esed sulayman: «ozluk we kimlik»

Uyghur doktur esed sulayman girmaniye parlaménit binasi aldida

Esed sulayman 1969-yili qumulda tughulghan. 1986-yili qumul sheherlik rahetbagh ottura mektepni püttürüp, shinjang uniwérsitétining edebiyat fakultétigha qobul qilin'ghan. 1991-yili oqush püttürgendin kéyin, yene shu fakultétning magistér aspirantliqigha qobul qilin'ghan. 1994-yili folklor we xelq éghiz edebiyati kespi boyiche magistérliq ilmiy unwanigha érishken. Shuningdin bashlap shinjang uniwérsitétida oqutquchiliq we tetqiqat ishliri bilen shughullan''ghan. 1995-yili 10-aydin 1996-yili 5-ayghiche junggo ijtima'iy penler akadémiyisi aspirantoriyisining az sanliq milletler edebiyati institutida hemkarlashma tetqiqat témisini ishligen. 1996-yili 9-ayda junggo ijtima'iy penler akadémiyisi aspirantoriyisining doktorluq aspirantliqigha qobul qilin'ghan. Üch yilliq japaliq izdinish netijiside 1999-yili 7-ayda ela netije bilen oqush tamamlap, edebiyat penliri boyiche doktorluq unwanigha érishken.
Shuningdin bashlap shinjang uniwérsitétida oqutush, ilmiy tetqiqat ishliri bilen shughullinip kelmekte. Bu jeryanda flologiye institutining magistér we doktor aspirantlirigha «époslar tetqiqati», «milliy edebiyat üstide sélishturma tetqiqat», «dinshunasliq», «sélishturma edebiyat», «medeniyet insanshunasliqi», «epsanishunasliq», «20-esir uyghur edebiyati» qatarliq derslerni ötüshni öz üstige élip keldi. Yene bir tereptin edebiyat kespidiki toluq kurs oqughuchilirigha «epsanishunasliq», «éposshunasliq» qatarliq derslerni ötüp keldi.
Oqutush ishliridin sirt, u pütün zéhnini ilmiy tetqiqat ishlirigha qaratti hemde bu jehette körünerlik netijilerni qolgha keltürdi. Hazirghiche uning «teklimakan'gha dümlen'gen roh» (2000-yili shinjang xelq neshriyati»), «xemsichilik we uyghur edebiyati» (xenzuche, shinjang uniwérsitéti neshriyati 2002-yili), «tarim qowuqi chékilgende» --- eset sulayman eserliri (1) (shinjang xelq neshriyati 2002-yili), «özlük we kimlik» (2006-yili, shinjang uniwérsitéti neshriyati neshri) «elishir nawa'iy», «uyghur totém medeniyiti» qatarliq kitabliri neshr qilindi hemde ilmiy sahediki oqurmenlerning yaxshi bahasigha érishti. Memliket ichidiki nuqtiliq zhurnallardin «milletler edebiyati», «chet el edebiyati obzori», «gherbiy shimal milletler tetqiqati» qatarliq yadroluq zhurnallarda hemde aptonom rayonimizdiki uyghurche we xenzuche zhurnallarda 50 nechche parche ilmiy maqale élan qildi. Bolupmu yéqinqi birqanche yildin buyan «shinjang medeniyiti», «miras» qatarliq zhurnallarda élan qilghan uyghur medeniyet psixikisi we bostanliq medeniyitige da'ir bir yürüsh maqaliliri xéli zor tesir qozghidi. Uning «uyghur medeniyet psixikisi üstide tetqiqat», «uyghurlarda isim-famile medeniyiti islahati» qatarliq ikki parche maqalisi yaponiyide, «altay medeniyet chembirikide yalmawuz obrazi» namliq maqalisi türkiyide hemde éposshunasliqqa da'ir bir parche maqalisi qirghizistanda élan qilindi.
Uning doktorluq dissértatsiyisi asasida yollighan «pars we türkiy tilliq xelqler edebiyatidiki xemsichilik hadisisi üstide sélishturma tetqiqat» namliq témisi 2000-yili dölet pelsepe we ijtima'iy penler tetqiqat türi süpitide testiqlandi hemde ikki yilliq izdinish netijiside ghelibilik tamamlandi. Uningdin bashqa u yene mektep derijilik tetqiqat témisidin ikkige riyasetchilik qildi we döletlik tetqiqat témiliridin birqanchige qatnashti.
Doktor esed sulayman 2002-yilidin bashlap, uyghur hazirqi we bügünki dewr edebiyati yönilishi boyiche magistér aspirantlarni yétekleshke bashlidi.
Doktor esed sulaymanning netijiliri köp qétim aptonom rayonimizdiki radi'o-téléwiziye, gézit-zhurnallarda tonushturuldi we teshwiq qilindi. Merkiziy milletler uniwérsitéti, shinjang maliye-iqtisad instituti, shinjang ma'arip instituti qatarliq aliy mekteplerde we ürümchidiki bir qisim ottura mekteplerde teklip boyiche léksiye sözlidi. U 2000-yili 12-ayda yaponiye fukuka qizlar uniwérsitéti we tokyo merkiziy uniwérsitétining teklipi boyiche yaponiyide bir ay ilmiy ziyarette boldi. Bu jeryanda u fukuka qizlar uniwérsitéti we tokyo merkiziy uniwérsitétida «zamaniwiylishish dolquni ichidiki uyghur en'eniwiy medeniyiti», «uyghur isim famile medeniyiti we nöwettiki islahati» qatarliq témilarda birqanche qétim léksiye sözlidi. Shundaqla yaponiyilik kespdashlirining yaxshi bahasigha érishti. 2003, 2004-yilliri shiwétsiyining stokholm uniwérsitétida bir yil oqutush we tetqiqat bilen shughullan'ghan. Yéqinqi yillardin buyan, yene yaponiye, shiwétsiye, en'gliye, gérmaniye, qazaqistan qatarliq döletlerde xelq''araliq ilmiy muhakime yighinlirigha qatnashqan hemde ilmiy liksiyilerde bolghan. Eset sulayman 2005-yili proféssorluq ilmiy unwanigha érishken. 2006-yili aptonom rayon boyiche «munewwer postdoktor» bolup bahalan'ghan. Hazir 2007-yili tamamlinidighan postdoktorluq tetqiqati bilen shughullanmaqta.

Uyghur doktur es'ed sulaymanning «özlük we kimlik» namliq kitabini tordashlarning oqup chéqishini tewsiye qilimen
*********************************


Biz kim?
bizning mediniyetler jiddiy rewishte yughuruluwatqan bügünki dunyadiki ornimiz we Salahiyitimiz néme?
biz bügünki yershari kentide bashqa nurghun xelqlerge oxshash özlükimizni we kimlikimizni qandaq ipade qilimiz?

___ «özlük we kimlik» namliq kitaptin élindi
*****************************************



«özlük we kimlik»ni tunushturush


Özlükning chaqirishi

Biz kim? bizning medeniyetler jiddiy rewishte yughuruluwatqan bügünki dunyadiki ornimiz we salahiyitimiz néme? biz bügünki yer shari kentide bashqa nurghun xelqlerge oxshash özlükimizni we kimlikimizni qandaq ipade qilimiz?

Shimaliy yawropada yashighan bir yil jeryanida men bu so'allarni öz _ özümdin talay qétimlar soridim. Kök renglik yawropaning soghuq we höl ré'alliqi ichidin yiraqtiki ana yurtumning qurghaq keypiyatigha nezer tashlidim. Yawropa qirghaqlirini boylap körgen we bilgenlirimni gherb medeniyitining zamaniwi yaltiraqliri we qimmet ölchemliride emes, belki merkiziy asiya chongqurluqlirigha baghlan'ghan bir qedimiy xelqning közide turup közettim. Özümni, özümning kimlikimni wetinimde we xelqimning közide turup yashighan shunche uzun yillarda emes, belki wetendin ayrilip musapirette ötküzgen ashu bir yil jeryanida téximu chongqur chüshen'genlikimni hés qildim...
Yiraqqa seper qildim hem qaytip keldim.
Qaytip kelgendin kéyin yawropadiki xatirilirim asasida birer kitab yézishni oylighan bolsammu, lékin uzaqqiche yazalmidim. Tesiratlirimmu waqitning ötüshige egiship suslap bériwatqandek hés qilmaqta idim. Dostlirim köp qétim méning yawropadiki tesiratlirim heqqide kitab yézishimning zörürlükini semimge sélip turushti. Bir qisim oqurmenlirimmu manga yazghan xetliride yéqinqi yillardin buyan jimip ketkenlikimni tilgha élip, «Néme üchün körgen we bilgenliringizni yazmaysiz?» dep sorashti.
Köp oylandim. Yéqinqi yillardin buyan yaponiye, rusiye, ottura asiya, amérika we yawropa elliri heqqide köpligen sayahet xatirilirining yézilghanliqini körüp qelem tewritish oyumdin yaltiyipmu qaldim. Rastini éytsam, chet ellerdiki körgen _ bilgenlirimni pesh qilip, yawropaning közni qamashturidighan yaltiraqliri bilen bashqilarni mehliya qilidighan tashqi postini köptürüp yézip, yash oqurmenlerning «yawrupa chüshi» ni téximu ulghaytiwétishni xalimidim.
Bir yilgha yéqin waqtim délighulluq ichide ötüp ketti. Axirida özümge hay bérip, yawropada körgen _ bilgenlirimde oqurmenlirimningmu heqqi barliqini, uni özümning dunyasida yoshurup qélishning béxilliq bolidighanliqini, tesiratlirimni eyni qiyapiti boyiche xelqimge yetküzüsh mejburiyitimning barliqini hés qildim.


Kitabtin termiler

Men shwét arxiplirigha kömülgen yéqinqi zaman tariximizdiki untulghan betlerni waraqlighanséri, bizning 20 _ esirdin buyanqi rohiyet tariximizning shunchilik murekkep we sirliq ikenlikini chongqur hés qilishqa bashlidim. Uyghurlarning tarixta nurghun dinlargha étiqad qilghanliqi hemde mushu dinlargha munasiwetlik medeniyetler bilen di'aloglashqanliqi hemmige melum. Miladiye 8 _ , 9 _ esirlerde xristi'an dinining néstoriyan mez'hipining turpan oymanliqigha tarqalghanliqi, qedimki uyghur yéziqida yézilghan néstoriyan dinigha da'ir muqeddes naxshilar we «injil»ning parchilirining turpan oymanliqidin tépilghanliqi bu nuqtilarni körsitip turuptu. Wehalenki, uyghur xelqi miladiye 10 _ esirdin buyan uzaq mezgillik islamlishish jeryanini béshidin kechürüp, pütün millet gewdisi bilen islam dinini özlirining eng axirqi diniy étiqadi qilip tallighandin kéyinmu yéqinqi zaman'gha kelgende shimaliy yawropadin kelgen xristi'an dini we medeniyitining melum derijidiki zeretlishige uchrishi bizni oygha salmay qalmaydu, elwette.


Munderije:

Muqeddime: özlükning chaqirishi
1-bab: nobélning wetinige uchush
2-bab: stokholmdiki tunji kün
3-bab: sherq tilliri institutida
4-bab: FoCAS we ottura asiya kütüpxanisi
5-bab: dékabirdiki stokholm
6-bab: shwétlarning xaraktéri
7-bab: daniyige seper: andérsonning yurtida yéngi yilni ötküzüsh
8-bab: merkiziy asiya bilen shimaliy yawropaning tarixiy di'alogi
9-bab: swén hédin xatire sariyidiki ikki botulka dugh su
10-bab: tobi'asning azabi we shwét sherqshunasliri heqqidiki tenqidiy oylar
11-bab: shwét arxiplirigha kömülgen sirlar
12-bab: shwét missi'onérlirining qeshqerdiki pa'aliyetliri
13-bab: lübéktin bérlin'ghiche: gérmaniyide körgen - anglighanlirim
14-bab: gunnar yarringning roh alimini izdep
15-bab: upsala uniwérsitétida bolghan künler
16-bab: qazaq qizi ayda lund
17-bab: stokholmda jem bolush
18-bab: qizim we shwétsiye bashlan'ghuch ma'aripi
19-bab: yettisuluq bir musapirning hékayisi
20-bab: xanliq kutupxanida ana yurtning ötmüshi bilen mungdishish
21-bab: stokholm uniwérsitétida uyghur tili dersi échildi
22-bab: finlandiye sepiride oylighanlirim
23-bab: rimbo baziridiki tiptinich künler
24-bab: parizhgha bérish: fransiyige néme boldi?
25-bab: azabliq séntebir: stokholmdiki axirqi künler
*************************************************


Es'et sulaymanning «özlük we kimlik» digen kitabidin terme

... Parizh shehirini ziyaret qiliwétip - dawamliq aldigha méngip «zeper derwazisi»gha barmaqchi bolduq. Derya sahlidin ayrilip, chong kochigha kiridighan chaghda yünlishtin ézip qalghanliqimizni hés qilduq. Fransuzche bilmigenlikimiz üchün yol belgiliridin yönlishini biliwalghili bolmidi. Aptobus békitide it yitiliwalghan bir xanim aptobus saqlap turatti. Men uning qéshigha bérip, edep bilen in'gilizche soridim:
- yaxshimusiz, xanim, zeper dewazisigha bardighan chong kochigha qandaq mangsaq bolidikin, körsitip birelersizmu?
Héliqi ayal fransuzche bir munche geplerni qildi. Biz uning néme dewatqanliqini chüshinelmey, béshimizning chayqiduq. Bri chaghda héliqi ayal keskin bir teleppuzda axiri in'gilizche gep qildi:
- némishqa fransuzche gep qilmaysiler?
_ kechürüng, xanim, - dédim men ongaysizlan'ghan halda, - biz fransuzche bilmeyittuq.
- shundaqmu, - dédi héliqi ayal soghoq bir teleppuzda, - fransiyide, bolupmu parizhda fransuzche sözlesh tolimu zörür. Bu xuddi londun yaki niyuyurkta in'gilizche sözlesh mutleq zörür bolghandekla bir ish! boptu, kiyinki qétim parizhgha sayahetke kelgninglarda fransuzche sözlishinglarni ümid qilimen. Men yolni dep birey, moshu tarchuqtin ötup chong kochigha chiqandin kéyin ong terepke burulup udul mangsanglar bolidu. Zeper derwazisi yiraqtin körunup turidu.
_ rehmet, xanim!
Biz yolimizni dawamlashturduq. Héliqi ayalning sözliri manga bashqichila tesir qildi...

- «özlük we kimlik» 409- bet
_______________________________


Bir yamghurluq küni mustapa kamal muhapizetchi qisimlirini egeshtürüp,aldinqi sepni közdin kechürüshke kitip barghandayolda bir kala harwisni yétilep kitip barghan bir ayalgha uchrap qalidu.Ayalning quchiqidiki kichik bala shiddetlik yamghurning destidin qattiq yighlawatatti,lékin héliqi ayal balisi bilen kari bolmay harwini edyal bilen yögep,qolidiki qamchisi bilen kalini tézraq méngishqa zorlawatatti . Buni körüp mustapa kamal héliqi ayaldin soraydu:
__ hey ayal,harwidiki nime?
__ qoral-yaragh!
__ nege élip mangding?
__ aldinqi sepke!
__ harwini nimishqa éring heydimidi?
__ érim urushta ölüp ketti!
__ bala höl bolup kitiptu,ediyal bilen balini yögiwélishing kérek idi!
__ shundaq balamni yögiwalsam yaxshi bolatti, _ deydu héliqi ayal mustapa kamalgha merdaniliq bilen qarap turup,__ lékin harwidiki qoral-yaraghlar höl bolup ketse weten munqerz bolidu.Balam ölüp ketse,yene bala tughalaymen, lékin wetenni qayta tughalmaymen?!
Bu gepni anglighan mustapa kamal attin sekrep chüshidu-de,üstidiki yamghurluqni sélip,ayalning quchiqidiki balini yögep qoyidu.Andin héliqi ayalgha qarap:
__ sanga oxshash ulugh anilar bolidiken,türk wetini hergiz munqerz bolmaydu , __ deydu...

__ «özlük we kimlik» namliq kitabdin élindi
_______________________________


Doktur esed sulaymanning «özlük we kimlik» namliq kitabida qeyt qilin'ghan shéwitsiye sétokholm sheher menzirisi

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
menbe: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-88775.html