletlerdin tallan'ghan xelq'ara islam dini tetqiqati üchün alahide töhpe qoshqan 10 alim misir zungtungi muhemmed hüsni mubarekning qobul qilishigha ériship, hüsni mubarekning öz imzasi quyulghan tebrik shahadetnamisini öz qolidin tapshurup élip 1-derijilik ilim - pen urdini bilen mukapatlandi. Dunyadiki axbarat wastiliri bu töhpikar alimlarning ish-izlirini bes-beste xewer qilishti. Bu on alim ichidiki tolimu yiraq teklimakan baghridin kelgen, béshigha yarishimliq badam doppa, beqesem ton kiygen bir uyghur gézit-zhornal muxbirlirining ziyaret qilish obékti bolup qaldi. Islam dini tetqiqat sahesidiki semerilik netijiliri bilen öz xelqini xelq'araliq sehnilerge élip chiqqan bu kishi dinshunas, qur'anshunas, tetqiqatchi alim muhemmed salih damollam idi.
1992-yili ramizan éyi. Marakesh padishahliqining rabattiki xan ordisida ötküzülgen ramizan léksiye oqush yighini dawam qiliwatatti. Közni qamashturidighan renggareng gilemler bilen bézelgen shahliq töshek üstide marakesh padishahi hesen2 olturatti. Uning ong teripide islam döletlirining elchiliri, sol teripide marakeshning herbiy, mülki emeldarliri, aldi teripide bolsa mexsus teklip qilin'ghan chet'ellik nupuzluq dinni alimlar olturatti. Padishahning ata-bowisidin qalghan en'eniwi adet boyiche her yili ramizan éyida élip bérilidighan, islamiyet ilmi tetqiqatini asas qilghan léksiye oqush yéghinigha padishah hesen 2 shexsen özi riyasetchilik qiliwatatti. Bügünki léksiye oqush nöwiti junggudin alahide teklip qilin'ghan alim muhemmed salih damollamgha kelgenidi. Muhemmed salih damollam ornidin turup padishah aliylirigha éhtiram bildürgendin kéyin ereb tilida yézip teyyarlighan «shinjangdiki mesjidler we ularning islam dewitidiki roli» dégen témidiki ilmi maqalisini oqushqa bashlidi. Bir sa'etke yetmigen waqitta maqalining asasi iddiysini yorutup bérish asan'gha chüshmeytti. Emma muhemmed salih damollamning bundaq xelq'araliq ilmi muhakime yéghinlirigha qatnishishi tunji qétim emes idi, shundaq bolghachqa u anche qiynalmastin, maqalini könglige pükken pilan boyiche ixchamlap, chüshinishlik qilip sherhilidi. Yighindin kiyin muhemmed salih damollamni padishah hesen 2 qobul qildi. Muhemmed salih damollam junggu musulmanlirining ehwalini, islam ma'aripining tereqqiyatini we özining islam tetqiqati saheside érishken netijilirini tunushturdi we «qur'an kerim» bilen «sehihulbuxari jewherliri we qestelani sherhi»ning uyghurche nusxisini teqdim qildi. Shu pursette muhemmed salih damollam junggu-marakesh dostliqini medhiyelep ereb tilida yazghan qesidisini padishahqa sundi. Kéyin padishah aliylirining teklipi bilen bu qesidini léksiye oqush yighinining axirqi küni élip bérilghan daghdughuluq tebriklesh pa'aliytide déklamatsiye qilip oqup berdi. Teklimakan baghridin kelgen bir uyghurning öz ana tili bolmighan, yene kilip eng tes til hésablinidighan ereb tilida yazghan bu pasahetlik qesidisidin yighin qatnashchiliri islam tarixida töhpisi zor ottura asiya alimlirining tarixtiki simasini qayta körgendek boldi we uzaqqiche alqish yangratti... Qeside oqulup bolghandin kéyin padishah hesen2 bu alim bilen qol éliship körishiwitip: «qesidini nahayiti pasahetlik yézipsiz, xuddi ibni zeydun (ereblerning ataqliq kilassik sha'iri)ning shé'irini anglighandek boldum» dédi. Marakeshning diniy ishlar weziri, ataqliq alim abdulkebir elewi «padishah aliyliri sizning qesidingizni chawak chélip alqishlidi. Ilgiri birer edibning oqughan shé'irigha chawak chalghan emes dédi.
Shuningdin kiyin wezir marakeshte yilda bir qétim échilidighan ramizan éyi léksiye oqush yighinigha muhemmed salih damollamni birer qeside yézip oqup birishke teklip qilip turdi. Her yili uning yéghinda yézip oqughan qesidiliri shu yilliq léksiye toplimining aldinqi betliridin orun élip keldi.
1998-yil muhemmed salih damollam ramizan éyi léksiye sözlesh yighinigha qatnishish üchün marakeshke emdila yétip bérishigha diniy ishlar ministirliqining mes'ulliridin biri bolghan muhemmed elewi uninggha: «sizge xushxewer, yighinning yépilish murasimida pütün yighin qatnashchiliri bolghan alimlargha wakaliten padishah aliyliri huzurida xulase sözi qilishqa sizni teyinliduq. Bu chong sherep, bundin burun bu ishqa peqet ereb alimlirila teklip qilin'ghan. Gheyri ereb alimliridin tunji bolup siz teklip qilindingiz» dédi. Shuning bilen muhemmed salih damollam puxta teyyarliq qilip, bu wezipini ada qilip, alimlarning yaxshi bahasigha érishti. Padishah hesen2 muhemmed salih damollamgha tartuqlash yüzisidin, marakeshning aditi boyiche shahname kulaliq ton bilen yette qewet libas kiygüzdi.
Muhemmed salih damollam 1936-yili atushtiki fazil, tunulghan alim salih damolla hajimning a'iliside dunyagha kelgen. Salih damolla hajim eyni zamanda ereb, paris edebiyati boyiche yétilgen edib, islam dini ilmida toshqan katta ölima, meripetperwer zat idi. Penni mektepte oqup yürgen muhemmed salih dadisining tesiride kichikidinla etrapliq diniy telim élishqa bashlidi 11 yéshidila xetmidin ötüp, muretteb qari bolghandin kiyin ereb, erep, paris tillirini öginishke kirishti, kiyinki éghir japaliq künlerdiki qiyin shara'it we bésim uning ilimge bolghan ottek ishtiyaqi we büyük ghaye üchün tikiligen iradisini boysunduralmidi. Dadisi salih damolla hajim oghlining yumran qelbide uning toghra yölnish boyiche etirapliq yétilishi üchün türtkilik rol oynaydighan untulghusiz, ilhambexish izlarni qaldurghanidi.
Dadisining terbiyside islam dinining her qaysi ilim türlirige puxta asas sélip bolghan muhemmed salih damollam kéyin béyjinggha bérip, junggu islam énistitotida besh yil oqudi. Eyni chaghlarda misirdin teklip qilin'ghan behiyyuddin zeyyani, sheyix abdulletif hamid sulayman qatarliq piroféssrorlarning biwaste yétekchilikide, tepsir, hedis, fiqhi, eqide, islam pelsepisi, islam tarixi, ilmi balaghet, ilmi kalam, ereb edebiyati qatarliq penlerni séstimliq ögendi. 1960- yili küzde mektepni ela netije bilen püttürüp junggu penler akadémiysi shinjang shöbisining milletler tetqiqat ornigha orunlashti. Shuningdin kéyin u könglige pükken pilanliri boyiche pütün zéhni bilen din tetqiqat xizmitige kiriship ketti.
«qur'an kerim» dunyada nurghun tillargha terjime qilinip neshir qiliniwatqan shara'itta, uning hazirqi zaman uyghur tilidiki terjimisining yoqliqi zor bir boshluq idi. Uni terjime qilish, uyghur kitabxanlirini «qur'an kerim»ni biwaste chüshinish, din'gha étiqad qilidighan ammining étiqad jehettiki jiddi éhtiyajini qandurushta muhim ehmiyetke ige bolupla qalmay, belki ilim-pen xadimlirini qur'anni tetqiq qilish imkaniytige ige qilatti. Öz qérindashlirining bu teshnaliqini chüshen'gen muhemmed salih «qur'an kerim»ni terjime qilishni niyet qilip, xéli burundin tartip nupuzluq qur'an tefsirliri we munasiwetlik kitablarni toplashqa kirishken idi.
«qur'an kerim»ni hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilish murekkep bir tetqiqat jeryani boldi. Muhemmed salih damollam herbir ayetni terjime qilghanda nupuzluq tepsir kitaplirigha we kilassik erep tili bilen hazirqi zaman erep tili sélishturulghan lughet-qamuslargha muraji'et qildi. Ipadilesh jehettimu nahayiti éhtiyatchanliq bilen ish kürüp, herbir söz üstide etirapliq izdendi. «qur'an kerim»ning alahide ornini we özige xas uslubini nezerde tutup, herbir ayetning mezmunini uyghur edebiy tili boyiche eynen terjime qildi. Kitabxanlarning chüshinishige asanliq yartip bérish üchün, zörüz tépilghanda jaylargha qisturma söz we qisqiche izahlarni berdi. Bu izahlarning hemmisi dégüdek ishenchilik qur'an tepsirliridin tallap élindi.
Insaniyet tarixidiki her bir möjize, ulugh ishlar kishilerning qan-ter tökishi bilen wujudqa kélidu. Muhemmed salih damollam köp yilliq japaliq emgek qilip, nurghun tirishchanliq körsitip axir musulmanlarning dinni desturi bolghan «qur'an kerim» ni ereb tilidin uyghur tiligha telepke layiq rewishte terjime qilip chiqti. Qur'anning qisqiche tefsirini öz ichige alghan bu terjime pütüp neshir qilinish aldida, shinjang islam jem'iytining teshkillishi boyiche diyarimizda mötiwer hésablan'ghan 15 neper nopurluq alimning közdin kechürüp chiqishigha sunuldi. Ölimalar terjimini bashtin-axir mutali'e qilip chiqip, bir éghizdin maqullap, alahide tehsin oqup, teqriz yézip berdi. Bu terjime 1986-yili merkizi milletler neshiryati teripidin 200 ming parche bésip tarqitildi. Shundaqla «qur'an kerim» ning bu terjime nusxisi se'udi erebistan padishahi fehdining testiqlishi we emri bilen padishahning qur'an bésish metbeside bir qanche yüzming parche bésilip, munasiwetlik döletlerge tarqitildi. Se'udida bésilghan bu nusxa junggu islam jem'iyti arqiliq aldurulup, shinjangdimu xéli nurghun tarqitildi. Alim ishligen «qur'an kerim» uyghurche terjimisining silawiyan yéziqidiki nusxisi muskiwada nechche ming nusxa bésip tarqitilip, ottura asiyada yashawatqan uyghurlarning birdek alqishigha érishti.
Muhemmed salih yene hedis ilmidiki alte ishenchilik, nopuzluq kitablarning birinchisi bolghan «sehihulbuxari»ni we «muhemmed eleyhissalamning terjimhali» qatarliq kitablarnimu erebchidin uyghurchigha terjime qilip neshir qildurdi.
Meyli qur'an yaki hedis bolsun, alahide ijtima'iy muhitta we tarixi arqa körünüshke ige, tili buningdin ming nechche yüz yil ilgiriki ereb bedi'iy tilini asas qilghan, pasahet-balaghiti we bedi'iyliki yuqri bolghan, uni chüshinish, eslige sadiq bolghan halda terjime qilish asan emes idi. .Istédatliq dini alim muhemmed salih uzun yil kitablar déngizida üzüsh, nurghün zéhni quwwitini serp qilish bedilige axir bu ishni wujudqa chiqardi.
Ulardin bashqa, u yazghan
«‹qur'an kerim›ning 29-we 30-parilirining tepsiri».
Islam étikisigha a'it 30 nechche témini öz ichige alghan «‹qur'an kerim› we hedislerdin tallanma» namliq kitab we ottura hejimlik «erebche-uyghurche lughet» neshirdin chiqip keng xelq ammisining yuqiri bahasigha érishti.
Bolupmu bu istédatliq alimning 20 yilliq japaliq ejri we yürek qénining méwisi bolghan chong hejimdiki «erebche-uyghurche chong lughet» 2002-yili shinjang xelq neshriyati teripidin neshirdin chiqip, bu sahediki zor boshluqni toldurdi. Yene «du'aning ehmiyti we xasiyetlik du'alar» namliq kitabimu neshridin chiqip tarqitildi.
Muhemmed salih damollamning tetqiqati diniy témilar bilenla cheklinip qalmastin, yene uyghur kilassik edebiyati, tarix, til, ma'arip sahelirigimu chétilidu.
Muhemmed salih damollam 1961-yildin tartip tarixshunas uyghur sayrani ependi bilen birliship «diwan lughetit türk» kitabini erebche faksimil nusxisi bilen basma nusxigha asasen hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilishqa kirishkenidi. 4 yil japaliq ishlesh arqiliq bu wezipini muweppiqiyetlik tamamlap neshirge sunush aldida «medeniyet inqilabi» bashlinip shu «inqilab» qalaymiqanchiliqida u terjime nusxa talan-taraj qilinip zaya bolup ketti.
Muhemmed salih damollam yene özi yalghuz we bashqilar bilen hemkarlishish asasida
«jami'uttewarix».
«tewarix xemse»,
«ghazat der mülki chin»,
«ihya ulumiddin»,
«mektubat»,
«tezkire'i ezizan»,
«sirrulmuxlis»,
«zepername»,
«tezkire'i uweysiyye»,
«tewarix jedide»,
«jehdulmuqil»,
qatarliq kitablarni terjime qilip, ilmi tetqiqat ishlirini mol matéryallar bilen temin etti.
Alim muhemmed salih damollam ijtima'iy penler akadémiyside 27 yil ishlesh jeryanida nurghun ijtima'iy, ilmi tekshürüshlerge we matréyal toplashqa qatnashti. Japaliq izdinip birinchi qol matéryallarni égellesh üchün, shinjangda uning ayighi tegmigen qedimi jaylar, yadikarliqlar, maza-mashayixlar, mesjid-medrisiler qalmidi. Eyni chaghdiki namdar ölimalar, pishqedem weqeshunaslar, yurt mötiwerlirini ziyaret qilip ilmiy söhbetlerni élip bardi.
muhemmed salih damollam yene
«türki tillar diwanining muqeddimisini uqughandin kiyin»,
«ulugh edib tejellining edebiy ijadiyetliri toghrisida»,
«ruqe'ati newa'iy heqqide»,
«appaq ghuja maziri we uning tarixi arqa körinishi toghrisida»,
«mazarpereslik we uning shinjangdiki xususiyetliri»,
«‹qutadghublik›tiki udghurmish obrazi toghrisida»,
«shinjangning diniy ma'aripi we uning tarixi ötmüshi»,
«islam dini tarixidiki xawarijlar gurohi»,
«shi'e isma'iliye mez'hipi we uning tarixi toghrisida»,
«shinjangdiki mazarlar toghrisida»,
«mexdum ezem we uning nesebnamisi»,
«islam dini we ilim pen»,
«du'aning ehmiyti we xasiyetlik du'alar»,
«allahning güzel isimliri we süpetliri»
qatarliq ilmi maqalilerni yazdi.
Bu maqalilerning beziliri xelq'araliq ilmiy muhakime yighinlirida, memliketlik yighinlarda oquldi we merkez we yerlikte chiqidighan «dunya dinliri tetqiqati», «junggu musulmanliri», «shinjang ijtima'iy penler tetqiqati», «shinjang dashö ilmiy zhornili» qatarliq zhornallarda élan qilindi.
Muhemmed salih damollam yene waqit ajritip uyghur kilassik edebiyati tetqiqati bilenmu shughullandi. «tejdid» namliq ghezeller diwanini, «tutiname»ni, chong hejimlik dastan «muhebbetname», hüseyinxan tejellining we dadisi salih damolla hajimning bir qisim shé'irlirini neshrge teyyarlidi we «bulaq» zhornilining bezi sanlirida élan qildi.
Muhemmed salih damollam bir tereptin japaliq ilmiy tetqiqat xizmiti bilen shughullansa, yene bir tereptin 1987-yilidin bashlap shinjang islam inistitotining mudirliq wezipisini üstige aldi. Yaramliq diniy izbasarlarni yétishtürüsh üchün hardim-taldim démey ter tökti. Inistutning her qaysi tereptiki xizmetlirini ching tutush bilen birge oqu-oqutush türige alahide étibar bilen qarap, nazaretchilik qilishla emes, belki özi biwaste qol tiqip ishlidi, derisliklerni tüzdi, derisxanigha kitip biwaste deris ötti.
menbe: «junggu musulmanliri» zhornili 2003- yilliq 3-san
************************************************
Munasiwetlik resimler
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
没有评论:
发表评论