Ésimdiki érki

ئېسىمدىكى ئېركى



(شائىر نۇرمۇھەممەد ئېركى (1927 - 1984) خاتىرىسىگە بېغىشلايمەن)


(1)

ئۇنتۇش گەرچە شاتلىق ئېلىپ كەلسىمۇ،
مېنىڭ ئۈچۈن شاتلىق بىلەن ئازاب بىر.
«ئۇنتۇپ كەت» دەپ بىر كىم بۇيرۇق بەرسىمۇ،
ئۇنتۇش ئۈچۈن سېغىنارمەن بەرىبىر.
ئۇنتۇش مۈمكىن بولغان بىلەن بەختنى،
مۈمكىن بولماس شائىرلارنى ئۇنتۇشقا.
مەڭسىتمەسلىك مۈمكىن شاھلىق تەختىنى،
بولماس سېنى مەڭسىتمەستىن تۇرۇشقا.
چۈنكى سېنىڭ شېئىرلىرىڭ ھەقىقەت،
بەخت دىگەن ھەقىقەتتىن تېپىلار.
ياشىساڭمۇ ھاياتتا سەن چېكىپ دەرت،
تىنىقىڭدىن يەنە سۆيگۈ ئېتىلار.

(2)

سەن بار چاغدا تېخى شائىر ئەمەستىم،
شېئىر ئوقۇپ يۈرگەن بىلەن قىزىقىپ.
بۈگۈنمۇ ھەم شائىر بولۇپ يۈرمەستىم،
بالىلىقتا كەتكەن بولسام ئېزىقىپ.
بىراق سېنىڭ شېئىرلىرىڭ يول باشلاپ
تېپىپ بەردى يوللىرىمنى ئۇپۇقتىن.
سەن كېلىسەن مېنى مەڭگۈ ھاپاشلاپ،
كۆككە چىقىپ كەتسەممۇ شان- ئۇتۇقتىن.
ھالقىسىدا ئۆتمۈش بىلەن بۈگۈننىڭ
تارىخ شۇنداق ياشاپ كېلەر چېتىلىپ.
ئارىسىدا ھايات بىلەن ئۆلۈمنىڭ
شائىر كېلەر ئەۋلاتلارغا قېتىلىپ.

(3)

كۆڭۈل تىلەر ئۆز ئەركىنى ھاياتتا،
شېئىر ياتماس قەلبلەرگە سولۇنۇپ.
قۇشمۇ تىنچ تۇرماس مەڭگۈ توزاقتا،
كەتكەندىمۇ گەر پەيلىرى يۇلۇنۇپ.
روھنى ئىزدەپ يۈرگەن كەبى پەرىشتە.
شائىر ياشار ئەرك ئىزدەپ بىر ئۆمۈر.
روھ دىگەن ئۇ يەردە ئەمەس، ئەرشتە.
ئەرك دىسەڭ، شائىر كەبى ياشاپ كۆر!

(4)

بەلكىم شائىر غېرىپسىنىپ قالغاندۇر،
قەبرىسىدە ئۈنمىگەندۇر گۈلمۇ ھەم.
يۇلتۇزلارغا قاراپ كۆزى تالغاندۇر،
روھى ئۈچۈن ئەرك ئىزدەپ مۇشۇ دەم.
تۇر ناۋائى، بىر جام شاراب ئېلىپ كەل.
بەلكىم شائىر تەشنالىقتا ياتقاندۇر.
گەر بولسىمۇ ھايات چېغى شاراب تەل،
شاراب ئەمەس، بەلكىم زەھەر يۇتقاندۇر.
شائىر ئۈچۈن ئازاب بىلەن بەخت بىر.
شائىر ئۈچۈن ئۆلۈم دىگەن ھاياتتۇر.
مەيلى جەننەت، مەيلى دوزاخ، بەرىبىر.
شائىر روھى ھەممە يەردە ئازاتتۇر!
ئۇندىن دۈمچەك قەبرە قالدى دىمەڭلار.
قالدى ئەرك ئىزدەپ يۈرگەن بىر يۈرەك.
ئەي شائىرلار ئەركىنلىكنى كۈيلەڭلار!
ئەركىنلىك ئۇ ئادا بولماس بىر تىلەك...

(5)

كىم سېغىنسا، كىم سېغىنسا ئېركىنى،
شېئىرىنى كۆرگەنلەردىن ئىزدىسۇن.
كىم ئېركىنىڭ ئارمىنىنى ئىزدىسە،
ئەركىنلىك دەپ يۈرگەنلەردىن ئىزدىسۇن...

(1988- يىل 12- ئاي. قەشقەر)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(ئەسكەرتىش: بۇ شېئىرىمنىڭ ئەسلى ماۋزۇسى «ئەركىنلىك ھەيكىلىگە بېغىشلىما» بولۇپ، بۇ شېئىرنى 1989- يىلى «قەشقەر ئەدەبىياتى» ژورنىلىغا ئەۋەتسەم ئىلان قىلىنمىغان ئىدى. شۇنىڭ بىلەن شېئىرنىڭ بەزى يەرلىرىنى تۈزەتكەن ئىدىم. لىكىن ئارىدىن سەككىز يىل ئۆتكەندە، «قەشقەر ئەدەبىياتى»نىڭ ئۆز ۋاقتىدىكى مۇھەررىرى ئۇچقۇنجان ئۆمەر تۈزۈپ نەشىر قىلدۇرغان «ئاھ، نۇرلۇق ئابىدىلەر» دىگەن مەرسىيەلەر توپلىمىدا بۇ شېئىرىمنىڭ ئۆز ۋاقتىدىكى نۇسخىسى ئىلان قىلىنىپ قالدى. بۇ قىتىم شېئىرنىڭ ماۋزۇسىنى «ئېسىمدىكى ئېركى» دەپ ئۆزگەرتىش بىلەن بىللە يەنە بەزى كۇپلىتلىرىنى قىسقارتىۋىتىپ تورغا تەييارلىدىم. بۇ نۇسخا - شېئىرىمنىڭ ئاخىرقى قىتىم بىكىتىلگەن نۇسخىسىدۇر)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭




٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
Ésimdiki érki
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭


(sha'ir nurmuhemmed érki (1927 - 1984) xatirisige béghishlaymen)


(1)

Untush gerche shatliq élip kelsimu,
Méning üchün shatliq bilen azab bir.
«untup ket» dep bir kim buyruq bersimu,
Untush üchün séghinarmen beribir.
Untush mümkin bolghan bilen bextni,
Mümkin bolmas sha'irlarni untushqa.
Mengsitmeslik mümkin shahliq textini,
Bolmas séni mengsitmestin turushqa.
Chünki séning shé'irliring heqiqet,
Bext digen heqiqettin tépilar.
Yashisangmu hayatta sen chékip dert,
Tiniqingdin yene söygü étilar.

(2)

Sen bar chaghda téxi sha'ir emestim,
Shé'ir oqup yürgen bilen qiziqip.
Bügünmu hem sha'ir bolup yürmestim,
Baliliqta ketken bolsam éziqip.
Biraq séning shé'irliring yol bashlap
Tépip berdi yollirimni upuqtin.
Sen kélisen méni menggü hapashlap,
Kökke chiqip ketsemmu shan- utuqtin.
Halqisida ötmüsh bilen bügünning
Tarix shundaq yashap kéler chétilip.
Arisida hayat bilen ölümning
Sha'ir kéler ewlatlargha qétilip.

(3)

Köngül tiler öz erkini hayatta,
Shé'ir yatmas qelblerge solunup.
Qushmu tinch turmas menggü tozaqta,
Ketkendimu ger peyliri yulunup.
Rohni izdep yürgen kebi perishte.
Sha'ir yashar erk izdep bir ömür.
Roh digen u yerde emes, ershte.
Erk diseng, sha'ir kebi yashap kör!

(4)

Belkim sha'ir ghéripsinip qalghandur,
Qebriside ünmigendur gülmu hem.
Yultuzlargha qarap közi talghandur,
Rohi üchün erk izdep mushu dem.
Tur nawa'i, bir jam sharab élip kel.
Belkim sha'ir teshnaliqta yatqandur.
Ger bolsimu hayat chéghi sharab tel,
Sharab emes, belkim zeher yutqandur.
Sha'ir üchün azab bilen bext bir.
Sha'ir üchün ölüm digen hayattur.
Meyli jennet, meyli dozax, beribir.
Sha'ir rohi hemme yerde azattur!
Undin dümchek qebre qaldi dimenglar.
Qaldi erk izdep yürgen bir yürek.
Ey sha'irlar erkinlikni küylenglar!
Erkinlik u ada bolmas bir tilek...

(5)

Kim séghinsa, kim séghinsa érkini,
Shé'irini körgenlerdin izdisun.
Kim érkining arminini izdise,
Erkinlik dep yürgenlerdin izdisun...

(1988- yil 12- ay. Qeshqer)
********************************
(eskertish: bu shé'irimning esli mawzusi «erkinlik heykilige béghishlima» bolup, bu shé'irni 1989- yili «qeshqer edebiyati» zhorniligha ewetsem ilan qilinmighan idi. Shuning bilen shé'irning bezi yerlirini tüzetken idim. Likin aridin sekkiz yil ötkende, «qeshqer edebiyati»ning öz waqtidiki muherriri uchqunjan ömer tüzüp neshir qildurghan «ah, nurluq abidiler» digen mersiyeler toplimida bu shé'irimning öz waqtidiki nusxisi ilan qilinip qaldi. Bu qitim shé'irning mawzusini «ésimdiki érki» dep özgertish bilen bille yene bezi kuplitlirini qisqartiwitip torgha teyyarlidim. Bu nusxa - shé'irimning axirqi qitim bikitilgen nusxisidur)
********************************
تولۇق ئوقۇش

Yamghur ... Qan

يامغۇر ... قان


ساداقەتجان ھاجى

مەن قەلبىمنى ۋاراقلايمەن
بەش قېتىم ئەمەس، چەكسىز...
ھەر بىر ۋاراققا قارايمەن.
قاناپ كەتتى كۆزۈمنىڭ نۇرى... شەكسىز!

قان ئاشىقتەك ئاقار
قايناپ تېشىپ نالە قىلىپ يارغا.
ئاشىقنىڭ ھالىغا كىم باقار؟
ئاشىق ئېسىلار ئاخىرى دارغا!

قان - قايناۋاتقان قان
ماڭا ئوخشاش ئويلاپ ئۆلۈمنى.
قان - ئويغانغان قان.
قاندا سۇغۇرىمەن گۈلۈمنى...

غۇنچە... غۇنچە... غۇنچە...
ئاشىقنىڭ باغرىنى قان قىلدى شۇنچە!

يەنە شۇ قان.
يامغۇر...قان...
ياغدى قان
تۈنلەردە تامچىلاپ
تاڭلاردا ياندى قان!

مەن قەلبىمنى ۋاراقلايمەن...
ھەر بىر ۋاراققا قارايمەن
ئوقۇماقچى بولۇپ قاننىڭ ئىچىدىكى خەتنى.
يازماقچى بولۇپ خەتنىڭ ئىچىدىكى قاننى...

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
2008-يىل 1-ئاينىڭ 18- كۈنى. قەشقەر
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭



Yamghur ... Qan


Sadaqetjan haji


Men qelbimni waraqlaymen
Besh qétim emes, cheksiz...
Her bir waraqqa qaraymen.
Qanap ketti közümning nuri... Sheksiz!

Qan ashiqtek aqar
Qaynap téship nale qilip yargha.
Ashiqning haligha kim baqar?
Ashiq ésilar axiri dargha!

Qan - qaynawatqan qan
Manga oxshash oylap ölümni.
Qan - oyghan'ghan qan.
Qanda sughurimen gülümni...

Ghunche... Ghunche... Ghunche...
Ashiqning baghrini qan qildi shunche!

Yene shu qan.
Yamghur...Qan...
Yaghdi qan
Tünlerde tamchilap
Tanglarda yandi qan!

Men qelbimni waraqlaymen...
Her bir waraqqa qaraymen
Oqumaqchi bolup qanning ichidiki xetni.
Yazmaqchi bolup xetning ichidiki qanni...

***********************
2008-yil 1-ayning 18- küni. Qeshqer
***********************
تولۇق ئوقۇش

Men-heqiqetke qaytqanlarning sha'iri

مەن-ھەقىقەتكە قايتقانلارنىڭ شائىرى


ساداقەتجان ھاجى

ئەي سورۇن ئەھلى، توختات ئالقىشىڭنى. مەن شېئىر ئوقۇمايمەن. چۈنكى مەن ھاراقكەشلەرنىڭ شائىرى ئەمەس. بەلكى غاپىللىقتىن قول ئۈزگەن ئويغاقلارنىڭ شائىرىمەن. بېشىغا چۈشكەن كۈلپەتنى ھىس قىلىپ، باغرى ئازاپتىن ئۆرتەنگەن دەردمەنلەرنىڭ شائىرىمەن.
ئويغاندىم دىمە. كۆزلىرىڭدىن نۇر چاقناپ تۇرغىنى بىلەن روھىڭ مەستتۇر. دەردىم بار دىمە. كۆزلىرىڭدىن ياش تۆكۈلۈۋاتقىنى بىلەن باغرىڭ قان ئەمەستۇر. بەتبەشىرە يۈرىكىڭنى مەدھىيەلەيدىغان پاساھەتلىك قەسىدەڭنى توختات. ساختىلىقىڭنى كۆز-كۆز قىلما. ماڭا چىنلىق كىرەك!
ئەگەر خالىساڭ قىپقىزىل قېنىڭ بىلەن سۈپسۈزۈك كۆز يېشىڭدىن بىر پىيالە شەربەت تەييارلا. مەن ساڭا ئەنە شۇ چاغدا شېئىر ئوقۇپ بېرىمەن. ئاشۇ بىر پىيالە يېڭى شەربەتنى پاك-پاكىز ئىچىۋىتىشىڭ ئۈچۈن شېئىر ئوقۇپ بېرىمەن. خۇددى تەقۋادارلار ئىمانىڭغا، ئىنسابىڭغا، بەخت-ئىقبالىڭغا ۋە ئۆمرۈڭگە دۇئا قىلغاندەك، ئىش-ھەرىكىتىڭگە نۇسرەت تىلىگەندەك چۇڭقۇر ئىخلاسىم بىلەن شېئىر ئوقۇپ بېرىمەن.
ئەگەر قۇدرىتىڭ يەتسە، ھىلىگەر ۋە قارا نىيەت ساقىيغا سەجدە قىلىشنى توختات. ئۇنىڭ دالالىتىگە قۇلاق سالما. ئۇ ساڭا ئۆزىمۇ كىرىشكە ئەبەدىي مۇيەسسەر بولالمايدىغان جەننەتنى ۋەدە قىلىۋاتىدۇ. ئەجەبا، جەننەتنىڭ دەرۋازىسى شۇنداق ئاسان ئېچىلامدۇ؟ ئۇ يەنە ئۆمەر ھەييامنىڭ ئاۋازى ئارقىلىق سېنىڭ روھىڭنى ئارام تاپقۇزماقچى بولىۋاتىدۇ. ئەجەبا، ئۆمەر ھەييام سىلەرنى مەست قىلىش ئۈچۈن، سىلەرنى ئاللاھنىڭ ئالدىدا رەسۋا قىلىش ئۈچۈن شېئىر يازغانمۇ؟!
ئەي سورۇن ئەھلى، ئورنۇڭلاردىن تۇرۇڭلار! بۇ مەيخانىنى تەرك ئېتىپ، مەن بىلەن تەبىئەتكە قايتىڭلار. زىرائەتلەرنى يەڭلار، گۈللەرنى پۇراڭلار. سۇلارنى ئىچىڭلار.ماھىيەتنى ئۆزگەرتىۋەتمەڭلار. ماھىيەتنى ئۆزگەرتكۈچىلەر سىلەرنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن شۇنداق قىلىدۇ...
ئەگەر سىلەر ماڭا ئەگەشسەڭلار، مەن سىلەرگە سىلەر تېخى ئاڭلاپ باقمىغان ئەڭ ئېسىل شېئىرلىرىمنى ئوقۇپ بېرىمەن. تاكى سىلەر مەندىن رازى بولغانغا قەدەر.چۈنكى، مەن – ھەقىقەتكە قايتقانلارنىڭ شائىرى.
ئاللاھ ھەممىمىزنى ھىدايەت ۋەسلىگە مۇيەسسەر قىلسۇن. ھارامغا بولغان نەپرىتىمىزنى قاتتىق، ھالالغا بولغان مۇھەببىتىمىزنى چۈڭقۇر قىلسۇن!

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(1997-يىل 2-ئاي. قەشقەر)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(مەنبە: «تۇرپان» ژورنىلى. 1999-يىللىق 1-سان)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭


Men - heqiqetke qaytqanlarning sha'iri

Sadaqetjan haji

Ey sorun ehli, toxtat alqishingni. Men shé'ir oqumaymen. Chünki men haraqkeshlerning sha'iri emes. Belki ghapilliqtin qol üzgen oyghaqlarning sha'irimen. Béshigha chüshken külpetni his qilip, baghri azaptin örten'gen derdmenlerning sha'irimen.
Oyghandim dime. Közliringdin nur chaqnap turghini bilen rohing mesttur. Derdim bar dime. Közliringdin yash tökülüwatqini bilen baghring qan emestur. Betbeshire yürikingni medhiyeleydighan pasahetlik qesidengni toxtat. Saxtiliqingni köz-köz qilma. Manga chinliq kirek!
Eger xalisang qipqizil qéning bilen süpsüzük köz yéshingdin bir piyale sherbet teyyarla. Men sanga ene shu chaghda shé'ir oqup bérimen. Ashu bir piyale yéngi sherbetni pak-pakiz ichiwitishing üchün shé'ir oqup bérimen. Xuddi teqwadarlar imaninggha, insabinggha, bext-iqbalinggha we ömrüngge du'a qilghandek, ish-herikitingge nusret tiligendek chungqur ixlasim bilen shé'ir oqup bérimen.
Eger qudriting yetse, hiliger we qara niyet saqiygha sejde qilishni toxtat. Uning dalalitige qulaq salma. U sanga özimu kirishke ebediy muyesser bolalmaydighan jennetni wede qiliwatidu. Ejeba, jennetning derwazisi shundaq asan échilamdu? U yene ömer heyyamning awazi arqiliq séning rohingni aram tapquzmaqchi boliwatidu. Ejeba, ömer heyyam silerni mest qilish üchün, silerni allahning aldida reswa qilish üchün shé'ir yazghanmu?!
Ey sorun ehli, ornunglardin turunglar! bu meyxanini terk étip, men bilen tebi'etke qaytinglar. Zira'etlerni yenglar, güllerni puranglar. Sularni ichinglar.Mahiyetni özgertiwetmenglar. Mahiyetni özgertküchiler silerni özgertish üchün shundaq qilidu...
Eger siler manga egeshsenglar, men silerge siler téxi anglap baqmighan eng ésil shé'irlirimni oqup bérimen. Taki siler mendin razi bolghan'gha qeder.Chünki, men – heqiqetke qaytqanlarning sha'iri.
Allah hemmimizni hidayet weslige muyesser qilsun. Haramgha bolghan nepritimizni qattiq, halalgha bolghan muhebbitimizni chüngqur qilsun!

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(1997-yil 2-ay. Qeshqer)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(menbe: «turpan» zhornili. 1999-yilliq 1-san)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
تولۇق ئوقۇش

Shair Qandaq Adem?

شائىر قانداق ئادەم؟



٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد بىلەن چاغداش ياش شائىرلارنىڭ سۆھبىتى
سۆھبەتكە ئۇيۇشتۇرغۇچى: ئابدۇراخمان مۇھەممەت تۈركىي
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭


تەھرىر ئىلاۋىسى:
«بىر دەۋردە شېئىر ئوقۇيدىغانلار ئازلاپ كەتسە ياكى يوقالسا، ماددىيەتكە بولغان چوقۇنۇش باش كۆتۈرىدۇ. ئىنساننىڭ تەبىئىتى بۇزۇلىدۇ ياكى ئەسلىدىن يىراقلىشىدۇ» (قاھار نىياز) بىز ژورنىلىمىزنىڭ 2010-يىللىق 3-سانىغا بېرىلگەن قاھار نىيازنىڭ «مېنىڭ نەزىرىمدىكى شېئىر» دېگەن ماقالىسى بىلەن ئابلىكىم تۇرسۇننىڭ «4-يول شېئىرغا ئىزاھ» دېگەن ماقالىسىغا كەلگەن ئوقۇرمەنلىرىمىزنىڭ ناھايتى ياخشى ئىنكاسلىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، ھەقىقىي شېئىرلارنى چۈشىنىدىغان ۋە ئوقۇيدىغانلارنىڭ يەنىلا كۆپلىكىنى ھېس قىلدۇق. شۇ سەۋەپتىن تىرەن پىكىرلىرى، ئۆزگىچە شېئىرىي تۇيغۇلىرى بىلەن ئەلنىڭ قەلبىگە سىڭىپ بېرىۋاتقان غوجىمۇھەممەت مۇھەممەتنىڭ ئابدۇراخمان مۇھەممەت تۈركىينىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن بىر قىسىم ياش شائىرلار بىلەن ئېلىپ بارغان سۆھبىتىنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ بەدىئىي زوقىغا سۇندۇق.

ئابدۇراخمان مۇھەممەت تۈركىي: ئاۋۋال ئۆزىڭىز ھەققىدە ئازراق توختىلىپ باقامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: چوغلان مۇنبىرىدە تەرجىمىھالىم تونۇشتۇرۇلدى، سۈرىتىممۇ چاپلاندى. سىلەر ئاشۇ ئورۇق ۋە ئىگىز، چىرايىدىن غەم-قايغۇ تۆكۈلۈپ تۇرىدىغان كىشىنىڭ غوجىمۇھەممەد ئىكەنلىكىنى ئاللىقاچان بىلىپ بولدۇڭلار. مەتبۇئاتلاردا، تور مۇنبەرلىرىدە ئېلان قىلىنغان شېئىرلىرىدىن ئۇنىڭ شېئىرىي تالانتىنىڭ ۋاي دەپ كەتكۈدەك ئەمەسلىكىنىمۇ ھېس قىلىپ يەتتىڭلار. بىراق، ئۇنىڭ يازغان شېئىرلىرى يۇلتۇزلاردەك كۆپ بولسىمۇ، قۇياش بولۇشتىن خېلىلا يىراق. ئاسماندىكى ھەممە يۇلتۇزلار بىرلىشىپمۇ قۇياشقا تەڭ بولالمايدىغانلىقى ئۇنىڭغا ئايان. ئۇ شېئىرىيەت سورۇنلىرىدا، مەتبۇئاتلاردا، مۇنبەرلەردە يەتكۈدەك ماختاپ ئۇچۇرۇلدى. ھەر قېتىم ماختالغاندا ئۇ تارتىنىپ، قىزىرىپ تۇرۇپ ئىچىدە يوشۇرۇن تەنتەنە قىلدى. گاھىدا ئۇ ئۆزىنى ھەقىقەتەن كاتتا شائىرمەن دەپ ئويلاپ ئۆز-ئۆزىدىن مەست بولۇپمۇ يۈردى... لېكىن ئۇنىڭ يالغۇز قالغاندا ئۆزىنى ۋىجدان تارازىسىدا جىڭلاپ كۆرۈپ، ئېلان قىلغان ئەسەرلىرىنىڭ ھەتتا ئۆزى ئېيتىشقا جۈرئەت قىلالمىغان بىر لەۋزە سۆزىچىلىكمۇ ۋەزنى يوقلىقىنى بىلىپ قاتتىق ئازابلانغانلىقىنى، نالە قىلغانلىقىنى سىلەر بىلمەيسىلەر... ئۇ بۇ مەخپىيىتىنى ھېچكىمگە دېمىگەن ئىدى. ئەيتاۋۇر، بۇ راست! ئۇ 39 يىللىق ئۆمرىنى بىر تىنىق-بىر تىنىقتىن ياشاپ توشقۇزدى. 20 يىلدىن بېرى بىر ھەرپ-بىر ھەرپتىن يېزىپ 2000 پارچىغا يېقىن شېئىرلارنى روياپقا چىقاردى. بۇلارنى ھېچكىم ئىنكار قىلالمايدۇ. ئۇ مۇشۇنداق ياشىسا ھېچكىمگە زىيان تەگمەيدۇ. ناۋادا بىركىم ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى ئىنكار قىلىش ئارقىلىق پايدا تاپماقچى بولسا، ئېنىقكى، بۇ ئىككىلا تەرەپ ئۈچۈن بىھۇدە ئىش. ئۇ ئەڭ زور، جاھىلانە تىرىشچانلىقى بىلەن داۋاملىق شېئىر يازماقچى.

ئابدۇراخمان مۇھەممەت تۈركىي: شېئىرنى بەزىلەر مەنا سەپىرى دەپ ئاتىسا، يەنە بەزىلەر تۇيغۇ سەنئىتى، يەنە بەزىلەر قوراشتۇرما سەنئەت دەپ قارايدىكەن، سىز بۇنىڭغا قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: شېئىر ھەققىدە تالاي شائىرلار نۇرغۇن تەبىرلەرنى بەرگەن. بۇ تەبىرلەر بىر-بىرىدىن پاساھەتلىك ۋە سەمىمى. مەن يەنە شېئىر توغرىلىق ھېچنىمە دېمىسىمۇ بولىدىغانلىقىنىمۇ بىلىمەن. ئۇنى «كەتمەيدىغان، كەلمەيدىغان قىز» دېسەم ئاراڭلاردىن باش لىڭشىتىدىغانلار چىقماي قالمايدۇ. ئۇ ئۆزىنى تىرىك دەپ ھېسابلىسا ئەتراپىدا ھاياتلىق بولىدۇ. شېئىر نېمە بولۇشىدىن قەتئىي نەزەر ئۇنىڭ تۈگىمەيدىغان ئازاب ئىكەنلىكىنى ھەممىمىز بىلىمىز. شېئىر بىزگە تۈگىمەيدىغان ئازابنى بەرگەنلىكى ئۈچۈن خۇشالمىز. ئازابقا ئېرىشكىنىمىزدىن خۇشال بولالمىساق شېئىرغا يۈز كېلەلمەيمىز. شېئىرنىڭ ئازابى خۇددى تەڭرىگە ئاشىق بەندىنىڭ تۈگىمەس ئۆلۈملىرى... كىمنىڭمۇ ئۆزىنى ياراتقان مۇبارەك زاتنى كۆرۈپ باققۇسى كەلمىسۇن؟ بىراق بۇ ئۆلمەي تۇرۇپ ئەمەلگە ئاشمىغاچقا شېئىر ئارقىلىق ئۆلۈمنى باشتىن كەچۇرۈۋاتقاندەك قىلىمىز. شېئىر سىياسى ئەمەس، شۇڭا ئۇ ھاكىمىيەت ئىشلىرىغا ئارىلاشمايدۇ. شېئىر ۋەتەنپەرۋەر ئەمەس، شۇڭا ئۇ ئۇرۇش قوزغىمايدۇ،

ساجىدە سۇلايمان (نازى): سىزنى شېئىرىيەت مەنزىلىگە باشلاپ كىرگەن قايسى ئىلھام ۋە قانداق كۈچتۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن شەرەپ بىلەن مېنى شېئىرىيەت مەنزىلىگە باشلاپ كىرگەن كۈچ ۋە ئىلھام ئۇيغۇر تىلى ۋە ئۇيغۇر تىلىنى ئىپادە قىلىش ئۈچۈن بىنا قىلىنغان 32 ھەرپ دەيمەن. بۇ گەپ ماڭا خېلى قويۇق مىللەتپەرۋەرلىك تۈسىنى بېرىپ قويسىمۇ، ماڭا تىكىلىپ تۇرغان سانسىز كۆزلەرنىڭ ئالدىدا يالغان ئېيتالمايمەن. پۈتكۈل ھاياتىمدا ئىچىمدىكىنى ۋە تېشىمدىكىنى مۇشۇ تىل ۋە يېزىق بىلەن ئىزھار قىلغىنىمغا ئوخشاش، ئۆلگەندىن كېيىنمۇ قىلمىش-ئەتمىشلىرىمنى مۇشۇ تىل ئارقىلىق بايان قىلىدىغىنىم ماڭا ئايان. سىز مېنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىن باشقا ھېچقانداق تىلنى بىلمەيدىغانلىقىمنى تېخى بىلمەيسىز.

ساجىدە سۇلايمان (نازى): سىز ئادەتتە قانداق ۋاقىتلاردا ئىجادىيەت قىلىسىز؟ شېئىر يېزىش، كىشىگە لەززەت ئاتا قىلغۇدەك مىسرالارنى پۈتۈش ئۈچۈن قايسى ۋاقىتتا ئىجادىيەت قىلىش ئەڭ مۇۋاپىق دەپ قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن ھەرقانداق ۋاقىتتا ئىجاد قىلىمەن. مەن ھېچقاچان ئىلھامنى ساقلاپ ئولتۇرۇپ باققان ئەمەس. بىراق ئاخشىمى شېئىر يازسام تاڭ ئاتقۇچە ئۇخلىيالمايدىغانلىقىم ئۈچۈن ئەتىسى مۇھىم ئىشىم بار كەچلەردە قولۇمغا قەلەم ئالمايمەن. ماڭا بېرىلگەن ۋاقىت ئاساسەن ئىجاد قىلىش ۋاقتىدۇر، ئىجاد قىلمىسام ۋاقىتنىڭ ئىگىسىگە يۈز كېلەلمەيمەن... كىشىگە لەززەت ئاتا قىلالىغۇدەك شېئىرلارنى پۈتۈش ئۈچۈن ھەسرەت چېكىڭ، چۈنكى قايغۇ-ھەسرەت سىزنىڭ باشقىلارغا قىلىدىغان ئەڭ شىرىن سوۋغىتىڭىز. ئادەملەر تورغاينى يىغلىتىش ئۈچۈن قەپەزگە سولاپ قويىدۇ ۋە ئۇنىڭ پايانسىز ساينى، كەڭرى ئاسماننى سېغىنىپ چەككەن نالە-پىغانلىرىدىن لەززەت ئالىدۇ

ساجىدە سۇلايمان (نازى): سىزنىڭ ئەسەرلىرىڭىزنىڭ ھەممىسىنى ئاجايىپ ھاياجان بىلەن سۆيۈپ ئوقۇغاندىن سىرت، «ئەرنىڭ ئىپپىتى» دېگەن نەسىرىڭىزنى ئىنتايىن ياخشى كۆرىمەن. سىز بىرەر ئەسەرنى روياپقا چىقىرىش ئۈچۈن ئالدى بىلەن كاللىڭىزدا تەپەككۇر يۈرگۈزۈپ، قۇرۇلمىسىنى كەلتۈرۈۋالغاندىن كېيىن ئاندىن قولىڭىزغا قەلەم ئالامسىز، ياكى قەلىمىڭىزگە بويسۇنۇپ يېزىپ چىقامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: شېئىر يېزىشتىن ئىلگىرى كاللام قۇپقۇرۇق، ھېچقانداق روھىي تەييارلىقسىز ھالەتتە ئۈستەلگە ئولتۇرىمەن. بۇ خۇددى مەقسەت-نىشانسىز سەپەرگە ماڭغان يولۇچىنىڭ ھالىتىگە ئوخشايدۇ. بۇنداق يولۇچىنى قەدەمدە بىر يېڭىلىق كۈتۈۋالىدۇ. مۆجىزە قانداق يۈز بېرىدۇ؟ كۈتۈلمىگەندە ۋە تاسادىپىيلىق ئىچىدە. تەرتىپلىك ھاياتتا مۆجىزە يۈز بېرىشى تەس، بۇنداق ھاياتنىڭ قانداقمۇ زىل-زىلىسى بولسۇن؟ مەن ھەر بىر شېئىرىمنى ئەنە شۇنداق نىشانسىز قىلغان سەپەردىكى تاسادىپىيلىق دەپ قارايمەن. شېئىر يېزىلىشتىن ئىلگىرى ئۇنىڭ ھېچقانداق شەكلى بولمايدىغان، ھەتتا ئۇنىڭ بار ياكى يوقلىقىنىمۇ بىلگىلى بولمايدىغان تۇرسا، ئۇنىڭغا قۇرۇلما بېكىتىش مۇمكىنمۇ؟ بۇ بەلكىم مېنىڭ شېئىر يېزىش ئادىتىمدىن شەكىللەنگەن، ماڭىلا ماس كېلىدىغان قاراشتۇر.

ساجىدە سۇلايمان (نازى): مېنىڭ ئەدەبىياتقا مۇھەببىتىم چوڭقۇر. بۇ چىرايلىق يولغا قەدەم باسقان كۈنۈمدىن باشلاپ، پروزا ئىجادىيىتى بىلەن مەشغۇل بولۇپ كېلىۋاتىمەن، يېقىندىن بېرى قەلبىمدە شۇنداق بىر ئىستەك پەيدا بولۇپ قالدى. قەلبتە يىغىلىپ قالغان گۈزەل ھېس-تۇيغۇلارنى پروزىغا قارىغاندا، مىسرالاردا ئەينەن، ھاردۇقى چىققۇدەك ئىپادە قىلغىلى بولىدىكەن، دەپ ئويلاپ قالدىم. بۇنى سىزنىڭ ھەم باشقا ئۇستازلارنىڭ شېئىرلىرىدىن ئالغان ئېستېتىك زوقتىن تونۇدۇم. بۇنىڭ ئۈچۈن قايسى قەدەملەرنى پۇختا بېسىشىم كېرەك؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مېنىڭچە ئەسەر يازماقچى بولغاندا ژانىر تاللاپ ئاۋارە بولماڭ. ئەڭ مۇھىم مەسىلە ژانىر مەسىلىسى ئەمەس، بەلكى ئۆزىڭىزنىڭ قەلبىنى تونۇش، راستچىل ۋە جاسارەتلىك بولۇشتۇر. شەكىلنى سىز يازماقچى بولغان ئەسەرنىڭ ئۆزى بەلگىلەيدۇ. ئەسەر يېزىشتىن ئىلگىرى ئالدى بىلەن ژانىر مەسىلىسىنى مەغلۇپ قىلىش كېرەك، شۇندىلا تۇيغۇلىرىڭىز ئەركىنلىككە ئېرىشىدۇ. قەلەمنى ئۇنتۇڭ، ماھارەتنى بىتچىت قىلىڭ، شۇندىلا قەلبىڭىز شېئىرىي قۇللۇقتىن ئازاد بولىدۇ.

رىسالەت مەردان: شېئىرىيەتتە كىملەرنىڭ تەسىرىگە بەكرەك ئۇچرىدىم دەپ قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ئۇلارنى ساناپ بېرەي، ئەڭ ئاۋال ئىمىن ئەخمىدىنىڭ شېئىرلىرىنى دورىدىم، كېيىن ئۆمەر مۇھەممەتئىمىن كروراننىڭ شېئىرلىرى بىلەن مۆكۈشمەك ئوينىدىم، ئۇندىن كېيىن بوغدا ئابدۇللانىڭ شېئىرلىرىنى دەستەك قىلدىم، كېيىن ھەممىسىگە مىڭلارچە رەھمەتلەر بىلەن خوش دەپ، ئۆزۈمگە تۇتۇلدۇم. ھازىر ئۆزۈمنى تەقلىد قىلماقتىمەن، بۇ رەزىل كىشى مېنى ھېچبىر قويۇپ بېرەر ئەمەس، ئۇنىڭ سايىسى مەندىنمۇ يورۇق بولۇپ، مېنى كۆلەڭگىگە ئايلاندۇرۇپ قويۇشقا ئۇرۇنماقتا. مەن بىلىمەن، ئۆزۈمدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن ئۆتمۈشنى تەلتۆكۈس ئادالىۋېتىشقا توغرا كەلگەچكە ئىلگىرى ئېرىشكەن ئازغىنە شان-شۆھرەتلەرگە قىيالمايۋاتىمەن. ئۆتمۈشتىن مۇستەسنا بولمىغان ھاياتتا ئىجادىيلىق بولمايدۇ.

رېسالەت مەردان: ھازىرقى شېئىر ئىجادىيىتىڭىزنى قايناق بىر مەزگىلدىن كېيىنكى سۈكۈت پەسلىگە كىردى دەپ قارامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: بۇ سۇئالىڭىزدىن سىزنىڭ شۇنداق قارايدىغانلىقىڭىز ماڭا ئايان بولدى. مەن نەچچە يىللار ئىلگىرى باشقىلاردىن قايناق شېئىرىي ئىجادىيەت مەزگىلىمنىڭ بولغانلىقىنى ئاڭلىغان. مەن دائىم جىمجىت ياشايمەن ۋە جىمجىت ئىجاد قىلىمەن، قانداقلىقىمغا ئانچە پەرۋا قىلمايمەن. مەن ھەقتىكى گەپلەرنى بولسا باشقىلاردىن ئاڭلايمەن. ئاشۇ باشقىلار ۋە سىزنىڭ گەپلىرىڭىز راست بولسا كېرەك. نۇرغۇن ئوقۇرمەنلىرىم مېنىڭ يېقىندىن بۇيان شېئىرىيەتتە چېكىنىپ كەتكەنلىكىمنى، ھازىرقى شېئىرلىرىمدىن بۇرۇنقىدەك زوق ئالالمىغانلىقىنى يۈزتۇرانە ۋە ھاۋالە بىلەن ئېيتىشتى. تېخى ئوننەچچە كۈننىڭ ئالدىدا توقسۇلۇق يۈسۈپجان نىياز ئەلقۇت دېگەن بۇرادىرىم توقسۇدىكى بۇرادەرلەرنىڭ سالىمىنى ئېيتىپ مۇنداق دېدى(ئۇ سۆزلەۋاتقاندا يېنىمىزدا قەدىناس شائىر بۇرادىرىم ئابدۇرېشىت ئېلىمۇ بار ئىدى): «شېئىرلىرىڭىز قۇرغاقلىشىپ كەتتى، بۇرۇنقىدەك قىزغىن كەيپىيات يوق. سىز ھازىر تېخنىكىغا تايىنىپ يېزىۋاتىسىز. توقسۇدىكى قەلەمكەش بۇرادەرلەر «غوجىمۇھەممەد ئەمدى ئۆزۈمنى يارىتىپ بولدۇم، قانداق يازسام بولىۋېرىدۇ دەپ ئويلىسا كېرەك، دېيىشىۋاتىدۇ» دېگەندە مەن بەزىبىر باھانە سەۋەبلەر بىلەن ئۆزۈمنى ئاقلىدىم، بىراق ئىچىمدە قانچىلىك بىئارام بولغانلىقىمنى ئابدۇرېشىت تۇيدى. يەنە بىر باھانە-سەۋەب بىلەن ئۆزۈمنى ئاقلىماقچى بولسام، كونا گەپنى تەكرارلاپ مۇنداق سۆزمەنلىك قىلىمەن: «نام-ئاتاق گوياكى قاراڭغۇ تۈرمە، ساڭا ئۈمىد ۋە ئارمان بىلەن تىكىلگەن سانسىز كۆزلەر بۇ تۈرمىنىڭ گۇندىپايلىرىدۇر. سېنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىڭ، ھەر بىر ئېغىز گېپىڭ ئاشۇ گۇندىپايلارنىڭ نەزەربەنتى ئاستىدا. ئۇلار سەندىن تەلەپ قىلىدۇ، تەلەپ قىلغان نەرسىنىڭ سەندە بار-يوقلۇقى بىلەن ھېسابلاشمايدۇ. سېنىڭ خالىغانچە يېزىش ۋە يازالىغانچە يېزىش ھوقۇقۇڭ ئاللىقاچان تارتىۋىلىنغان. ئاھ بىچارە قۇل...» بىراق مېنىڭ بۇ نالەمگە ئىچ ئاغرىتماڭ. پات ئارىدا مەن يەنە باشقىلاردىن يېڭى-يېڭى گەپلەرنى ئاڭلىشىم مۈمكىن.

رىسالەت مەردان: سىز شېئىرىيەتنىڭ جېنىنى مەنادا دەپ قارامسىز ياكى شەكىل دىمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: شېئىر يېزىشتا مەقسەت-مۇددىئا بولمايدۇ، شېئىر يېزىش پەقەتلا مۇھەببەت سەۋەبىدىندۇر. ھەرقانداق ئىدىيە ۋە كۆز قاراشلار كونىرايدۇ، تىلنىڭ قۇدرىتى چەكسىز ھەم مەڭگۈلۈكتۇر. شېئىر ئەڭ بۈيۈك ئاشىقانىلىقتۇر، شائىردا ئۆزىنى بېغىشلاش ئىستىكى باركى، ئۇندىن ئارتۇق مەقسەت يوق... مەن قايسىدۇر بىر شامالنىڭ شائىرغا مۇنداق دېگىنىنى ئاڭلىغان: ئۆلۈپ تۇرۇپ ياز، تىرىكلەرنى سەگىتىدۇ؛ تىرىلىپ تۇرۇپ ياز، ئۆلۈكلەرنى ئويغىتىدۇ؛ شەكىلگە بەند قىلما، يىقىلمايدىغان ئىمارەت يوق؛ مەنىگە بېقىنما، كونىرىمايدىغان ئىدىيە يوق؛ جان ئاتا قىلما، جان بار يەردە قازا بار؛ روھ بەر، مەڭگۈ ياشايدۇ، چۆلدەك ئەمەس، بورانلاردەك ئەركىن-ئازادە، خۇشال بەختىيار...

رىسالەت مەردان: شېئىرىي ئىلھامنى نەدىن ئالىسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن شېئىرىي ئىلھامنى ئىچىمدىكى ۋەسۋەسىدىن، بەندىلىك ئىزتىراپلىرىدىن، بېسىقماس ھەم ئەبەدىي ئۆچمەس مۇھەببەت يالقۇنلىرىدىن ئالسام كېرەك. بۇ مۇھەببەت مەن تۈركىينىڭ سۇئالىغا جاۋاب بەرگەندە قەيىت قىلغان «كەتمەيدىغان، كەلمەيدىغان قىز»غا بىغىشلانغان.

رېسالەت مەردان: شېئىرلىرىڭىزدىن ئەڭ ياقتۇرىدىغىنىڭىز قايسى؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن شېئىر دېگەن قانداق بولسا شۇنداق بولىدۇ، دەپ قارىغاچقا ئادەتتە ئۇنى ياخشى-يامان دەپ ئايرىپ ئولتۇرمايدىكەنمەن. بىراق مەن بەزىدە مېنى شۆھرەتكە ئىرىشتۈرگەن «ئەرنىڭ ئىپپىتى»، «دۇتارچى ئايال»قاتارلىق شېئىرلىرىمنى دوسىتلىرىمغا ئوقۇپ بېرىشكە ئامراق.

رېسالەت مەردان: سىزنىڭچە، ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە يەنە نېمىلەر كەمچىل؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە بارلىقىنى شېئىرغا بىغىشلىيالايدىغان، شېئىر ئۈچۈن رىيازەت چېكەلەيدىغان، ئۆزى توغرا دەپ قارىغان «مۇنداق» ئۈچۈن ئەزەلدىن داۋاملىشىپ كەلگەن «شۇنداق»قا ئوت ئاچالايدىغان پىداكار شائىرلار كىرەك. قاراڭە، جاھاندا تەڭدىشى يوق پاساھەتلىك تىل، مۇكەممەل يېزىق، گاڭگىراش، ئازاب، «شەكىل ئۆزگىرىش»لەر... يەتكۈچە تۇرۇپتىغۇ. شۇنداق رىسالەت، ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە شائىردىن باشقا ھېچنەرسە كەمچىل ئەمەس.

رېسالەت مەردان: زامانداش شائىر-شائىرەلەرگە دەيدىغىنىڭىز بارمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مېنىڭ زامانداش شائىر-شائىرەلەرنىڭ ھەممىسسىگە دەيدىغان نۇرغۇن-نۇرغۇن گېپىم بار. گېپىمنىڭ يىغىندىسى مەن ھەممىڭلارنىڭ دوستۇڭلار. مەن ھەممىڭلار بىلەن دوست بولغاچقا نۇرغۇن گەپلىرىمنى دېيىش ئۈچۈن ئىسمىڭلارنى بىر-بىرلەپ ئاتىشىم كېرەك. بىراق بۇنىڭغا ھازىرچە ۋاقىت ۋە شارائىت يار بەرمەيدۇ. بىرنەچچىڭلارنىڭ ئىسمىنى ئاتاپ، يەنە بىر نەچچىڭلارنىڭ كۆڭلۈڭلارغا ئازار بەرگۈم يوق. ھاياتلا بولساق گەپلىرىمىزنى بىر-بىرلەپ دېيىشىۋالىمىز، ئاشۇ گۈزەل دەملەرگە يېتىش ئۈچۈن سىلەرگە ساغلاملىق، ئۇزۇن ئۆمۈر يار بولسۇن!

رىسالەت مەردان: سىز شېئىرىيەتتە ئۇسلۇب ياراتتىم دەپ قارامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ئۇسلۇب خاسلىقتىن شەكىللەنسە، خاسلىق بىر خىللىقنى بىشارەتلەيدۇ. بۇ نۇقتىدىن ئالغاندا مەن ئۇسلۇبقا قارشى. ۋەھالەنكى، كۆپ زامانلار ئىلگىرى مەن تولۇپ تاشقان قايناق ھاياجان بىلەن يۈرىكىمنى بېسىپ ياتقان ئەل-يۇرت تەشۋىشلىرىنى، ئىنسانلىق ئىزتىراپلىرىنى، ۋەسلىگە يەتكىلى بولمايدىغان مۇھەببەت ئىنتىلىشلىرىنى كۈيلىگەنىدىم. ئاۋازىم ئىنتايىن مىسكىن ۋە ئېغىر ئىدى، ۋارقىراپ يىغلايتتىم. ئايال!... دەيتتىم قۇرۇپ كەتكەن باياۋاندەك. بۇ بوزلاشلىرىم بىر-ئىككى يىللا داۋاملاشقان بولسىمۇ، مەن ناھايىتى كۆپ يىغلىغاچقا باشقىلار تەرىپىدىن «يىغلاڭغۇ» دەپ ئاتالدىم. ئاڭلىشىمچە، بەزى كىشىلەر سانسىز پەريادلار ئىچىدىن مېنىڭ يىغامنى ئاسانلا تونۇۋالىدىكەن. سىز دېگەن «ئۇسلۇب» مۇشۇ بولسا، مەن ۋاڭ مىڭ ئەپەندىنىڭ قارىشىغا قوشۇلىدىغانلىقىمنى ئېيتىمەن: «مەن ئۇسلۇبلاشتۇرۇشقا ئەھمىيەت بەرمەيمەن، چۈنكى ئۇسلۇب قانچە ئۆزگىچە بولغانسېرى باشقىلار شۇنچە ئاسان تەقلىد قىلىدۇ-دە، مەنمۇ ئۇسلۇبۇمدىن شۇنچە ئاسان مەھرۇم قالىمەن... ئۇسلۇب-ئۆز ئىزىغا سەكرەش، ئۆزگىچىلىكنى تەكرارلاشلاشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەمما ئۆزگىچىلىكنىڭ جەلپكارلىقى، يوچۇنلۇقى ۋە تەسىرچانلىقى تەكرارلانماسلىقى كېرەك. سىز توختىماي ئۆز ئىزىڭىزغا سەكرىسىڭىز، بولۇپمۇ باشقىلار قارشى چىقمىغان شارائىتتا ئۆز ئىزىڭىزغا سەكرىسىڭىز، زوقلانغۇچىنى چارچىتىپ قويىسىز. سىز قانچە زورۇققانسېرى شۇنچە مەزىسى قالمايدۇ»

رىسالەت مەردان: بۇرۇنقى شېئىرلىرىڭىز بىلەن ھازىرقى شېئىرلىرىڭىزدا قانداق پەرقلەر بار دەپ قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: يۈرەكتىن ئىبارەت كۆكسۈمدىكى ئىلغۇغا ئېسىلغان تەڭرىنىڭ بۇ سەپەر سومكىسىنى تاشلىۋىتەلمىدىم. پانى دۇنيانىڭ ھەممە ئازاب-ئوقۇبەتلىرى قاچىلانغان بۇ سومكا ماڭا ھامان ئېغىرلىق قىلىدۇ. شۇڭا مەن ئۇنىڭدىن ئاز-ئازدىن ئازاب-ئوقۇبەتلەرنى ئېلىپ سىلەرگە ھەدىيە قىلىش ئارقىلىق يېنىكلىمەكچى بولىمەن. بىراق ئالغانلىرىمنىڭ ئورنى يەنە نەچچە ھەسسە ئارتۇق ئازاب-ئوقۇبەتلەر بىلەن تولۇپ تۇرىدۇ. سومكا كۈنسېرى ئېغىرلىشىپ قەددىمنى پۈكىدۇ. دەسلەپ مەن بۇ سومكىدىكى ئەڭ جۇلالىق ۋە چىرايلىق بولغان خوتۇن-قىزلار ھەسرىتىنى ئېلىپ سىلەرگە بەرگەن ئىدىم، بىراق مەن خوتۇن-قىزلارغا ئېرىشكەندىن كېيىن، بۇ ھەسرەتلەر توزۇپ كەتتى. ئاندىن مەن بۇ سومكىدىن يۇرت، قوۋم ئىزتىراپلىرىنى ئالدىم. بۇ ئىزتىراپلار بەكلا سۆلكەتلىك ھەم جەزبىدار بولغاچقا، مېنى تولىمۇ ئالىيجاناب قىلىۋەتتى. كىشىلەر تەرەپ-تەرەپتىن ماڭا مەدھىيە، ئالقىشلارنى ياڭراتتى. بىراق سومكا تىخىمۇ ئىغىرلىشىپ قەددىمنى رۇسلىيالماس قىلىۋەتتى. بۇ سومكىدا خۇشاللىق دېگەن نەرسە يوق ئىكەن، ئازادىلىك، ساراڭلىقنىڭ بارلىقىدىن ئىغىز ئاچقىلىمۇ بولمايدىكەن. بۇ سومكىدا بۇرچ، مەسئۇلىيەتلەر ساماندەك تولۇپ يېتىپتۇ. يىلتىزى قۇرۇپ كەتكەن، چىرىپ سېسىپ كەتكەن، چېقىلىپ ياكى ئۈزۈلۈپ كەتكەن نەرسىلەرنىڭ ھەممىسى بار ئىكەن. توۋا دەيمەن!... بۇ سومكىدا ھەممە نەرسە بار ئىكەن، بىراق مەن يوق ئىكەنمەن، مەنلا يوق ئىكەنمەن... بارا-بارا بۇ سومكىغا قول ئۇزاتماس بولدۇم-دە، كۆڭلۈمگە ئەگەشتىم. كۆڭۈل دېگەنگە ئىت-ئىشەكلەر ئەگىشىدۇ، دېدى كىمدۇ بىرى. شۇ چاغدا سىلەر مېنى شائىرلىق ھاياتى ئاخىرلاشتى دەپ ئويلىدىڭلار. مەن بىلەتتىم، بۇ ھايات ئاخىرلىشاتتى، شۇندىلا قەددىمنى پۈككەن ئېغىر سومكىدىن خالاس بولاتتىم. ھازىر مەن كوچا غەزەلخانلىرىغا مەپتۇن. ئۇلارنىڭ غەزەللىرى شۇ قەدەر ئەركىن-ئازادە بولۇپ، ھېچقانداق نەرسىنى ئۆزىگە يۈك قىلمايدۇ. يەتتە قات ئاسماننىڭ يەتتىنچى قەۋىتىدىن، يەتتە قات يەرنىڭ يەتتىنچى تەكتىگىچە يېتىپ بارالايدۇ. بۇ غەزەللەردىن ئۆزۈمنىڭ تامدىن تامغا ئارتىلىپ، ئوتلارنى ئۆچۈرۈپ ياكى ئۇلغايتىپ، سۇلارنىڭ ئۈستىدە شامالدەك يورغىلاپ كېتىۋاتقان توسقۇنسىزلىقىمنى كۆردۈم. مەن ھازىر يىغلاۋاتقان ئادەمنى كۈلۈشكە قىستىمايمەن. ئۆلۈۋاتقان ئادەمگە ھايات ھەققىدە ۋەز ئېيتىپ ئۇنىڭ ئۆلۈشتىن ئىبارەت مۇقەددەس يۈزلىنىشىگە كاشىلا قىلمايمەن. قارىسام ھەممە ئۆز يولىدا، ھەتتا يولسىزلىقمۇ يولنىڭ تېشىدا خاتىرجەم كېتىۋىتىپتۇ.

مەتتۇرسۇن ئېلى: سىز ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىمىزگە قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن ئۆزۈمنى ھازىرقى زامان شېئىرىيىتىمىزگە باھا بېرەلىگۈدەك لاياقەتكە ئىگە ئەمەس، دەپ قارايمەن. بىراق نۆۋەتتىكى شېئىرىيىتىمىز ھەققىدە ھىس قىلغانلىرىمدىن بىر-ئىككى ئېغىز سۆزلەپ بېرەي: شېئىرىيىتىمىز ھازىر جىمجىت ۋە تىنجىق. 90-يىللارنىڭ ئالدى-كەينىدىكى شاۋقۇن-سۈرەنلىك ھالەتتىن ئەسەر يوق. شۇ مەزگىلدىكى شائىرلارنى خىلى ئۇزاقلارغىچە ئەسلەيدىغاندەك تۇرىمىز. يېڭى بىر شائىرنى كۈتۈپ كۆزلىرىمىز تۆت بولدى. دىققەت قىلسام، مەن قولۇمغا يېڭىدىن قەلەم ئالغان چاغ(1990-يىل)لارغا قارىغاندا ھازىر شائىرلار نەچچە ھەسسە كۆپىيىپتۇ، شېئىرىيەت يىغىلىشلىرى كۆپىيىپتۇ، بىراق شېئىر ھەققىدە بۇرۇنقىدەك زوق-شوق بىلەن سۆزلەيدىغانلار ئاز قاپتۇ. بۇرۇن بىرەر شېئىر توپلىمى ئەمەس، گېزىت-ژۇرناللاردا بىرەر پارچە ئېسىل شېئىر ئېلان قىلىنسىمۇ، ھەپتە-ئايلارغىچە زىلزىلىسى بېسىلمايتتى، تېلېفون، خەتلەر ئارقىلىق بىر-بىرىمىزگە ھاياجان بىلەن تەۋسىيە قىلاتتۇق. بىراق ھازىر ھەممىنىڭ دېمى ئىچىگە چۈشۈپ كېتىپتۇ. بۇرۇن شېئىر يېزىش ئۈچۈن قەلەم، قەغەز بولمىسا بولمايتتى، بىراق ھازىر قەلەم، قەغەز بولمىسىمۇ بولىدىكەن، كومپىيۇتىر ئۇلارغا كەڭرى سەينا ۋە شارائىت ھازىرلاپتۇ. شېئىر يازماق بەك ئاسانلىشىپ كېتىپتۇ، ئاسانلاشقانسېرى شېئىر ئۆزىنىڭ ئىلگىرىكى سىرلىق ۋە مۇقەددەسلىكىدىن يىراقلىشىپ مېڭىپتۇ. بەزىلەرنىڭ نەزىرىدە شېئىر ھەتتا بىكارچىلىقتا يېزىپ ئوينايدىغان كۆڭۈل خۇشى ئىكەن. قارىسام ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە چۈشىنىكسىز جىمجىتلىق ھۆكۈم سۈرۈۋاتقاندەك... لېكىن شېئىرىيىتىمىزدىكى جىمجىتلىقنىڭ قىستاپ كېلىۋاتقان گۈزەل بۇزۇلۇشى روھىمىزنى يەنە بىر قېتىم تىترىتىپ ئۆتمەي قالمايدۇ.

مەتتۇرسۇن ئېلى: تور ئەدەبىياتى بىلەن يېزىق ئەدەبىياتىنڭ پەرقى ۋە مۇناسىۋىتىگە قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: بايقىشىمچە، تور ئەدەبىياتى بىر قەدەر ئەركىن بولىدىكەن. مەتبۇئات ئەدەبىياتىدەك تەكرار ۋە مۈشكۈل تەھرىرلىك باسقۇچلىرىدىن ئۆتۈشكە توغرا كەلمىگەچگە، قارىماققا سەل خامدەك، مۇكەممەل ئەمەستەك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن شائىر-يازغۇچىلارنىڭ ئەسلى ئاۋازىنى ئەينەن ئاڭلىغىلى بولىدىكەن، تارقىلىش دائىرىسىمۇ كەڭرەك بولىدىكەن. ئەڭ مۇھىم تەرىپى، بىر ياخشى ئەسەر ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، ھەرھالدا زىلزىلىسى بولىدىكەن، مۇئەييەن باھالار بېرىلىدىكەن. كۆزنى يۇمۇشقا بولمايدىغان پاكىت شۇكى، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا مەتبۇئات ئەدەبىياتى يەنىلا ئۈستۈنلۈك ۋە باشلامچىلىق ھالىتىدە تۇرۇۋېتىپتۇ. بىر ئەدىبنىڭ مۇئەييەنلەشتۈرۈلۈشى توردا قانچىلىق ئېسىل ئەسەرلەرنى ئېلان قىلغىنىدىن قەتئىي نەزەر، مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنغان ئەسەرلىرنىڭ سانى ۋە سۈپىتى ئارقىلىق ئەمەلگە ئېشىۋېتىپتۇ. ھازىر تور ئەدەبىياتىمۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا يېڭى قان بولۇپ قېتىلىپ، كەم بولسا بولمايدىغان مۇھىم تۈرگە ئايلىنىۋاتىدۇ. تور ئەدەبىياتىدىكى ئۇكا ئەدىپ ۋە ئەدىبەلەرنىڭمۇ مەتبۇئاتلارغا ئەسەر بېرىپ ئۆزىنى دەڭسەپ بېقىشىنى تەۋسىيە قىلىمەن. گېپىمگە ئىشىنڭلار، مەتبۇئاتتا ئەسەر ئېلان قىلىشنىڭ بېرىدىغان ھوزۇرى ۋە ئىلھامى تېخىمۇ قالتىس.

مەتتۇرسۇن ئېلى: بىزنىڭ يېزىق ئەدەبىياتىمىزدا ساقلانغان مەسىلە نېمە دەپ قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مېنىڭچە، يېزىق ئەدەبىياتىمىزدا ساقلانغان ئەڭ چوڭ مەسىلە بۈيۈكلۈكتىن كۆرە قالتىسلىق، راۋانلىقتىن كۆرە سىرلىقلىق، ساپلىقتىن كۆرە ئەبجەشلىك... ئۇنىڭغا قوشۇلۇپ تور ۋە تېلېۋىزۇر تارقىتىۋاتقان يالىڭاچلىق ۋە رەڭۋازلىقتا گالۋاڭلاشقان يۈرەكلەر... بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا، ئەمدى كىملەر شېئىر يادلار؟ قايسى شېئىرنى يادلاپ ئېسىدە ساقلار؟ داستانچىلار بىر-بىرلەپ كەتتى، شاھمۇھەممەتتىن كېيىن خوتەندە داستانچى قالمىدى دېسەكمۇ بولىدۇ. ئەمدى بىزدىن يەنە داستانچى چىقارمۇ؟!... يېزىق ئەدەبىياتىمىز ئەمدى ئېغىز ئەدەبىياتىغا يىقىنلىشالمايدىغاندەك تۇرىدۇ. چۈنكى مۇھەممەتجان راشىدىن قاتارلىق ئىنتايىن ئاز ساندىكى شائىرلىرىمىزدىن باشقا ھايات ئەدىبلىرىمىزنىڭ تىلى بۇنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالمايدۇ. ئېغىز ئەدەبىياتى بولمىسا، يازما ئەدەبىياتنىڭ ئىشىكى تاقىلىپ قالىدۇ، بۇ ئوينىشىدىغان ئىش ئەمەس.

مەتتۇرسۇن ئېلى: سىز شېئىردىن باشقا ژانىرلاردىمۇ ئەسەر يېزىپ باققانمۇ؟ يېزىپ باققان بولسىڭىز ئۇنىڭ تەسىرى قانداق بولدى؟ بۇنىڭدىن كېيىنكى ئىجادىيىتىڭىزدە باشقا ژانىلاردىمۇ ئەسەر يېزىپ بېقىش ئويىڭىز بارمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن شېئىردىن باشقا ھېكايە، نەسىر، ئەدەبىي خاتىرە قاتارلىق ژانىرلاردىمۇ ئەسەر يېزىپ باققان. بۇلارنىڭ ئىچىدە نەسىر ئاساسىي سالماقنى ئىگەللەيدۇ. بىر قەدەر تەسىر قوزغىدى دەپ قارىغان ئەسىرىم «تۇرپان» ژۇرنىلىنىڭ 2003-يىللىق 2-سانىدا ئېلان قىلىنغان «ئەرنىڭ ئىپپىتى» ناملىق چاتما نەسىر. مەن ئىجادىيەتنى مەلۇم پىلان ئىچىدە تەرتىپلىك ئېلىپ بارمىغاچقا كېيىن قانداق ژانىردا، قانداق ئەسەر يازىدىغانلىقىم توغرىسىدا ھازىر سىزگە ھېچنىمە دەپ بېرەلمەيمەن. بىراق شۇنىسى ماڭا ئايانكى، سالامەتلىك، خاتىرجەملىك... جەھەتلەردىكى شەرت-شارائىتىم دەخلى-تەرۇزغا ئۇچرىمىسىلا، مەن ئاخىرغىچە ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىمەن. كېيىنكى ئىجادىيىتىمدە شېئىر ئىجادىيىتىنىڭ ئاساسلىق ئورۇندا تۇرۇشى ئېھتىمالغا ئەڭ يېقىن، بىراق مەن ئىجادىيەتتە ژانىر مەسىلىسىنى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ دەپ قارىمىغاچقا، قەلبىمدىكى ھېس-تۇيغۇلارنى ئىپادىلەشتىكى ئىھتىياجغا قاراپ، بەلكىم يەنە نەسىر، ئەدەبىي خاتىرە، ماقالە، ھەتتا پوۋېست، رومانلارنىمۇ يېزىپ قېلىشىم مۇمكىن. بۇنىڭغا دەسلەپ «ئۇيغۇر يېڭى شېئىرىيىتى»نىڭ باشلامچىلىرىدىن بولۇپ شۆھرەت قازىنىپ، كېيىن ماقالە، رومانلىرى بىلەن ئەلنىڭ قەلبىدە چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ كېلىۋاتقان ئابدۇقادىر جالالىدىن، پەرھات ئىلياس ۋە ئابدۇلئەھەد ئابدۇرەشىت بەرقىيلەرنى مىسال كەلتۈرىمەن.

مەتتۇرسۇن ئېلى: مەن شېئىر يېزىش ئۈچۈن تۇغما ئىقتىدار بولۇشى كېرەك دەپ ئاڭلىغان. سىز تۇغما ئىقتىدار مەسىلىسىگە قانداق قارايسىز؟ سىزدە تۇغما ئىقتىدار بارمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: بۇ گەپنى مەنمۇ ئاڭلىغان. مېنىڭ ئاڭلىغىنىمدا شېئىر يېزىشتىلا ئەمەس، ھەرقانداق كەسىپتە تۇغما ئىقتىدار بولىدۇ دېيىلگەن. مېنىڭچە بۇ بىزگە بېرىگەن ئەڭ چوڭ ئىلتىپاتتۇر. ھەر ئادەم قىلالايدىغان ئىشنى قىلىشى كېرەك، قىلالمايدىغان ئىشقا قىلالايدىغان ئادەم ھامان ئەۋەتىلىدۇ. شائىرلىق-ئاشىقلىق بولسا، شېئىر-كۆيۈك ئوتىدۇر. بۇ ئوت ماڭا سېلىنغان بولسا، يۈزمىڭ قەسەمكى، تا ئەبەدكىچە كۆيۈشكە قەسەم ئېچتىم.

ئابدۇرېھىم ياسىن قاينامى: شېئىر شائىرنى قەيەرگە ئېلىپ بارىدۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن يېتىپ بارغاندا، يىراقتا كۆرۈنگەن بوستان چۆل ئىكەن، مەن يېتىپ بارغاندا مېنى تەشنا قىلغان دەريادا بىر تامچىمۇ سۇ يوق، مەن يېتىپ بارغاندا، مېنى سېغىندۇرغان پەرىزات قەبرىگە ئايلىنىپ قاپتۇ. شۇندىن بىرى ماڭدىميۇ، يېتىپ بېرىشنى ئۈمىد قىلمىدىم. توختىماي ئەجىر قىلدىميۇ، نەتىجىسىنى كۈتمىدىم. چۈنكى مەن ئاخىرقى نەتىجىنىڭ ئۈمىدسىزلىك، بەربادلىق ۋە ئېغىر ئازاب ئىكەنلىكىنى چۈشەنگەن.

ياسىن ئابدۇقادىر (كۆكيال): شائىرلىق بىلەن ئادىمىيلىكنىڭ مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئىككى ئىغىز گەپ قىلىپ بەرگەن بولسىڭىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: سىز ئادىمىيلىك دەپ نېمىنى كۆزدە تۇتۇۋاتىسىز؟ ئەدەپ-ئەخلاق ۋە ئەدەپ-ئەركاننىمۇ؟ سىزنىڭچە بۇ ئادىمىيلىكنىڭ شەرتىمۇ؟ بەلكىم ئۇنداق دېمەكچى ئەمەستۇرسىز. بىراق مەن مۇنداق دەيمەن: ئادىمىيلىك-ئادەم بولماقتۇر. ئادەم بولماق-شائىر بولماقنىڭ نەق يولى... ئادەم قانداق بولغان؟ رىۋايەت قىلىنىشىچە، ئەلمىساقتا خۇدا «ئادەم»نى ياراتقانىكەن. ئۇ ئادەم يالغۇز ئىكەن، بىراق ئۆزىنىڭ يالغۇزلۇقىنى بىلمەيدىكەن. يالىڭاچ ئىكەن، بىراق يالىڭاچلىقىنى كۆرمەيدىكەن. ئۆزى تۇرۇۋاتقان ئالەمنى بىلمەيدىكەن، بىراق بىلمەيدىغانلىقىنى بىلمەيدىكەن. ئۇ ئۆلۈشنى بىلمەيدىكەن، شۇ سەۋەبتىن قەلبى چەكسىز ۋە بىپايان ئىكەن. ئەگەر بىر تال قوۋۇرغىسىدىن ئايال يارىتىلىش سەۋەبىدىن ئۇ يالغۇزلۇقىدىن مەھرۇم بولمىغان بولسا، ئۇ يالغۇزلۇقىدىن مەھرۇم بولغانلىق تۈپەيلىدىن بۇ ئالەمگە سانسىز بولۇپ چېچىلمىغان بولسا، بۇ ئالەمگە سانسىز بولۇپ چېچىلغانلىقى ئۈچۈن قەدىرسىز بولۇپ ھەممە يەردە نالە-زار قىلمىغان بولسا، بىز بۇ ھەسرەتلىك شېئىرلارنى يېزىپ ئولتۇرارمىدۇق؟ مەن بۇ ھېكايىنى تولا ئېيتىپ زېرىكتىم. باشقا ھېكايە ئېيتىپ بېرەي، ئاشۇ تۇنجى ھەم بىپايان ئادەم بۇ ئالەمدىكى بىرىنچى شائىر ئىدى. شائىر بولماقچى بولغان بەزىلەرنىڭ «ئۆزۈمنى ئىزدەش سەپىرىگە ئاتلاندىم» دېگىنىنى ئاڭلىدىم. سىز ئۆزىڭىزنى ئىزدەش سەپىرىڭىزدە تۇيۇقسىز نەچچە ئون يىللاردىن بىرى سىزنىڭ ئىسمىڭىز ۋە جىسمىڭىزدا ياشاۋاتقان كۆكيال ئىسىملىك كىشىنىڭ ئەمەلىيەتتە ئۆزىڭىز بولماستىن بەلكى ياراتقۇچىنىڭ ئىرادىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇۋاتقان مەلۇم بىر ئىدىيىنىڭ ئىلگىرى سۈرگۈچىسى، مەلۇم بىر خىل ئادەتنىڭ قوغدىغۇچىسى ئىكەنلىكىڭىزنى بىلگىنىڭىزدە، سىز بۇ ئازابلىق رېئاللىقنى قوبۇل قىلالامسىز؟... ئادەم ئادەم بولغانىكەن ئۇنىڭدا ئادەمچە قىلىقلار بولمىسۇنمۇ؟ ئادەم ئۆمرىدە بىرەر قېتىم مەست بولمىسا، ئۆزىنىڭ «ئادەم»لىكىنى بىر يانغا تاشلاپ قويالمىسا، بۇ ئۇزاق دۇنيانى قانداق ياشاپ بولغىلى بولىدۇ؟ سىز ئەسلى ئادەملىكىڭىزگە يېتەلمەي مەڭگۈ پەرياد چېكىسىز، ئادەملىك ئۈچۈن قىلغان ھەر بىر ئۇرۇنۇشىڭىز سىزنى ئادەملەردىن يىراقلاشتۇرىدۇ. بارغانسىرى يىراقلايسىز، يىراقلايسىز... بىر زامانلاردا ئەتراپىڭىزدىكى سانسىزلىغان ئادەملەر سىز ئۈچۈن گويا بىر توپ نامەلۇم دەرەخلەردۇر... سىز شائىرنىڭ ئادەم ئەڭ كۆپ جايدا ئەڭ قاتتىق يالغۇزسىرايدىغانلىقىنى ئاڭلىغانمۇ؟

تۇراپجان مۇھەممەت (ئازغۇن): سىز ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە ئۆزگىچە ئۇسلۇب ياراتتىڭىز. بۇنىڭغا تەسىر كۆرسەتكەن ئاساسلىق ئامىل زادى نېمە؟ بۇ ھەقتە ئازراق چۈشەنچە بەرگەن بولسىڭىز؟
غوجىمۇھەممەت مۇھەممەت: مەن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدە راستىنلا ئۆزگىچە ئۇسلۇپ ياراتقان بولسام، بۇ قاراشقا يەنە كۆپلىگەن باشقا كىشىلەرمۇ قوشۇلسا، راستىنلا شۇنداق بولسا... قەدىرلىك دوستۇم، مەن قاتتىق ھاياجانلىنىپ كېتىۋاتىمەن. مەن ھاياجىنىم بېسىلماستا شۇنداق دەپ جاۋاب بېرىشكە ئالدىرايمەنكى، بۇنىڭغا تەسىر كۆرسەتكەن ئاساسلىق ئامىل-مەن ۋە مېنىڭ شېئىرلىرىمدۇر. ھېس قىلدىڭىزمىكىن؟ مەن باشقا سۇئاللارغا قارىغاندا مەن ھەققىدە سورالغان سۇئاللارغا باشقىچە قىزغىن مۇئامىلىدە بولىمەن. چۈنكى مەن ئۆزۈمگە قىزىقىمەن. ئۆزۈمنى ئىنتايىن ياخشى كۆرىمەن. مېنى ھۆرمەتكە سازاۋەر قىلغان شېئېىرلىرىممۇ دەل ئۆزۈمگە بولغان كۈچلۈك مۇھەببەتنىڭ ھاسىلاتى، خالاس. دۇنيادا ئۆزىگە بولغان مۇھەببەتتىن باشقا ھېچقانداق مۇھەببەت مەڭگۈلۈك ۋە مۇستەھكەم ئەمەس. ھەرقانداق مۇھەببەت ئۈزلۈكسىز يېڭىلىنىپ تۇرىدۇ. ھەر بىر جۇدالىقنىڭ ئارقىسىدا بىر يېڭى مۇھەببەت ساقلاپ تۇرىدۇ. مېنىڭ شېئىرلىرىم ئۆزۈم ئۈچۈن يېزىلغان. ئۇ شېئىرلاردا مەن بار.

ئابدۇراخمان ئابدۇكېرىم (ياپچان): ھاياتنى چىڭ قۇچاقلاپ ياشاش ياكى خۇشاللىق بىلەن ئۆلۈش ئارقىلىق شېئىردىكى پايانسىز دۇنيادىن قۇتۇلغىلى بولامدۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: شېئىر يېزىۋاتقان شائىرنىڭ شېئىردىن باشقا رېئاللىقى يوق. شائىر شېئىردىكى رېئاللىقتىن ئۆزگە يەنە بىر رېئاللىقنى ھەرگىزمۇ چىڭ قۇچاقلىيالمايدۇ. ھاياتنى چىڭ قۇچاقلاپ ياشاشنى ئۇنىڭغا ئۆلۈم ئۆگەتتى. شېئىر-ئۆلۈمنىڭ ھاياتىدۇر. ئەجەبا، ئۆلۈم ئاتا قىلغان بۇ سۆيگۈ بىزنى شېئىردىكى پايانسىز دۇنياغا چاقىرىۋاتقاندا، نېمىشقا بىز تەكرار-تەكرار خۇشال ئۆلمەيمىز؟ ئەگەر سىزنىڭ دەۋاتقىنىڭىز شېئىرنىڭ سىرتىدىكى كىشىنىڭ چىڭ قۇچاقلاپ ياشايدىغان ھاياتى ۋە ئۆلۈمى بولسا، ياكى بۇ كىشى ماددىي ھايات ۋە ماددى ئۆلۈم ئارقىلىق شېئىردىن قۇتۇلماقچى بولغان بولسا، بۇ كىشىگە بىز كۆز ئالدىدىكى كىچىككىنە دۇنيانىلا بەردۇق.

ئايسىمە ئېدرىس: سىز ئەسەرلىرىڭىز بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىشقا دىققەت قىلامسىز؟ چۈنكى مەن ئەسەرلىرىڭىز بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، ئۆرپ-ئادىتى ئوتتۇرىسىدا ئېچىۋىتىلگەن ئىشىك باردەك ھېس قىلىمەن.
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن شىنجاڭنىڭ ئەڭ جەنۇبىدىكى گۇما ناھىيىسىنىڭ قوشتاغ يېزىسىدا دېھقان ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. بالىلىقىم سايلاردا قوي بېقىش بىلەن ئۆتكەن. تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ ئىككى قېتىم ئالىي مەكتەپ ئىمتاھانىدىن ئۆتەلمەي، بۇرۇن توقۇمىچىلىق فابرىكىسىدا ئىشلىگەن، ھازىر يولۇچىلار توشۇش بېكىتىدە ئىشلەۋاتىمەن. تەرجىمىھالىمنى سۆزلەشتىن مەقسەت شۇكى مەن بىر قارا قورساق ئادەم. مېنىڭ ئۇيغۇرچىدىن باشقا ھېچقانداق تىل ياكى يېزىقتىن ساۋادىم يوق. تېلېۋىزۇر ۋە كىتابلارنى ھەمدە ئەتراپىمدىكى بىرنەچچە قىرىنداش مىللەتلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا ھېچقانداق ئۆزگە مەدەنىيەت بىلەن بىۋاستە ئۇچراشمىدىم. سەۋەب شۇنداق بولغاچقا ئاخىر مەن سىز كۆرگەن ۋە ئاڭلىغاندەك ئادەممەن. ئەگەر شېئىرلىرىم بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئوتتۇرىسىدا باغلىنىش بولسا بۇ مېنىڭ بىۋاستە ئۇيغۇر بولغانلىقىمدىن بولۇشى مۇمكىن. بىراق مەن شېئىر يازغاندا ئۇلارغا ئانچە پەرۋا قىلىپ كەتمەيدىكەنمەن. ئەسەرلىرىم بىلەن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى، ئۆرپ-ئادىتى ئوتتۇرىسىكى ئېچىۋىلگەن ئىشىكتىن مېنىڭ كىرىپ-چىقىپ يۈرگىنىمنى كۆرگەن بولسىڭىز، ئىنىقكى-سىز بۇنى تۇنجى بايقىغۇچى ياكى بۇ ھەقتە تۇنجى قېتىم ئېغىز ئاچقۇچى. بەلكىم بۇ ئىشىك ئەزەلدىن ئوچۇق بولغىيتى. ئەسەرلىرىمگە كىرگەن ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە ئۆرپ-ئادىتى ياقىلىرىنى تۇتۇپ «توۋا!...» دېيىشمىگەندۇ-ھە؟! ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە ئۆرپ-ئادىتىنىڭ قوينىغا كىرگەن شېئىرلىرىم «ئانا!...» دەپ ئەركىلىگىنىچە ئۇلارنىڭ يۈزلىرىنى سىيلاپ كەتكەندۇ ھەقىچان؟!... سىز بۇلارنى كۆرۈپ قاپسىز-دە!

ئۆمەرجان سالام (ياشلىق): سىلىنىڭ شېئىرلىرىدا نېمە ئۈچۈن «ئايال» سۆزى ئالاھىدە كۆپ ئۇچرايدۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ئەزەلدىن ئوتنىڭ قارشىسىدا سۇ بولغان، ئاقنىڭ قارشىسىدا قارا بولغان، ھاياتنىڭ قارشىسىدا ئۆلۈم بولغان، ئۇلارنىڭ بىر-بىرىگە تەلپۈنۈشلرىنى بىز مەڭگۈ ھېس قىلىپ بولالمايمىز. ئوت سۇنىڭ ئۆزىنى ئۆچۈرۈشىگە تەشنا، ئاق قارىنىڭ ئۆزىنى يوق قىلىۋىتىشىگە تەشنا. ھايات ئۆلۈمنىڭ ئۆزىنى يۇتۇۋىتىشىگە تەشنا. چۈنكى ئوت-ئەسلى سۇدا ئىدى، ئاق-ئەسلى قارىدا ئىدى، ھايات-ئەسلى ئۆلۈمدە ئىدى. ئۇلار قاچان بىر-بىرىدىن جۇدا بولدى؟... شۇنىڭدىن ئىتىبارەن ئوت يالقۇنلاپ كۆيىدىغان بولدى. قارا زۇلمەتكە پېتىپ كائىناتنىڭ پىنھان تىۋىشلىرىنى تىڭشايدىغان بولدى. ھەر بىر ھايات ئىگىسى ئۆلۈمنىڭ ۋەسلىگە يېتىپ مەڭگۈلۈككە ئېرىشىدىغان سەلتەنەتلىك كۈننى ۋەھىمە ۋە ئىنتىزارلىق بىلەن كۈتىدىغان بولدى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن بۇ ئالەمنى مۇھەببەت قاپلىدى، سېغىنىش، ئىنتىزارلىق ھەممە يەردە جەۋلان قىلدى. ئايال ئەرنىڭ قارشىسىدا. ئايال-ئەسلى ئەردە ئىدى، ئۇلار بىر-بىرىدىن جۇدا بولدى. (ئۇلارنىڭ بىر-بىرىدىن جۇدا بولغانلىق ھېكايىسىنى كۆكيالنىڭ شائىرلىق ۋە ئادىمىيلىك توغرىسىدىكى سۇئالىدا سۆزلەپ بولدۇق) شۇنىڭدىن بېرى يېنىمدىكى ئايالنى يىراقلاردىن ئىزدەيمەن. قۇچاقلاپ تۇرۇپ، سەن قەيەردە؟ دەپ توۋلايمەن. ئايالنىڭ باغرىدا تۇرۇپ جۇدالىق ھەسرىتىدە زارلايمەن. شۇنىڭدىن بىرى ئايال دېگەن سۆز قۇرىماس بۇلاقتەك تىلىمنىڭ ئۇچىدا شىلدىرلاپ تۇرىدۇ. شۇنىڭدىن بىرى ئايال دېگەن سۆز گويا ئۆتكۈر پىچاق بولۇپ يۈرىكىمگە سانچىلغان. شىرىن ئاغرىق ئىچىدە پەرياد قىلسام پىچاقنى تارتىۋەتمىگەن پەرۋەردىگارغا تەشەككۇر، پىچاقنى تارتىۋەتسە ئۆلەتتىم... ئايال ئەسلى ئەرنىڭ ۋۇجۇدىدىكى مۇقەددەس ۋەتەن ئىدى. ئەر ئۆز ۋۇجۇدىدىكى ئايال دېگەن ۋەتەندە پادىشاھ ئىدى. ئەر ئۇنىڭدىن جۇدا بولدى... شۇنىڭدىن بىرى سۆيگۈ-مۇھەببىتىم ماكانسىزدۇر. شۇنىڭدىن بىرى توۋلايمەن:

بىر ئايال ۋەسلىگە يەتمىگەن كىشى
ۋەتەننىڭ ۋەسلىگە يېتىدۇ قانداق؟!...

ئۆمەرجان سالام (ياشلىق): ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى قەلەمكەشلىرىدە ھازىر كەم بولۇۋاتقىنى نېمە؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: يىراقلارنى قويۇپ گەپنى يېقىندىن، تېخىمۇ ئېنىقراق قىلىپ ئېيتقاندا چوغلاندىن قىلايلى: سىزنىڭ تېما يوللىغاندىن كېيىن دەرھال كۆڭۈل بۆلىدىغىنىڭىز نېمە؟ باشقىلارنىڭ يازمىڭىز توغرىسىدىكى ئىنكاسلىرىنى كۆرۈش. ئەتىسى تورغا چىقىپ بىرىنچى بولۇپ قىلىدىغان ئىشىڭىز نېمە؟ يەنە ئۆز يازمىڭىزنى ئېچىپ باشىقىلارنىڭ ئىنكاس يازغان-يازمىغانلىقىغا قاراپ بېقىش. بىرسى يازمىڭىزغا ئىنكاس يازغان بولسا، يەنە كېلىپ بۇ ئىنكاس سىزگە خۇشياقىدىغان ماختاش جۈملىلىرى بىلەن تولغان بولسا، شۈبھىسىزكى بۇ ئىنكاسنى يازغان كىشىنىڭ ئىسمى خاتىرىڭىزدە مەھكەم ساقلىنىپ قالىدۇ ۋە كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئۇ بىرەر يازما يوللىسا سىزمۇ كېلىشتۈرۈپ ئىنكاس يېزىپ ئۇ كىشىگە جاۋاب قايتۇرىسىز. بۇ مۇنبەردىكى ئومۇمىيلىق ئەمەس، لېكىن ھېچكىم ئىنكار قىلالمايدىغان قىسمەنلىك. ئەدەبىيات ساختىلىقنى كۆتۈرمەيدۇ، گەرچە ئۇ ماتىماتىكىدەك كەسكىن ۋە تەخىرسىز ھالدا ئىتىراز بىلدۈرمىسىمۇ سىزنى ھامان راست ياكى يالغانغا ئايرىيدۇ. سىز( سىز دېگەن سۆز بىر قاراتما، بەلكىم سىز بولماسلىقىڭىز مۇمكىن) گەرچە قاناتلىرى تېخى يېتىلمىگەن كىچىك قۇش بولسىڭىزمۇ، توردىن ئىبارەت كەڭرى سامادا پەرۋاز قىلىش ئۈچۈن سىزگىمۇ يېتەرلىك بوشلۇق بار. بۇ بوشلۇق سىزنى تېخىمۇ ئىگىز ئاسمانلارغا ئېلىپ چىقىشى ياكى شۇ يەردىنلا موللاق ئاتقۇزۇشى مۈمكىن. سىز تورنى ھەرگىزمۇ بىرنەچچە ئادەمنىڭ دوست-تارتىشىپ بىر-بىرىنى ماختايدىغان ياكى رەقىبلەرنىڭ خۇپىيانە ئىسىملار بىلەن بىر-بىرىنى تىللشىدىغان سورۇنى دەپ قارىماڭ. ئەدەبىياتنى ھەرگىزمۇ سۆزمەنلىك قىلىپ شۆھرەت تاپىدىغان ئەڭ ئاسان يول دەپ قارىماڭ. بىلىمەن، ئەدەبىياتنى قىزغىن سۆيىسىز. ئۇنداقتا ئەدەبىياتنىڭ سىزنى ئاقنى ئاق دېيىش ئۈچۈن كۆك، سىرىق، قىزىل، سۆسۈنە، بىنەپشە... قاتارلىق تالاي رەڭلەرنىڭ قاراڭغۇ كوچىلىرىدا ناھايىتى ئۇزاق ماڭدۇرسىمۇ ئاخىرى ئاقنىڭ ئۆزىنىڭ ئاقلىقىدىن ئىبارەت بۈيۈك مەنزىلىگە يەتكۈزىدىغانلىقىغا ئىشىنىڭ. ئىلگىرى بىز ئەسەرلەرنى قەلەمدە يازاتتۇق. ئەسەر يازىدىغانلار باشقىلارنىڭ تىلىدا «قەلەمكەش» دەپ ئاتىلاتتۇق. «قەلەم» دېگەن سۆز بىز ئۈچۈن ئىنتايىن مۇقەددەس ئىدى. ياخشى يازىدىغانلار توغرىسىدا پاراڭ سېلىشساق « مەن ئۇنىڭ قەلىمىگە قايىل» دەيتتۇق. دەرۋەقە، قەلەم بىر مېتال، ئۇ ئەسەر يازغاندا پەقەت كۆڭۈلدە ئويلىغانلىرىمىزنى قەغەز يۈزىگە چىقىرىپ بېرىش رولىغىلا ئىگە. بىراق ئىلگىرىكىلەر قەلەمنى بىر قەلەمكەشنىڭ مەسئۇلىيەت، بۇرچ، ھەتتا ۋىجدانىغا سىمۋول قىلغان. سىز بۇ بايانلىرىمدىن نېمە دېمەكچى بولغانلىرىمنى ئاللىقاچان ھېس قىلىپ بولدىڭىز، شۇنداقتىمۇ مەن يەنە دېمەكچى، ھازىر تور ئەدەبىياتى قەلەمكەشلىرىدە كەم بولۇۋاتقىنى «قەلەم».

ئەنۋەر ھىدايەت: ئاممىباب شېئىرلارغا قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: سۇئالىڭىزنىڭ ئۆزىدىنلا چىقىپ تۇرىدۇ. ئاممىباب شېئىرلار دېگەنلىك-ئاممىغا باب كېلىدىغان شېئىرلار دېگەنلىكتۇر. بۇ گەپتىن يەنە چىقىپ تۇرىدۇكى-ئاممىباب شېئىرلار بىر ئوقۇپلا چۈشەنگىلى بولىدىغان، ئاددى، يېقىشلىق، مەنتىقىلىك، راۋان تىلدا يېزىلغان شېئىرلارنى كۆرسىتىدۇ. شۇ سەۋەبلىك ئاممىباب شېئىرلار جەمئىيىتىمىزدىكى ئەڭ ئالقىشلانغان، ئەڭ كىتابخانلىق شېئىرلاردۇر. سەنئەت نۇقتىسىدىن چۈشەنگەندە، ھەرقانداق ئەسەر ھەم ئىجتىمائى قىممەتكە ھەم بەدىئى قىممەتكە ئىگە. ئاممىباب شېئىرلار مەلۇم بىر دەۋردىكى مەلۇم بىر خىل كىشىلەر توپىنىڭ ئىجتىمائى، ئىدىيىۋى ھېسسىياتىنى چۈشىنىشلىك قىلىپ ئىپادىلەپ بېرىشنى مەقسەت قىلغاچقا، ئۇ تارىخقا يېقىن تۇرىدۇ. ئۇنى ساپ سەنئەت نۇرلىرىغا قارىغاندا تارىخ ۋە ھەقىقەتنىڭ تامغىسى تېخىمۇ بۈيۈكلۈككە كۆتۈرگەن. ئەپسۇسلۇق يېرى شۇكى، كۆپىنچە ئاممىباب شېئىرلار مەلۇم بىر دەۋرگە ۋەكىللىك قىلىش بىلەن چەكلىنىپ قىلىپ، تېخىمۇ ئۇزاق زامانلارغا يېتىپ بارالمايدۇ.

ئابلەت مۇھەممەت (كۈيزار): شائىر قانداق ئادەم؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد. شائىر-شېئىر يازىدىغان ئادەم دېسەم، جاۋابىمغا قايىل بولمايدىغانلىقىڭىزنى بىلىمەن. بىراق مېنىڭ مەقسىتىممۇ سىزنى قايىل قىلىش ئەمەس. نۇرغۇن كىشىلەر «شېئىر يازىدىغان» دېگەن گەپنىڭ كەينىدىكى «ئادەم»دېگەن سۆزنى تازا ياقتۇرۇپ كەتمەيدۇ، ئۇلار شائىرنى گويا «ئادەم ئەمەس»تەكلا ھېس قىلسا كېرەك. ئۇلار «ئادەم» دېگەن گەپ شائىرنىڭ سەلتەنەتىگە نۇقسان يەتكۈزىدۇ دەپ قارىسا، ئۇنى ئادەم ئەمەس، باشقا .... نەرسە دەپ باقسۇن، بۇنىمۇ ئاڭلاپ باقىمىز. بىراق مەن ئۇنى ئادەم دېگەن قاراشتا چىڭ تۇرىمەن. باشقىلار ئۇنىڭغا قانچىلىك مۇقەددەس بۇرچ ۋە مەسئۇلىيەتلەرنى تېڭىشى ۋە ئۇلۇغلاپ كۆككە كۆتۈرۈشىدىن قەتئىينەزەر، ئۆزى ياخشى كۆرىدىغان ئايال تەرىپىدىن ئەرلىكىدىن ئايرىلىپ ئىنسانلىقنىڭ مەھرۇملىقىدا بىر ئۆمۈر يىغلاپ ئۆتكەن ئەلىشىر نەۋائىنى، ئاپاق خوجا تەرىپىدىن ئاختا قىلىنىپ دەشتمۇ-دەشت ئەرز ئېيتىپ ئۆتكەن شاھ مەشرەپنى، مەن يەنە ئەرەب ئەللىرى بىلەن ئۈرۈمچى ئارىلىقدا ياشاش ۋە ياشاش ئۈچۈن سەپەر قىلىۋاتقان ئادىل تۇنىيازنى، مۇھتاجلىق ۋە نامراتلىقتا ياشاپ ئاخىرى جەسىتى ئۈرۈمچى كوچىسىدا بىرنەچچە سائەت يالغۇز قالغان باتۇر روزىنى، مەن بىلەن بىليارت ئويناپ، تاماكا چېكىشكەچ قىزلار توغرىسىدا ھەزىل چاخچاقلارنى قىلىشىدىغان مۇتەللىپ ماڭسۇر بىلەن ئابدۇرېشىت ئېلىنى شائىر دەيمەن. مەن يەنە خوتەنگە كېلىپ خىزمەت، تۇرمۇش ئالدىراشلىقىدا مەن بىلەن كۆرۈشۈشكە قەشقەرگە قايتار ۋاقتىدا ئاران يىرىم سائەتلا ۋاقىت چىقارغان چىمەنگۈل ئاۋۇتنى، قايسىدۇر بىر مۇرەككەپ مەسىلىنى مۇتائىلە قىلىۋاتقان پەرھات تۇرسۇننى ۋە ئۇنىڭ ئاغزىغا زوقمەنلىك بىلەن قاراپ ئولتۇرغان ئاسىمجان ئوبۇلقاسىم بىلەن قەيسەر تۇرسۇننى شائىر دەيمەن. مەن ئۇلارنى شائىر دەۋاتقاندا ھايات كەچۈرۈش ئۈچۈن ئۈرۈمچىدە كىتابخانا، خوتەندە كىيىم-كېچەك دۇكىنى ئېچىپ ئىككى شەھەر ئارىلىقىدا يۈگرەپ يۈرگەن ئوسمانجان مۇھەممەد پاسئان، ئىجادىيەتچىلەر يېغىلىشىغا بېرىش ئۈچۈن مەكتەپ مۇدىرىدىن رۇخسەت ئالالماي تىرىكىپ تۇرغان ئەخمەتجان تۇرۇپ بەگتۈرك ۋە قورغاس ناھىيە مەركىزى سانائەت سودا بازىرى 24-دۇكاندا خېرىدار كۈتۈپ ئولتۇرغان ئابدۇرەھىم ياسىن قاينامىنىڭ شائىرلىقىنى ھېچقاچان تاشلاپ كېتەلمەيمەن. مەن ئۇلارغا ئەۋلىيالىقنىڭ كۆرۈنمەس تونىنى كىيدۈرۈپ قويۇپ كارامەت كۆرسەت دەپ قىستىغۇچىلارغا نەپرەتلىنىمەن. مەن بۈگۈن ئۇلارغا ياشاش، ئۆزىنى ساقلاپ قىلىش ئۈچۈن كوچىلاردا ئىككى پۇتى بىلەن مېڭىپ، ئىككى قۇلىقى بىلەن ئاڭلاپ، ئىككى قولى بىلەن ئەمگەك قىلىۋاتقان ئاشۇ كىشىلەرنىڭ شائىر ئىكەنلىكىنى دەپ قويماقچى. خالايىق، ئۇلارغا ئىنسانلىقنىڭ ئارامى جانى بولغان مەستلىكنى، ھەۋەس شەيتىنىنى ئازراق بولسىمۇ بېرىڭلار، ئۇلارمۇ سىلەرگە ئوخشاش ئادەم!...

ئابلەت مۇھەممەت (كۈيزار): شائىرلىقتىن ئۆكۈنگەن چاغلىرىڭىزمۇ بولغانمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن ھاياتىمدا كۆپ ئىشلاردىن ئۆكۈنگەن، بىراق شائىر بولۇپ قالغانلىقىمدىن ئۆكۈنگەن ئەمەسمەن. فابرىكىدىن ئايرىلىپ ئىشسىز قالغاندا، ئايالىمدىن ئاجرىشىپ ئىللىق ئائىلىدىن مەھرۇم بولغاندا، تىجارەت قىلىمەن دەپ زىيان تارتقاندا، باشقىلار بىلەن مۇشتلىشىپ تاياق يېگەندە... ئۆزۈمنىڭ بۇ دۇنيادا ئەڭ قاملاشتۇرۇپ قىلالايدىغان ۋە قىلالىغان ئىشىمنىڭ شائىرلىق ئىكەنلىكىنى بىلگەنىدىم. ئەگەر شېئىر يازىدىغان ئادەم بولمىغان بولسام، بەلكىم چۈشكۈنلۈك، ئامالسىزلىق ئىچىدە ئاللىقاچان تۈگىشىپ كېتىشىم مۈمكىن ئىدى. ئۆمرۈمنىڭ ئەڭ قاراڭغۇ، ئەڭ ئەڭ مۇدھىش كۈنلىرىدە شېئىر روھىمنى بەربادلىقتىن ساقلاپ قالغاندەك ھېس قىلىمەن.

توختى مامۇت ئىزچى: بىر قانچە يىلنىڭ ئالدىدا توپلىمىڭىز چىقىدىكەن دەپ ئاڭلاپ ھېيتلىق ئالىدىغان بالىدەك خۇش بولۇشقان ئىدۇق. نەشرىيات ۋە ژۇرناللارنىڭ شېئىرلىرىڭىزغا تۇتقان پوزىتسىيىسىدىن رازىمۇسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: دەرۋەقە، بىرنەچچە يىلنىڭ ئالدىدا «مەشرەپ چۆلى» نامىدا بىر شېئىرلار توپلىمىم چىقماقچى بولغان، ئىككى يىل بۇرۇن ئۇ توپلىمىم بارلىق رەسمىيەتلەرنى تۈگىتىپ 5100 تىراژدا بېسىلىدىغان بولۇپ، ماڭا دەسلەپكى بىر نۇسخىسى كۆرۈپ بېقىشقا ئەۋەتىلگەن. سەۋەب نامەلۇم، كېيىن ئۇ توپلىمىم تارقىتىلمايدىغان بوپتۇ. بۇلتۇر خەلق نەشرىياتىدىكىلەر بىر توپلام بېرىشنى ئېيتتى(بۇ نەشرىياتتىكىلەرنىڭ ماڭا تۇنجى قېتىم توپلام دېيىشى، ئىلگىركى توپلامنى باشقىلار مەبلەغ سېلىپ چىقارماقچى بولغان) شۇنىڭ بىلەن چاقماق تېزلىكىدە بىر توپلام تەييارلىدىم-دە، ئۇنىڭغا «مەست مۇقام» دەپ ئات قويۇپ نەشرىياتقا يوللىدىم. ئاڭلاشلارغا قارىغاندا بۇ يىل يىل ئاخىرىدا نەشر قىلىنىدىغاندەك. نەشرىياتنىڭ شېئىرلىرىمغا تۇتقان پوزىتسىيىسى ئەنە شۇنداق. ھەر ھالدا يامان ئەمەس دېيىشكە بولىدۇ. مېنى ئەدەبىيات ساھەسىدىكىلەر «غوجىمۇھەممەد» دەپ بىلگەندىن بېرى ژۇرناللارنىڭ شېئىرلىرىمغا تۇتقان پوزىتسىيىسى ئىزچىل ياخشى بولۇپ كەلدى. دەسلەپتە «كروران»، «ئىلى دەرياسى» ژۇرناللىرى مېنى كۆتۈردى، كېيىن باشقىلار ئەڭ ياخشى دەپ قارىغان شېئىرلىرىمنى «تەڭرىتاغ» ۋە «تۇرپان» ژۇرنىلى باستى، ھازىر «ئاقسۇ ئەدەبىياتى» ۋە «كۈسەن مەدەنىيىتى» ژۇرناللىرى مېنى قوللاۋاتىدۇ. شېئىرلىرىمنى ئەڭ كۆپ باسقان ژۇرنال «يېڭى قاشتېشى»... سىزگە بىر مەخپىيەتلىكنى دەپ بېرەي، ئون نەچچە يىلنىڭ ئالدىدا مەن ئۇيغۇر يېزىقىدا نەشر قىلىنىدىغان ھەممە ژۇرناللاردا شېئىر ئېلان قىلىپ باقماقچى بولغان، چۈنكى مېنىڭ نەزەرىمىدە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ھەرقانداق بىر مەتبۇئات ئىنتايىن مۇھىم ئىدى... شۇ چاغلاردا نەشر قىلىنىدىغان « قىزىل بايراق» ۋە «يىرىم ئايلىق سۆھبەت» ژۇرنىلىدىن باشقا ھەممە ژۇرناللاردا شېئىر ئېلان قىلغان ئىدىم. مەن شېئىر ئېلان قىلمىغان ھەتتا « شىنجاڭ تەنتەربىيىسى»، «شىنجاڭ پوچتا-تېلېگىرافى»، «يېزا پەن-تېخنىكىسى» قاتارلىق ژۇرناللارمۇ چالا قالمىغان. گەرچە ئۇ شېئىرلارنى ھازىر ياراتمىساممۇ، ئۆزۈم يازغاچقا شېئىرلىرىم ئېلان قىلىنغان شۇ ژۇرناللارنى ساقلاپ قويدۇم.

تۇراپجان تۆمۈر(ئاتقۇچى): تۇغۇلغان يۇرتىڭىز بولغان گۇمىغا ئالاھىدە ھۆرمىتىم بار. كېيىنكى ئىجادىيەت يۈكسىلىشىڭىزدە گۇمىدىكى بىر تۈركۈم ئوت يۈرەك قەلەمكەشلەرنىڭ ۋاستىلىك ياكى بىۋاستە تەسىرى بارمۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: تۇغۇلغان يۇرتۇم گۇما توغرىلىق سۆزلىسەم تىلىم يايرايدۇ، چۈنكى جاھاندىكى ھەممە ئادەمگە ئوخشاش مېنىڭمۇ تۇغۇلغان يۇرتۇمغا ئالاھىدە مېھرىم بار. چۈنكى يۇرتۇمدا ئۆزىگە مېھرىمنى كۈنسېرى چوڭقۇرلىتىپ تۇرىدىغان پەرىشتىدەك ئانام، تاغدەك ئاكام، ئايدەك ئاچام، يۇلتۇزدەك سىڭلىم ۋە بىر-بىرىدىن شەپقەتلىك ئەخمەتجان تۇرۇپ بەگتۈرك، ئابلەت ئەخمەت چۆلتىكىن، ئابلىكىم ئابلىمىت تاغتىكىن، مۇھەممەت كامال خۇشخۇي، ئابلىكىم تالىپ، ئابدۇقادىر سادىر، ئابدۇلئەھەت داۋۇت تۈركزاد، توخسۇن ھۈسىيىن ئەلقۇت، ئابدۇرېشىت ئەمەت سەھرا، ئابلەت ئابلىكىم توغراق، ئابلىكىم مۇساق مىركالان، ئىدىرىس رۇسۇل تەمكىن، غوجىمۇھەممەد قابىز... قاتارلىق قەلەمكەش دوست-بۇرادەرلىرىم بار. گۇما ھەرقانداق قەلەمكەشنىڭ مىسالى ئۆز يۇرتىدۇر. شىنجاڭنىڭ ھەرقانداق يېرىدىن داڭلىق ياكى داڭسىز بولۇشىدىن قەتئى نەزەر قەلەمكەش كەلسە گۇمىغا چۈشۈپلا ئەخمەتجان تۇرۇپنى ئىزدىسۇن، ئۇ دەرھال گۇمىدىكى يۇقىرىدا ئىسمى تىلغا ئېلىنغان بۇرادەرلەرگە تېلېفۇن ئۇرىدۇ. ئۇ بۇرادەرلەر مەيلى ھۆكۈمەتنىڭ مەيلى ئۆزىنىڭ مۇھىم ئىشى بولۇشىدىن قەتئى نەزەر بېرەر رېستۇران ياكى ئارامگاھقا يىغىلىدۇ-دە، مېھماننىڭ ھۆرمىتىگە سورۇن راسلايدۇ. مېھمان گۇمىدا بېجىرىدىغان ئىشلىرىدىن ئەسلا غەم يېمىسۇن. ئۇ تەشۋىشىنى ئىيتسىلا بولدى، ئۇ سورۇندىن قوپۇپ بولغىچە ھاجىتى راۋا... ئەقلىمگە كېلىپ، شېئىر يېزىپ يۈرگەندە خوتەندە ئىدىم. كىيىن يەنە ئون ئىككى يىل خوتەندە ياشىدىم. بۇ جەرياندا ھەرقىتىم گۇمىغا چىقسام مەنمۇ ھېلى تىلغا ئېلىنغان داڭلىق ياكى داڭسىز مېھماندەك مېھمانلىقنىڭ پەيزىنى سۈردۈم. ھالا ئون ئىككى يىلدىن كېيىن تەقدىر مەندىن خوتەننى تارتىۋالدى. خوتەن قولدىن كەتتى... ئەمدى قايان بارىمەن؟!... ئاخىر ساياق بېشىمنى ئېلىپ سەرگەردانلىق كوچىسىغا كىردىم. قەشقەر، ئاقسۇ، كورلا، ئۈرۈمچىلەرنىڭ كوچىلىرىدا ئاياغ ئىزلىرىم قالدى، ئۆزۈم قالالمىدىم. ئېھ سەرگەردان، مالامەتتە قالغان غىرىب بېشىڭنى قەيەردە قويارسەن ئەمدى؟!... ئەجىبا، گۇمىغا بېرىش نېمىشقا ئېسىمگە كەلمىگەندۇ؟ ئويلىماپتىمەن، ئانام جان جەھلى بىلەن مېنى سېغىنىپتۇ ۋە ئاشۇ سېغىنىشلىرى بىلەن مەن ئۈچۈن قوشتاغنى ساقلاپ تۇرۇپتۇ. شائىر بۇرادەرلىرىم چوڭقۇر ھۆرمەت ۋە ئالىي ئېھتىرام بىلەن ماڭا گۇمىنى ساقلاپ تۇرۇپتۇ. قوشتاغقا كەلدىم، ئانام: «ئال ئوغلۇم، قوشتاغنى قولۇڭغا ئال» دېدى. گۇمىغا كەلدىم، شائىر بۇرادەرلىرىم: « ئال دوستۇم، گۇما سېنىڭ»دېدى. ھىچ ئويلىمىغان ئىكەنمەن، گۇما مەندىن ھېچكىم تارتىۋالالمايدىغان يەر ئىكەن ئەمەسمۇ؟!... گۇما مېنىڭ يۇرتۇم. مەيلى قەيەردە بولاي، گۇما قولدىن كەتمەيدۇ، چۈنكى ئۇ يەردە چوڭقۇر مۇھەببەت ۋە ئېھتىرام بىلەن مەن ئۇچۈن گۇمىنى ساقلايدىغان شائىر بۇرادەرلىرىم بار... كېيىن گۇمىدا توپتوغرا بەش يىل تۇرۇپ قالدىم. بۇ جەرياندا ئاشۇ بۇرادەرلەر، بولۇپمۇ ئەخمەتجان تۇرۇپ بەگتۈرك، ئابلەت ئەخمەت چۆلتېكىن، ئابلىكىم ئابلىمىت تاغتېكىن قاتارلىق جانجىگەرلەر بىر تاۋاقنى يالاپ، بىر تامبالنى يىرتىپ ئۆتتۈق. تۆتەيلەن سانسىز كېچىلەردىن چىققاندا قۇياش بىزدىن رۇخسەت ئالاتتى. ئىچ-باغرىمىزنى يېرىپ داستىخانغا تاشلايتتۇق-دە، ئاچكۆزلەرچە يېيىشكە باشلايتتۇق. بىز بىر-بىرىمىزنى بىر-بىرىمىزگە قوشۇۋەتتۇق. بىز بىر-بىرىمىزگە ئەنە شۇنداق قانمايتتۇق... ئۇلار مەندىن شېئىر يېزىشنى، يەنە يېزىشنى تەلەپ قىلىشتى. ماڭا توختىماي ئىلھام ۋە مەدەت بېرىشتى. قوشتاغدا ياخشى يازالمىدىم دەپ ئاتايىن گۇمىغا كېلىپ ساق بىر قىش مۇھەممەت كامال خۇشخۇي ۋە ئابلەت ئابلىكىم توغراقلارنىڭ ئۆيىدە تۇرۇپ شېئىر يازدىم. كۈنلەر ئۆتتى، ئايلار ئۆتتى... 2008-يىلى خوتەننى قايتا قولۇمغا ئالدىم. گۇمىدىكى دوستلىرىمغا يەنە مېھمانمەن. شۇنىڭغا قەتئى ئىشىنىمەنكى، ئۇلار چوڭقۇر مۇھەببەت ۋە ئالىي ئېھتىرام بىلەن گۇمىنى ماڭا ساقلاپ تۇرىدۇ...

تۇراپجان تۆمۈر: تۇيغۇنى ھەشەمەتلىك ۋە چۈشىنىكسىز سۆز دۆۋىسى ئارقىلىق ئىپادە قىلىدىغانلارغا قارىغاندا، ئانا تىلىمىزدىكى ساپ سۆزلەر بىلەن سەنئەتلىك ئىپادە قىلىشقا تىرىشىپ كېلىۋاتىسىز... مۇشۇ نۇقتىدىمۇ ئويلىنىپ باقتىڭىزمۇ قانداق؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: كىمدۇ بىرىگە ئىيتقىنىمدەك شېئىر يېزىۋاتقىنىمدا ھېچقانداق نەرسىنى ئويلىمايتتىم. راستىمنى ئېيتسام، ئۆزۈم يازغان شېئىرنى ئۇنداق ياكى مۇنداق دەپ شەرھىلەشنىمۇ ياقتۇرۇپ كەتمەيتتىم. بىراق ئۆمرۈمدىكى ئەڭ كۆپ سۆزلەپ يۈرگەن بۇ بىر نەچچە كۈندىن بېرى دېمىگەن گېپىم ئاز قالغاندەك قىلىدۇ. شۇنداقتىمۇ سۆزلىسەم سۆزلەي.
مەن شېئىر يېزىۋاتقاندا سۆز تاللاپ ئولتۇرمايمەن. شېئىر دېگەنگە كېلىدىغان سۆزلەر ئۆزى كېلىدۇ. كەلمەيدىغان سۆز بولسا يەتتە پاتمان چاقىرسىڭىزمۇ كەلمەيدۇ. سۆزلەرنىڭ قەلەندىرى بولۇپ ئىشىك چېكىپ يۈرگۈچە يازماسمىنا ئاشۇ شېئىرنى... ئەمدى ئويلاپ باقسام، ئانا تىلىمىزدىكى ساپ سۆزلەر بىلەن سەنئەتلىك ئىپادىلەپ بېرەلىگىنىمگە قارىغاندا شېئىر يېزىۋاتقىنىمدا سۆزلەرنىڭ رېتىمىغا ئۇسۇل ئوينىمايدىكەنمەن، ئەكسىچە سۆزلەرنى تۇيغۇمنىڭ رېتىمىغا كەلتۈرۈپ ئوينىتىدىكەنمەن. لۇغەتكە قاراپ ئون ئىككى مۇقامنىڭ ئۆلچەملىك شاھانە كۈيلىرىنى ئاڭلاشتىن كۆرە، سۆزلەرنى ئۆزۈم خالىغان كۈيگە ئۆزۈم چالىدىكەنمەن. سۆزلەرنىڭ مېنى تۆت تەرەپتىن قىستاپ كېلىشىگە، بۇرنۇمنى نوقۇشىغا، كىيىملىرىنى يىرتىشىغا، ئاياغ-ئاستى قىلىشىغا ھەرگىزمۇ تەخىر قىلىپ تۇرالمايدىكەنمەن. سۆزلەر ماڭا ئاشىقكەن، ئىشىكىم ئالدىدا ۋىسالىمغا زار بولۇپ تەلمۈرۈپ تۇرۇشۇپتۇ.

ئۆمەرجان تۇرسۇن: شېئىرنىڭ گۈزەللىكى نېمىدە ئىپادىلىنىدۇ؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: سەت ئايال يوق. ئايال دېمەك-گۈزەللىك دېمەكتۇر. ئايال-يالىڭاچ بولغاندا ئاندىن ئايال. ئايالنىڭ ماھىيىتى-يالىڭاچلىق. كۆرۈمسىز ئايال ئۇپا-ئەڭلىك ئارقىلىق گۈزەللىكىنى ئىپادە قىلىدۇ، ئىپپەتلىك ئايال ئەخلاق-ھاياسى بىلەن گۈزەللىكىنى ئىپادە قىلىدۇ. ئۇ گۈزەللىكىنى ئىپادە قىلىدىغان ئاشۇ نەرسىلەرنى سېلىۋەتكەندە، ئاھ خۇدا، ئۇ تىخىمۇ يالىڭاچ، تىخىمۇ گۈزەل... مەن ئەسلى شېئىرنىڭ گۈزەللىكى نىمىدە ئىپادىلىنىدۇ؟ دېگەن تېمىدا سۆزلىمەكچى ئىدىم. شۇنداق، شۇ تېمىدا سۆزلىمەكچى ئىدىم. قارىغاندا بۇ سۇئالنىڭ جاۋابىنىڭ ئاياللار بىلەن مۇناسىۋىتى بار ئوخشايدۇ. ئۇنداق بولمىسا ھىچبىر سەۋەبسىزلا ئاياللار ۋە ئۇلارنىڭ يالىڭاچىلىقى ھەققىدە ۋاتىلداپ كېتەتتىممۇ؟ شېئىر يېزىپ يۈرگەن دەسلەپكى مەزگىللىرىمدە ئارۇز ۋە بارماق ۋەزىننىڭ ھەممە تۈرلىرىگە چېپىلىپ باققان ئىدىم. بارماق ۋەزىننىڭ بوغۇم، قاپىيە، رېتىملىرى ۋە قىلىپتا قۇيغاندەك تۆت چاسا كۇبلېتلىرى ماڭا ئىنتايىن مۇكەممەل ۋە نەپىس بىلىنەتتى. ئىشلەتكەن ئۆلچەملىك تىللار مەزمۇندىكى تېيىزلىقلارنى يېپىپ تۇراتتى. ئارۇزنىڭ سەلتەنىتىگە باش ئۇرغان چاغلىرىمدا بەھىر، رەمەل، قاپىيە، رادىف... لارنىڭ مەپتۇنلۇقىدا ئىدىم، ماڭا نە ناخشا، نە ساز تېتىماس ئىدى. ئارۇزدىكى ھەددىدىن تاشقىرى مۇستەھكەم شەكىل ۋە يىمىرىلمەس ئۆلچەم مېنى ئۆزىنىڭ سېھىرلىك قەسرىگە بەند قىلىۋالغان ئىدى. بىراق تاسادىپىي بۇ ئىككى ۋەزىننىڭ بەس-بەس بىلەن كۆتۈرگەن غەليانلىرى، نالە-پىغانلىرى، ئەسەبىي قۇتراشلىرىنى كۆرۈپ قالدىم. ئەسەبىي روھلار، ئەشەددىي نۇرلار، غايەت قاراڭغۇلۇق، مىسلىسىز چۇقانلار قەسىرنىڭ تاملىرىغا سوقۇلاتتى... ئاھ!... شېئىر ئۆزىگە پاتمايتتى... ھەرپلەر سۆزلەرگە، سۆزلەر مىسرالارغا، مىسرالار كۇبلېتلارغا زەرپ بىلەن ئۆزىنى ئۇراتتى. گۈمبۈرلەپ ئۆرۈلۈشلەر، تاراڭلاپ چېقىلىشلار، ۋەرت-ۋەرت يىرتىلىشلارنى سېزەتتىم. ئاچچىق ئىنجىقلاشلار، قايغۇلۇق ۋارقىراشلارنى ئاڭلايتتىم. سىقىلىش، ئازابلارغا چىدىيالماي ئۇ قەسىردىن بۇ قەسىرگە يۈگرەيتتىم.... كۈنلەرنىڭ بىرىدە شاھ مەشرەپنىڭ شېئىرلىرى بىلەن ئۇچراشتىم. ۋاي ئاللاھ!... كۆردۈمكى، يېرىلىپ تۇراتتى، يېرىقلاردىن ئاسمانلار ساڭگىلاپ تۇراتتى. سۆكۈلۈپ تۇراتتى، يوچۇقلاردىن دەشتى-باياۋانلار يۈگرەپ چىقاتتى.... شۇندىن بىرى شېئىرلىرىم ماڭا باقمىدى، قەسىرلەردىن ئۆزىنى قاچۇردى. كىچىككىنە بىخەستە بولسام كىيىملىرىنى يىرتىۋېتىشكە، ھەتتا يالىڭاچ بولۇپ كوچىلارغا يۈگرەشكە باشلىدى. مەن ئۇلارنى قەسىرگە ھەيدەش، كىيىم كىيدۈرۈش بىلەن ئاۋارە ئىدىم. قورقاتتىم، شېئىرلىرىم قەسىردە جىم ئولتۇرۇپ مېنىڭ پەرمانىم بويىچە ئىش قىلىشى كېرەك ئىدى، ئۇلار قەسىر ئىچىدە ئىنتايىن بىخەتەر بولاتتى. شېئىرلىرىم قاپىيە، ۋەزىن، تىل... قاتارلىق كىيىملەر بىلەن ئەدەبلىك، نازاكەتلىك كۆرۈنەتتى. بىراق... كېچىككەن ئىدىم. ئەمدى ئۇلار مېنىڭ گېپىمنى ئاڭلىمايتتى. مېنىڭچە، شېئىر يالىڭاچ بولغاندا ئاندىن شېئىردەك بولاتتى. بىراق، يالىڭاچلىق قورقۇنچلۇق گۈزەللىك، بۇ يالىڭاچلىقنىڭ چېكى يوق ئىدى. شېئىردىكى بۇ يالىڭاچلىق بارلىق يالىڭاچلىقنىڭ چېكىنى بۇزۇپ تاشلايتتى. شېئىردىكى بۇ گۈزەللىك بارلىق گۈزەللىكنىڭ، ھەتتا ئۆلۈمنىڭ بىپايان ۋە سىرلىق گۈزەللىكىنىڭ چېكىنىمۇ بۇزۇپ تاشلايتتى. بۇ چەكسىزلىكتە ئىنسانلار نەچچە ئەسىرلەردىن بېرى نۇرغۇن جاپا-مۇشەققەتلەر بىلەن قۇرۇپ چىققان بارلىق مۇقەددەسلىكلەر، بۈيۈكلۈكلەر، سەلتەنەتلەر؛ ئېرىشكەن نەتىجىلەر، شان-شەرەپلەر؛ تارتقان ئازاب-ئوقۇبەت، يىمىرىلىش، گۇمران بولۇشلار؛ بارلىق ھەقىقەتلەر ۋە خاتالىقلار بىر دۆۋە سوغۇق كۈلگە ئايلانغان... بۇ بەجايىكى قىيامەتنىڭ ئۆزى ئىدى. شۇ دەقىقىدە دانىشمەن ئەجدادلارغا ئاپىرىن ئېيتماي تۇرالمدىم. ئۇلار ئىنسانىيەتنىڭ داۋاملىق مەۋجۇد بولۇشى ئۈچۈن ئاياللارنى كىيىمدىن چىقارمىغان ۋە شېئىرىي تۇيغۇلىرىنى قەسىرلەرگە باشلاپ، ئۇنىڭ گۈزەللىكىنى پاساھەتلىك تىل، ئاھاڭدار رېتىم، قاپىيەلەر... بىلەن ئىپادە قىلغانىكەن.

ئۆمەرجان تۇرسۇن: ئىجادىيەت مۇساپىڭىزدە ئەڭ ئۆكۈنگەن ئىش قايسى؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: بۇ ھەقتە سورىغانلارغا 2003-يىلى ئۈرۈمچىگە 12-نۆۋەتلىك «خانتەڭرى ئەدەبىيات مۇكاپاتى» يىغىنىغا قاتناشقىلى چىقىپ، تۆت دانە خاتىرەمنى يوقىتىپ قويغىنىمنى ھازىرغىچە بولغان ئىجادىيەت مۇساپەمدىكى ئەڭ ئۆكۈنۈشلۈك ئىش دەپ قارايمەن. بۇ خاتىرىلەرگە 2000-يىلى 1-ئايدىن 2003-يىلى 8-ئايغىچە يازغان بارلىق شېئىرلىرىم قاچىلانغان ئىدى. بۇ مېنىڭ ئىجادىيەتكە تازا قىزغىنلىق بىلەن كىرىشكەن، رېئاللىقتا نە بىر خىزمەت، نە بىر ئائىلە، نە بىر ياشاش نىشانىم يوق، شېئىردىن باشقا ھېچنەرسەم قالمىغان چاغلىرىم ئىدى. شۇ چاغدىكى ھېسسىياتىم ھازىرمۇ ئېسىمدە، مەن ئەمدى شېئىر يازمايمەن، دەپ ئويلىغان...

قاسىمجان ئوسمان (غازى): ھۆرمەتلىك دوستۇم، سىز بىلەن ھەم سىز ئىسمىنى ئاتاپ ئۆتكەن ۋۇجۇد ئىگىلىرى بىلەن دەۋرداش بولۇپ يۈرۈۋاتقانلىقىمدىن تولىمۇ خۇرسەنمەن. مەن بۇ يىل خوتەنگە بارغاندا ئابدۇرېشىت ئېلىنىڭ ئۆيىدىن گىيۇتى يازغان «فائۇسىت» ناملىق شېئىرى ئوپىرانىڭ 1-قىسمىنى ئېلىپ چىقىپ ئوقۇپ شېئىرنى ئىلگىرىكىلەر يېزىپ بوپتىكەن دەپ ئويلاپ قالدىم. نۆۋىتىدە بىر سۇئال سوراي، سىز مەتبۇئاتلاردا، تور مۇنبەرلىرىدە كۆرگەن تەرجىمە شېئىرلارنى ئوقۇپ شېئىرنى مۇنداق يازسىمۇ بولىدىكەن دەپ باققانمۇ؟ دېمەكچى، تۇيغۇ ئالىمىڭىزدە سۆزلەرنى ئويناۋاتقىنىڭىزدا نىمىگە شۇنچە ھەيرانلىق پوزىتسىيىسىدە بولىسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ھەرقانداق سۇئالغا قىلچە يالغاننى قاتماي، مۇبالىغە قىلماي راستچىللىق بىلەن جاۋاب بېرىشنىڭ بىرلا ئامالى بار. ئۇ بولسىمۇ جاۋاب بېرىش ئۈچۈن ئويلانماسلىق، سۇئال سورالغان شۇ دەقىقىدە كاللىغا كەلگەن ئىنكاسنى ئۇدۇل ئېيتىش، بۇ كۆڭۈلدىكى سۆزدۇر. مەنمۇ مۇشۇ ئەسنادا كۆڭلۈمدىن كەچكەن سۆزلەرنى ئۇدۇللا ئېيتاي. مەن ئېيتماقچى بولغان بۇ سۆزلەر بەلكىم سىزنى قايىل قىلالماس، چۈنكى ئۇ سۆزلەر سىزنىڭ كۆڭلىڭىز كۈتكەن سۆزلەر ئەمەستۇر. بىراق ئىشىنىمەنكى، سىزمۇ مەندىن كۆڭلۈمدىكى سۆزلەرنى ئېيتىپ مېنى قايىل قىلىڭ دەپ ئەمەس، بەلكى كۆڭلىكىڭىزدىكى سۆزلەرنى ئېيتىڭ دەپ مەندىن بۇ سۇئالنى سورىدىڭىز. مەن مەتبۇئاتلاردا، تور مۇنبەرلىرىدە ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىنىپ ئېلان قىلىنغان شېئىرلارنى ئاساسەن دېگۈدەك تولۇق ئوقۇپ ماڭدىم. ئىنكار قىلمايمەنكى، ئىجادىيىتىمنىڭ ھەر قايسى باسقۇچلىرىدا ئوقۇغان چەتئەلنىڭ نادىر تەرجىمە شېئىرلىرى شۇ مەزگىلدىكى شېئىر ئىجادىيىتىمنىڭ مەيلى قۇرۇلما، مەيلى ئىپادىلەش جەھەتلىرىدە بولمىسۇن ئاز-تولا ئىپادىسىنى تاپتى. بىراق مەن ھېچقاچان «ئۇيغۇر قىزى لىرىكىسى» دېگەن شېئىرلار توپلىمىنى تۇنجى كۆرگەن چېغىمدىكى «شېئىرنى مۇنداق يازسىمۇ بولىدىكەن»دېگەن سۆزنى ئىككىنچى تەكرارلاپ باقمىدىم. كېيىنكى كۈنلەردە ئەرەپچىدىن تەرجىمە قىلىنىپ «سۇمرغ»، «ئەنقا» تورلىرىدا ئېلان قىلغان ئەرەپ شائىرلىرىدىن ئەدۇنىس، ئۇنسى ئەلھاج قاتارلىق شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىنى كۆرۈپ قاتتىق ھەۋەس بىلەن «مۇنداق يېزىپ باقايمۇ-يا؟»دېگەن خىياللاردا بولدۇم. سىز ئېيتقان گىيۇتىنىڭ «فائۇسىت» دېگەن ئوپىراسىنى تېخى ئوقۇپ باقمىدىم، ئۇنى ئوقۇپ سىزنىڭ «شېئىرنى ئىلگىرىكىلەر يېزىپ بوپتىكەن» دېگەن قاراشقا كەلگىنىڭىزنى ئاڭلاپ، مەندە دەرھال ئۇ كىتابنى ئوقۇش ئىستىكى قوزغالدى. بەلكىم شۇ چاغدا مەندە يەنە بىر قېتىم «شېئىرنى مۇنداق يازسىمۇ بولىدىكەن»دېگەن ئوي تۇغۇلار، بەلكىم ئۇنداق بولماس... لېكىن مەن شېئىر دېگەن قانداق بولسا شۇنداق بولىدۇ، شۇڭا ئۇنى ئۇنداق يازسىمۇ بولىدۇ، مۇنداق يازسىمۇ بولىدۇ، دەيدىغانلارنىڭ تەرەپدارى. تۇيغۇ ئالىمىڭىزدە سۆزلەرنى ئويناۋاتقىنىڭىزدا نېمىگە شۇنچە ھەيرانلىق پوزىتسىيىسىدە بولىسىز؟ دېگەن سۇئالىڭىز ئېسىمگە كەلدى. ئويناش-شادىمانلىق ئىچىدە بولىدۇ. بالىلارچە تەنتەكلىك، بىغۇبارلىق ۋە تەسۋىرلىگۈسىز قىزغىنلىق ئىچىدە ئويناش داۋاملىشىۋاتقاندا سىزدە مەستلىك ھەم ھاياجاندىن باشقا نېمە بار؟ مەست بولۇش-ئىدراكتىن خالاس بولۇش دېگەنلىكقۇ؟!... سۆزلەردىكى مەنىنى، پاساھەتنى، قۇدرەتنى يوق قىلىۋېتەلمىسىڭىز، ئۇلار سىزنى ئىدراكقا، تەپەككۇرغا، مەپتۇنلۇققا سۆرەيدۇ. ئۇ چاغدا سۆزلەر سىزنى ئوينايدۇ. دېمەكچىمەنكى، ئويناۋاتقان چېغىمدا شادىمانمەن، مەستمەن، بىھۇشمەن، سۆزلەر ماڭا ھەيران...

مۇھەممەد توختى(جالالىدىن): شېئىرىي شەكىل بىلەن مەزمۇننىڭ مۇناسىۋىتىگە قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: شەكىل بىلەن مەزمۇن بىر-بىرىدىن ئايرىلالمايدۇ، خۇددى تەن بىلەن جاندەك. ھەرقانداق شەكىل مەزمۇنغا ئىگە، ھەرقانداق مەزمۇننىڭ شەكلى بار. جان تەندىن ھامان چىقىپ كېتىدۇ، بۇ بەئەينى شەكىلنىڭ مەزمۇندىن ئايرىلغىنىدۇر، بۇ-ئۆلۈشتۇر. بىراق گەپ شېئىر ئۈستىدە بولۇۋاتىدۇ، بىز بۇ يەردە تۇتىمنىڭ «شېئىرنىڭ گۈزەللىكى نېمىدە ئىپادىلىنىدۇ؟» دېگەن سۇئالىغا بەرگەن جاۋابنى تەكرارلاپ ئولتۇرمايمىز. بىز يەنە مەزمۇننىڭ شەكىلدىن چىقىپ شەكىلسىزلەشكەندىن ۋە شەكىلنىڭ مەزمۇندىن چىقىپ مەزمۇنسىزلاشقاندىن كېيىنكى «ئۆلۈم»ىنى شېئىرنىڭ ئاخىرقى مەنزىلى دېگەن گەپتە چىڭ تۇرىمىز. «ئۆلۈم»دىن ئىبارەت بۇ پايانسىز يوقلۇقتا شېئىر ئەركىن قانات قاقىدۇ، چۈنكى بىزنىڭ روھىمىز ئاشۇ يوقلۇققا تەۋە. بىز شېئىرلىرىمىز ئارقىلىق بارلىقنىڭ مەنزىلى يوقلۇق ئىكەنلىكىنى، بارنىڭ يوق ئىكەنلىكىنى بىشارەتلەيمىز. يەنىمۇ ئىنىقراق چۈشەنچە كېرەك بولغاندا تۇتىمنىڭ سۇئالىغا بېرىلگەن جاۋابلار بۇ يەرگە كۆچۈرۈلسۇن.

مۇھەممەد توختى( جالالىدىن): سىز مۇكەممەل بولماسلىق شېئىرنىڭ خاسلىقى دەپ قارامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: ئىنسانلار تەبىئەتنىڭ مۇكەممەللىكىگە ئەبەدىي مەپتۇن. سۆز ئويۇنىمىزنى داۋاملاشتۇرۇپ ئىنساننىڭ مۇكەممەل ئەمەسلىكىنى، مۇكەممەللىك ئىزدەپ مەنىۋىيەت چۆللىرىدە بىر ئۆمۈر سەرگەردان بولۇپ يۈرىدىغانلىقىنى ئېيتىمىز. ئەگەر ئادەم تاسادىپىي تۇغۇلۇپ، تۇيۇقسىز ئۆلسە بۇ شېئىرنىڭ تۇيۇقسىز باشلىنىپ، تاسادىپىي ئاخىرلىشىدىغانلىقى، بۇ ھەم ئىنساننىڭ ئىككى ئۇچىنىڭ يوقلۇققا چىلىشىپ تۇرىدىغانلىقى... سىز دەۋاتقان مۇكەممەل بولماسلىقنىڭ شېئىرنىڭ شەكلىدىكى چۇۋالچاقلىق، مەزمۇنىدىكى مەنتىقىسىزلىك، رېتىمىدىكى تۇراقسىزلىق ئىكەنلىكى ماڭا ئايان. سىز دەۋاتقان ئۇ مۇكەممەل ئەمەس شېئىرلاردا پىرامىدالاردەك مەزمۇتلۇق ۋە ھەيۋەتلىك تۈس يوق، دەريالاردەك قىرغاق ۋە مۇقىم مەنزىل يوق. ئۇ شېئىرلار گويا باشلانمىغاندەك، ئاخىرلاشمىغاندەك...

ئابدۇرېشىت مۇھەممەتئېمىن: «شائىر تىلنىڭ ئادەتلىرىگە جەڭ ئېلان قىلغۇچى»دېگەنىدى بىر ئۇستاز. مەن بۇ سۆزنى قوللايمەن. شائىر ھەقىقەتەنمۇ بىز ئادەتلەنگەن تىل فورمىسىنى توختىماي بۇزۇپ تۇرغۇچىدۇر. بولمىسا ئۇزاق تارىختىن ئاۋاللا كېيىنكىلەرگە گەپ قىلىشنىڭ زۆرۈرىيىتى بولمىغان بولاتتى. دېمەك، شائىر قېلىپتىن چىقىپ قەلبكە يىقىنلاشقۇچى ئىكەن. ئىلگىرى «چاھار ماقالە» دېگەن كىتابنى كۆرگەن چېغىمدا مۇنداق مەزمۇندىكى بايانلارنى ئۇچراتقان ئىدىم: «شائىر بولماقچى بولغان كىشى ئۆزى بىلەن دەۋرداش ياكى ئىلگىرىكى دااڭلىق شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىدىن 20 مىڭ مىسرانى يادا بىلىشى كېرەك»... بۇ گەپ مېنى بەك چۆچۈتكەنىدى. چۈنكى شائىرلىققا ھەۋەس قىلساممۇ شېئىر يادلىمايتتىم. ئۆزۈم ياقتۇرغان شېئىرلارنى قايتا-قايتا ئوقۇيتتىم، ھەر قېتىم ئوقۇغىنىمدا ئوخشىمىغان لەززەتنى ھېس قىلاتتىم. گەپكە قايتىپ كەلسەم، شائىر بولماقچى بولغان كىشى باشقىلارنىڭ 20 مىڭ مىسرا شېئىرىنى يادلىسا، ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيىتى تەقلىدچىلىككە پېتىپ قالامدۇ قانداق؟ سىزمۇ باشقىلارنىڭ شېئىرىنى يادلاپ باققانمۇ؟ ماڭا ۋە مەندەك ھەۋەسكارلارغا بۇ ھەقتە نېمىنى تەۋسىيە قىلىسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: بۇ سۇئالىڭىز ۋە سۇئالغا مۇقەددىمە بولغان شېئىر ۋە شائىرلىق ھەققىدىكى شەرھلىرىڭىز سىزنىڭ بۇ ھەقتە خېلى چوڭقۇر ئويلانغانلىقىڭىزنى بىشارەتلەپتۇ، شۇنداقلا بۇ بىشارەتلەردىن ئۆزىڭىزگە ئايان بولغان ۋە توغرا دەپ قارىغان قاراشلىرىڭىزنى مەن ئارقىلىق مۇقىملاشتۇرماقچى بولغانلىقىڭىزنى چۈشەندىم. دەرۋەقە، شائىر تىلنىڭ ئادەتلىرىگە جەڭ ئېلان قىلغۇچىدۇر. شائىر تىلنىڭ مەنە مۈمكىنچىلىكلىرىنى ئەڭ زور دەرىجىدە ئەمەلگە ئاشۇرغۇچىدۇر. شائىرنىڭ پائالىيەت مەيدانى تىل ياكى مەنە بولماستىن بەلكى تىل ۋە مەنە ئارىسىدىكى بوشلۇقتۇر. شائىر بۇ بوشلۇقتا تىلنى ئەزەلدىن بىر ياكى بىر نەچچىلا مەنىنى ئىپادىلەش بەخشەندىلىكىدىن ئازاد قىلىپ، چەكسىز مەنە مۈمكىنچىلىكىگە ئىرىشتۇرىدۇ. مەنىنى تىلنىڭ مۇستەھكەم ۋە يىمرىلمەس قورشاۋىدىن ئازاد قىلىپ، مەنىنىڭ ئاداققى مەنزىلى مەنىسىزلىك پايانىغا باشلايدۇ. مەن سىز ئىيتقان «چاھار ماقالە» دېگەن كىتابنى كۆرۈپ باقمىغان، بىراق «چاھار» دېگەن سۆز ئارقىلىق بۇ كىتابنىڭ كىلاسسىكلىرىمىزغا تەۋە ئىكەنلىكىنى بىلدىم. ھەر بىر ياخشى كىتاب ھەر بىر ھاياتلىق ۋە ئىجادىيەت باسقۇچلىرىمىزدا بىزگە مۇئەييەن تەسىرلەرنى كۆرسىتىدۇ. بىز ھاياتىمىزدا نۇرغۇن كىتابلار بىلەن ئۇچرىشىمىز، بىز ئۇچراشقان ئۇ كىتابلار بىر-بىرىگە ئوخشىمايدۇ، ھەتتا بەزىلىرى بىر-بىرىنى رەت قىلىدۇ، بىراق بىز قەلبىمىزنىڭ بەرباد بولۇشىدىن قورقۇپ كىتاب ئوقۇشنى قەتئىي توختىتىپ قويالمايمىز، بىزنىڭ بەرباد بولۇش خەۋپى ئىچىدە تۇرغان ئاشۇ قەلبىمىز، تەۋەككۈلچىلىككە تولغان خارەكتىرىمىز ۋە مەڭگۈ ئاچ مەنىۋىيىتىمىز بىزنىڭ تىنىمسىز كىتاب ئوقۇش ئادىتىمىزنى بەلگىلىگەن. كىتابلارغا ئىلگىرىكىلەرنىڭ ئەقىل-پاراسەتلىرى قاچىلانغان. كىتابلار ئۈزلۈكسىز نەشر قىلىنىپ تۇرىدۇ، كىتابلارغا قاچىلانغان بىلىملەرمۇ ئۈزلۈكسىز يېڭىلىنىپ تۇرىدۇ. ھاياتىمىز ۋە ئىجادىيىتىمىزنىڭ ھەرقايسى باسقۇچلىرىدا ئوقۇغان كىتابلار پەقەت ھاياتىمىز ۋە ئىجادىيىتىمىزنىڭ شۇ باسقۇچىغىلا تەۋە. «20 مىڭ مىسرا شېئىر» يادلاش بەلكىم ئەينى زاماندىكى شائىرلارنىڭ شېئرىي تاكامۇللۇققا يېتىشتىكى بېسىپ ئۆتكەن يولى بولۇشى مۇمكىن. بەلكىم ھەددىدىن تاشقىرى شەكىل مۇكەممەللىكىنى تەلەپ قىلىدىغان ئارۇز ۋەزىن ئۈچۈن بۇنىڭ ئاز بولمىغان پايدىلىق تەرەپلىرى باردۇر. بىز كلاسسىكلارنىڭ تەشەببۇسلىرىنى رەت قىلمايمىز، بىراق ئەينى زامانغا تەۋە بولغان كىتابتىكى بىزنىڭ ھازىرقى ھاياتىمىز ۋە ئىجادىيىتىمىزگە ماس كەلمەيدىغان تەشەببۇسىنى ئۆزىمىزگە تاڭمايمىز. مەنمۇ شېئىر يادلاپ باققان، ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان ۋاقتىمدا ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچۇمنىڭ تاپشۇرۇقى بىلەن ئەبەيدۇللا ئىبراھىمنىڭ «مۇقام ھەققىدە مۇخەممەس»، ل. مۇتەللىپنىڭ «يىللارغا جاۋاب» ناملىق شېئىرلىرى ۋە چۇيۈەننىڭ «جۇدالىق زارى» دېگەن داستانىنىڭ دەرسلىك كىتابقا كىرگۈزۈلگەن قىسمىنى يادلىغان. كېيىن ئۆز ئىختىيارلىقىم بىلەن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈرنىڭ «ئىز» ناملىق شېئىرىنى يادلىدىم. ئەينى چاغدا بۇ شېئىرلار ماڭا ئىنتايىن چىرايلىق تۇيۇلاتتى، ھەر بىر يادلىسام كۆڭلۈم تەسۋىرلىگۈسىز گۈزەل ۋە يارقىن تۇيغۇلارغا چۆمۈلەتتى. بۇ شېئىرلارنى ھازىرمۇ يادلاپ بېرەلەيمەن، چۈنكى ئۇ پاك ۋە سەبىي ئۆسمۈرلۈك دەۋرىمنىڭ ئۇنتۇلماس ئەسلىمىسى. گەرچە ئۆتمۈشنى ھازىرىمغا قويۇپ ئاڭا تىۋىنىش ئويىدا بولمىساممۇ ئەسلىمىنى تاشلىۋېتەلمەيمەن ۋە تاشلىۋېتىشنى يامان كۆرىمەن. شېئىر يادلاش ئۇنچىۋالا يامان ئىشمۇ ئەمەس، پەقەت مەلۇم مۇددىئا ئۈچۈن ئەمەس بەلكى قەلبىڭىزنى ئادالاش، گۈزەل تۇيغۇلارغا چۆمدۈرۈش ئۈچۈن شېئىر يادلىسىڭىز بۇنىڭ سىزگە ھېچقانداق زىيانلىق تەرىپى يوق. ھاياتىڭىز ۋە ئىجادىيىتىزنىڭ مەلۇم باسقۇچىغا تەۋە بولۇپ، كېيىن ئەسلىمىگە ئايلىنىپ كېتىدىغان بۇ شېئىرلارنى ئۆمۈرلۈك دەستەك قىلىۋالمىسىڭىزلا بولدى، 20 مىڭ مىسرا شېئىر يادلاشنىڭ ھاجىتى يوق، مەيلىڭىزگە بېقىڭ...

ئابدۇرېشىت مۇھەممەتئېمىن: ئۆزىڭىز ياكى ئەسەرلىرىڭىز توغرىلىق يېزىلغان ئوبزۇر-ماقالىلارغا قانداق قارايسىز؟
غوجىمۇھەمەد مۇھەممەد: شۈكرىكى، مەن ۋە شېئىرلىرىم توغرىلۇق يېزىلغان ئوبزۇر، ماقالىلار كۆپ ئەمەس. بۇ مېنىڭ ھازىرغىچە تىنچ-ئامان ۋە جىمجىت ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىشىمغا ئاز بولمىغان پايدىلارنى ئېلىپ كەلدى. مەن بىلەن ئۇچراشقانلارنىڭ ھەممىسى بىلىدۇ، مەن تىپىك كەمسۆز ۋە غەمكىن تەبىئەتتىكى ئىچ مىجەز كىشى. مەن ھېچقاچان بۇنچىلىك كۆپ سۆزلەپ باقمىغان. سۆھبەت ئۇيۇشتۇرۇلماقچى بولغاندا بۇنچىلىك سۆزلىيەلەيدىغىنىمنىمۇ بىلمەيتتىم... مەن توغرىلىق يېزىلغان ماقالىلار مەمتىلى ھېلىمنىڭ «قۇمۇل ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان «غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد ئەگەر ناخشىچى بولۇپ قالغان بولسا...» ۋە نۇرمۇھەممەد ئۆمەر ئۇچقۇننىڭ «شىنجاڭ مەدەنىيىتى» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان ئادىل تۇنىياز ۋە مەن ھەققىدە يېزىلغان «ئەركەكلىكنىڭ چىللىشى» بىلەن چەكلىنىدۇ. بۇ ماقالىلارنىڭ بىرىنچىسىدە مېنىڭ شېئىرنى دەپ ئۆي-ماكانسىز قالغانلىقىم، ئەگەر ناخشىچى بولغان بولسام ئەقىلدىن كۆرە ھېسسىياتقا بەكرەك مايىل خەلقىمىزنىڭ مېنى بېشىغا ئېلىپ كۆتۈرىدىغانلىقى، رېستۇران-قاۋاق، توي-بەزمىلەردە ئالغان ئۆرۈمىلەر بىلەنلا بايۋەتچىلەردەك كۈن كەچۈرىدىغانلىقىم... تەسىرلىك بايان قىلىنغان. ۋەھالەنكى بۇ ماقالە ئېلان قىلىنغانغا قەدەر مەن بۇ ماقالىنىڭ مۇئەللىپى مەمتىلى ھېلىم بىلەن دىدار مۇلاقەتتە بولمىغان، تېلېفوندا كۆرۈشمىگەن، ھەتتا خەت-ئالاقە قىلىشىپمۇ باقمىغان ئىدىم. ئۇ شۇنىڭدىن بىر يىللار ئىلگىرى «تەڭرىتاغ» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان «غوجىمۇھەممەدنىڭ بايانى» ناملىق سۆھبەت خاتىرىسى (مۇتەللىپ ئىقبال بىلەن ئېلىپ بېرىلغان) ۋە ئەدەبىيات ساھەسىدە تارقىلىپ يۈرگەن مەن ھەققىدىكى ئەپقاچتى گەپلەرنى ماتىرىيال قىلىپ بۇ ماقالىنى يېزىپتۇ. بۇ ماقالىدا تەسۋىرلەنگەن ئېچىنىشلىق تەقدىرىم مېنى خېلىلا بىئارام قىلدى. مەمتىلى ھېلىم گەرچە مەزكۇر ماقالىسى ئارقىلىق مېنىڭ شېئىر ئۈچۈن تۆلىگەن بەدەللىرىم ۋە شۇنىڭغا مۇناسىپ مۇكاپاتقا ئىرىشەلمىگەنلىكىمدىن ئىبارەت رېئاللىقنى يازماقچى بولغان بولسىمۇ، بىراق تەقدىرىمنى بايان قىلغاندىكى ھەددىدىن زىيادە ئېچىنىشلىق تەسۋىرلەر ۋە مېنى بايرۇن، مىستىرال قاتارلىق دۇنياۋى شائىرلار بىلەن سېلىشتۇرۇشلار كۆڭلۈمگە تەگدى. مەن ماقالە ژۇرنالغا بېسىلىپ بولغاندىن كېيىن ئاندىن بۇ ماقالىدىن خەۋەر تاپتىم ۋە خىجىللىق ئىچىدە «ئەلھۆكمىلىللاھ» دېدىم. كېيىنكى ماقالە ئاپتۇرى نۇرمۇھەممەد ئۆمەر ئۇچقۇن بىلەن خېلىدىن بېرى قويۇق باردى-كەلدى مۇناسىۋىتىدە ئىدىم. تالاي قېتىملىق ئۇچرىشىشلىرىمىز، كېچە-كېچىلەپ قىلىشقان پاراڭلىرىمىز ئارقىلىق ئۇ مەن ھەقتە ئاز-تولا چۈشەنچىگە ئىگە بولغان ۋە مەزكۇر ماقالىنى ئېلان قىلىشتىن خېلى يىللار ئىلگىرى مەن ۋە شېئىرلىرىم توغرىلىق «روھ دارىدا تىرىلگەن ئىسيان» ناملىق ئوتتۇراھال ھەجىمدە ئەسەرمۇ يېزىپ پۈتتۈرگەن(بۇ ئەسەر مەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ئېلان قىلىنمىدى). ئۇنىڭ بۇ ماقالىسىدىكى مېنى شامال چىقسا ئۆرۈلۈپ كەتكۈدەك ئورۇق ۋە ئىگىز، چىرايىدىن چۈشكۈنلۈك ۋە چەكسىز ئازاب-ئوقۇبەت تۆكۈلۈپ تۇرىدىغان، جۇلدۇر-كېپەن سوپى تەلئەت قىلىپ تەسۋىرلەشلەردىن ھاڭ-تاڭ قالدىم. مەن ئويلىدىمكى، ئۇ مېنىڭ ئىچكى دۇنيايىمنى بايان قىلىش زۆرۈرىيىتى بىلەن تېشىمغا شۇنداق رەڭ بەرگەن. ھەر ئىككى ماقالە نەسىر تىلىدا تەسىرلىك يېزىلغان بولۇپ، كىملا ئوقۇسا شۈبھىسىزكى مەن بىلەن بىر قېتىم دىدارلىشىپ باققۇسى كېلىدۇ. شېئىرلىرىم توغرىلىق يېزىلغان ئوبزورلارمۇ پەقەت بىر نەچچىلا پارچە، ئۇلار ئەكبەر نۇرۇللارنىڭ «تۇرپان» ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان «تامغا سۆزلەش بۇلانغان ھەسرىتىمدە قالدىم يىگانە»، تۇردى سۇلتان ئىزچىنىڭ «يېڭى قاشتېشى» ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان «غوجىمۇھەممەدنىڭ شېئىرىيەت قەلئەسىگە نەزەر» ۋە ھەزرىتىلى ئەلىنىڭ «ئاقسۇ ئەدەبىياتى» ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان «شېئىر شائىرنىڭ قەلب تارىخى» قاتارلىقلاردۇر. بۇ ئوبزۇرلاردا شېئىرلىرىمغا يۇقىرى باھا بېرىلگەن ۋە يازغانلىرىمنىڭ «شېئىر» ئىكەنلىكى مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن. شېئىر يېزىلىپ بولغاندىن كېيىن ئوقۇرمەنلەرنىڭ ھوزۇرىغا تاشلىنىدۇ. ھەرقانداق ئوقۇرمەن ئۆز-ئۆزىگە مۇستەقىل ئىگە بولۇش ھوقۇقىنى يۈرگۈزۈشى كېرەك. بۇ دېمەك ھەرقانداق ئوقۇرمەننىڭ ھەرقانداق ئەسەرگە نىسبەتەن ئۆز كۆز قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويۇش ھوقۇقى بار.

ئابدۇرېشىت مۇھەممەتئىمىن: مەن شېئىرلىرىڭىزدىن سىزنىڭ روھىيىتىڭىزدىكى ئىنتايى سۈزۈك بولغان بولغان بىرخىل شېئىرىي تۇيغۇنى ھېس قىلدىم. بەزىدە يەنە سىزنى مەشرەپ بىلەن بەيگىگە چۈشكەندەك ھېس قىلىپ قالىمەن. سىز ئۆزىڭىزنى زامانىمىزنىڭ تەسەۋۋۇپ شائىرى دەپ قارامسىز؟
غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد: مەن ئۆزۈمنى ئۇنداق دەپ ھېس قىلمايمەن ھەم ئۇنداق دەپ قارىمايمەن. مەن پەقەت ئۈنسىز ۋە جىمجىت ئىجاد قىلىمەن. كىمدۇ بىرسىگە ئېيتقىنىمدەك مەن ۋە شېئىرلىرىم ھەققىدىكى قاراشلارنى باشقىلاردىن ئاڭلايمەن. بەزىلەرنىڭ ئىيتىشىچە، ھازىرقى شېئىرلىرىم «مۇقام»غا چۈشمەسمىش. ئەجەبا، ھەر كىشىنىڭ ئۆز مۇقامى بولغاننىڭ نېمە يامىنى بار؟ قانداق يارالغان بولسام شۇنداقمەن. ئەزەلدىن ئۆزۈمنى ئۆزگەرتىش خىيالىدا بولمىدىمكى، ياشاشنىڭ جەبرۇ-جاپالىرى، ئىجتىمائىيەتنىڭ چاڭ-توزانلىرى بىلەن بۇلغانغان قەلبىمنى تازىلاش بىلەن مەشغۇلمەن. تېخىمۇ چوڭقۇرلاپ، تېخىمۇ يالقۇنلاپ، ئۆز پايانىمغا يەتسەم دەيمەن. بۇ بۈيۈك مەقسىتىم ئۈچۈن پەرۋەردىگارىم ماڭا شېئىرنى بېرىپتۇ. قەلبىمنىڭ ئىچكىرىسىدىكى خىلۋەت كەپىدە ئولتۇرغىنى ئېتىكاپتىكى سوپى، شۈكرى-قانائەتچان كۆكتۆش ياكى سوۋۇپ كەتكەن جەسەد بولماستىن بەلكى ئىنسانىي كامالەت ئۈچۈن يۇلقۇنىۋاتقان بىر تىرىك ئەقىدە بولغاچقا، مەندىن تەۋەككۈلچى، ئەسەبىي مىسرالار روياپقا چىققاندۇ. مەن مۇشۇنداق بولسام شۇنداق پېتى قوبۇل قىلىڭ، قوبۇل قىلالمىسىڭىز سۈكۈت قىلىپ، ئۆز ئىشىڭىزنى داۋاملاشتۇرۇڭ. بىراۋنى ئۆز رايىڭىزدىكىدەك ئادەم بولۇشقا قىستىماڭ. ئىنساننى ئەسلى تەبىئىيتىدىن ئۆزگەرتىش مىسلىسىز جىنايەتكى، سىز ئۇنى ئازغۇنلۇققا، گۇمراھلىققا باشلايسىز. قەدىرلىك دوستۇم، مەشرەپنىڭ شېئىرلىرىنى ۋە تەسەۋۋۇپقا ئائىت كىتابلارنى زوق-شوق بىلەن ئوقۇغىنىمدىن تانمايمەن. بەلكىم ئۇ شېئىرلار ۋە كىتابلار روھىي دۇنيايىمغا يىقىن تۇرغاندۇ. بىراق ئۇ مېنىڭ ھاياتىم ۋە ئىجادىيىتىمنىڭ مەلۇم باسقۇچلىرىدىكى ھادىسە. ئۇ مېنىڭ كېيىنكى باسقۇچلاردىكى ھاياتىم ۋە ئىجادىيىتىمگە ۋەكىللىك قىلالمايدۇ. مەن بىر چاغلاردىمۇ ئېيتقان: ئەدەبىياتنىڭ چېكى يوق، ئەدەبىيات ئىنسان روھى بىلەن تاشقى دۇنيانىڭ دىئالوگى بولۇش سۈپىتى بىلەن ھەرقاچان يېڭىلىنىپ تۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. ئىنسان ئاخىرلاشمايدىكەن، ئۇنىڭ پائالىيىتى داۋاملىشىۋېرىدۇ. ئىنساننىڭ ھەركىتى ھامان ئۆز-ئۆزىنى ئىنكار قىلىش بىلەن راۋاجلىنىدۇ. بىر نۇقتىدا توختاپ قىلىش ئەدىب ئۈچۈن ھالاكەتتۇر، خالاس!

(تۈگىدى)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
(غوجىمۇھەممەد مۇھەممەد ھازىر خوتەن ۋىلايەتلىك يولۇچىلار توشۇش بېكىتىدە)
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
«كۈسەن مەدەنىيىتى» ژورنىلىنىڭ 2010-يىللىق 4-سانىدا ئېلان قىلىنغان.
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
http://www.xjzjxh.com/bbs/Topic.aspx?BoardID=22&TopicID=2886
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭ تولۇق ئوقۇش

Amérikining qimmet qarishi

ئامېرىكىنىڭ قىممەت قارىشى



(تاھىر ئىمىن)

ھەرقانداق قىممەت قاراشنى ئوخشاش قوبۇل قىلىدىغان ياكى مۇستەقىل ئورتاق قىممەت قاراش بولمىغان دۆلەت ياكى مىللەت تەدرىجىي يوقىلىدۇ.
--- بىل پەررى(ئامېرىكا قىممەت قاراش مۇتەخەسسىسى)

قىستۇرما:
ئامېرىكا قىممەت قارىشىنى چۈشىنىش ئارقىلىق ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ ئامېرىكا تەرەققىياتىدىكى رولىنى چۈشىنىش، ئۆز قىممەت قارىشىمىزنىڭ نېمىلىكى ۋە ئۇنىڭ رولى ھەققىدە ئويلىنىش مەقسىتىگە يىتىش ئاددىي مەقسەتلەرنىڭ بىرى.
سۈزۈك چۈشىنىش ئۈچۈن، ئەسلى ماتېرىيالنى ئەينەن سۇنۇشنى مەقسەت قىلساممۇ، ئەمما ئۆزۈمنىڭ بايان قىلىش ئۇسلۇبۇمغا ماس ئەسلى ئەسەر تاپالمىغاچقا، تاللاپ مۇناسىۋەتلىك ماتېرىياللاردىن نەقىلى قىلدىم. ئەينى نۆۋىتىدە گەپ قىستۇردۇم.
بۇ ماتېرىياللارنى ئىنگلىز تىلى مۇئەللىملىرى قوشۇمچە پايدىلىنىش ماتېرىيالى سۈپىتىدە سۆزلەپ ئۆتۈشكە بولىدۇ!


1- ئورتاق قىممەت قاراشنىڭ رولى
2- ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ مەنبەسى
3- ئامېرىكا قىممەت قارىشى
4- ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ بازىرى


1- ئورتاق قىممەت قاراشنىڭ رولى

«ئايرىلغاننى ئېيىق يەر، بۆلۈنگەننى بۆرە»

تېخنىكا تەرەققىي قىلىپ مىسلىسىز نەتىجىلەرگە ئېرىشىۋاتقان بولسىمۇ، ماددىي بۇيۇملار تۇرمۇشىمىزغا چوڭقۇرلاپ سىڭىپ كىرىۋاتسىمۇ، كىشىلەرنىڭ كاللىسىنى(ئوي-خىيالىنى) ئىگىلەشكە ئۇرۇنۇۋاتقان تۈرلۈك-تۈمەن ۋاقىتلىق ئېقىم-ئىزىملار كۆپىيىۋاتقان بولسىمۇ، دۇنيا قاراش، قىممەت قاراشلار ئىدېئولوگىيە سۈپىتىدە يەنىلا كۈچلۈك تەسىرىنى ساقلاپ كېلىۋاتىدۇ. كىشىلەرنىڭ زۆرۈر ئېھتىياجى ماددىي نەرسىلەرگە باغلانغان بىلەن، قانداق ماتېرىيال تاللاش، ئۇنىڭغا قانداق ئېرىشىش، قانداق پايدىلىنىش قاتارلىق ماھىيەتلىك ئەمەلىيەتلەر يەنىلا شۇ ئىدېئولوگىيە، قىممەت قاراشلارنىڭ بەلگىلىشى ئارقىلىق قارار قىلىنىۋاتىدۇ. كىشىلەر نەدىلا بولۇپ، نېمىلا قىلمىسۇن، ئۆزى ھېس قىلسۇن ياكى ھېس قىلمىسۇن، ئاڭنىڭ، قىممەت قاراشنىڭ تەسىرىدە ھەرىكەت يۆنىلىشنى بېكىتىپ كەلدى. قىممەت قاراش- شەخسكە نىسبەتەن ئېيتقاندا خۇددى ئۇ ھازىرلىغان ئىقتىدارغا ئوخشاش تۇرمۇش سەۋىيىسى، مۇناسىۋەت دائىرىسى، پائالىيەت ئالاھىدىلىكى، خاراكتېرى. مۇۋەپپەقىيىتى ھەتتا بىر پۈتۈن ھاياتى-تەقدىرىگە تەسىرگە كۆرسىتىدۇ. بىر توپقا نىسبەتەن ئېيتقاندا، قىممەت قاراش-تەرەققىياتنىڭ، مۇنداقچە ئېيتقاندا شۇ توپنىڭ مەۋجۇتلۇقنىڭ ئالدىنقى شەرتى. بىر مىللەت ياكى دۆلەت –زېمىن ياكى تىل ئورتاقلىقى تۈپەيلىدىن ئورتاق سىياسىي ئىدىيە شەكىللىنىشنىڭ مۇھىم بىر شەرتى بولغان مەنپەئەت بىرلىكىنى ھازىرلىغان بولىدۇ. بۇ خىل توپقا نىسبەتەن ئومۇمى ھەرىكەت قائىدىسى بولالايدىغان ئورتاق قىممەت قاراش ھەرقانداق نەرسىدىن مۇھىم.

بىر خەلق ئورتاق قىممەت قاراش، ئورتاق مەنپەئەت- تەقدىر ئاساسىدا شەكىللەندۈرگەن بىرلىك پۇختا بولغان بىرلىك بولۇپ، بۇ خىل ئورتاقلىققا ھەرىكەت ئورتاقلىقى قوشۇلسا ئۇلار كۆزلىگەن نىشانغا يىتىشنىڭ ئىنسان قولىدىكى شەرتىنى ھازىرلىغان بولىدۇ.
تارىخ مۇنۇلارغا شاھىت بولۇپ كەلدى:
ئەقىللىق دۈشمەن دەل مۇشۇنداق يەردىن تۇتىدۇ:
1- ئېتىقاد، قىممەت قاراش بىرلىكىنى پارچىلاش ئارقىلىق، بىر توپنىڭ كۈچىنى، مەدەنىيەت يىلتىزنى ئىدىيە توقۇنۇشى ئارقىلىق ۋەيران قىلىدۇ.
2- مەنپەئەت بىرلىكىنى پارچىلايدۇ، توپ ئىچىدە بىر قىسىم كۈچلەرنى ئىقتىساد، ھوقۇق ۋە ماددىي ئاساس بىلەن تەمىنلەپ، ئومۇمى توپتىن ئايرىپ چىقىدۇ. كۈچسىز توپنى بولسا ھەرخىل تۈرگە ئايرىپ خورىتىدۇ.
3- بارلىق ئورتاق مەدەنىيەت ھادىسىلىرىنى پارچىلايدۇ، تىل، ئەنئەنە، ئەخلاقى يوسۇن، مائارىپ،....... شۇنىڭ بىلەن توپنىڭ ئارزۇسى ۋە ھەرىكەت- پائالىيىتى ئورتاقلىقنى يوقىتىدۇ. بىر-بىرىگە مەسئۇل بولمايدىغان، كۆيۈنمەيدىغان بۇنداق توپنى كىچىك بالىمۇ باشقۇرىدۇ، چۈنكى ئۇلار ئۆز-ئارا توقۇنۇشىدۇ. ئىدىيە ۋە مەنپەئەتى ئوخشىمىغان بۇ كىشىلەر «نېمە ئۈچۈن مۇشۇنداق بولىدۇ، بۇنى ئۆزگەرتمەمدۇق؟» دەپ ئەمەس، «خەپ، سىنى» دەپ ئۆتۈپ كېتىدۇ.

بۈگۈنكى زاماندىمۇ ئۆتمۈشتىن بىرى ئورتاق تارىخى قىسمەتلەرگە ئىگە توپ-ئوخشاش سىياسىي ۋە ئىقتىسادى سىنىپلارغا ئايرىلىپ كەلدى.
دۇنيادىكى ئاساسى دىنلاردىن بولغان ئىسلام دىنى، خرىستىئان دىنى، ئورتودوكس دىنى، بۇددا دىنلىرىنىڭ ئەگەشكۈچىلىرىدىن ئۆز مەسلەكداشلىرى بىلەن ئىتتىپاقلىشىپ، باشقىلاردىن مۇداپىئەلىنىش ياكى قارشى تۇرۇشنى تەشەببۇس قىلغانلىقى بۈگۈنكى دۇنيادا دۇنيا قاراشنىڭ ھېلىھەم ھەممىگە تەسىر كۆرسىتىدىغان زور ھەرىكەتلەندۈرگۈچى كۈچ ئىكەنلىكىنى نامايىش قىلىپ تۇرۇپتۇ. كوممۇنىزم داھىيلىرى: «پۈتۈن دۇنيا پرولېتارلىرى بىرلىشىڭلار !»دېگەن بولسا، خرىستىئان دىنى«قېرىندىشىڭنى ئۆزۈڭدىنمۇ ئەزىز بىلىپ سۆي»، ئىسلام دىنى «بارچە مۇئمىنلار قېرىنداشتۇر»دەپ تۇر ئىچىدە ئومۇملاشتۇرۇپ خىتاب قىلغان.
دىنى ئەقىدە كىمنىڭ دوست، كىمنىڭ دۈشمەن ئىكەنلىكىنى مەنپەئەت نۇقتىسىدىن ئەمەس، ئىشىنىدىغان مەبۇد نۇقتىسىدىن ئايرىيدۇ
كۆپچىلىك مۇسۇلمانلار ئاممىسى «ئاللاھ ئۈچۈن ياشاش، ئاللاھ ئۈچۈن ئۆلۈش» ئەقىدىسىگە ھېلىھەم مەھكەم ئەقىدە قىلىدۇ. ھەم نۇرغۇنلار شۇ ئەقىدە يولىدا ئۆزلىرىنى پىدا قىلىشىۋاتىدۇ. ئەقىدە ئۈچۈن قۇربان بېرىش- پەقەت ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان مۇسۇلمانلارنىڭلا قولىدىن كۈلىدىغان ئىش بولۇپ قالدى- دەپ قاقشايدۇ بەزى خرىستىئان مىسسىئونىرلار.
دىنى ئېتىقاد قىزغىنلىقى ئەزەلدىن-تەنتەربىيە مۇسابىقىلىرىگە بولغان قىزغىنلىق، ئىلىم-پەنگە بولغان قىزغىنلىق، مۇھەببەت- ھېسسىيات قىزغىنلىقى، سەنئەت-مۇزىكىغا بولغان قىزغىنلىقتىن ھالقىپ كەلسە كەلدىكى، چۈشۈپ قالمىدى.
ئەقىدە-ئېتىقادنىڭ جاندىن ئەزىز بىلىش بىلەن ئېتىقادقا پەرۋا قىلمايدىغان ئىككى يۇقىرى قۇتۇپ
مەۋقەنى ئورتاق رەت قىلىدىغانلار دۇنيادا كۆپ ساننى ئىگىلىسە كېرەك. ئەمما شەخسنىڭ بىر كىشىلىك مۇۋەپپەقىيىتى بولسۇن ياكى بىر خەلقنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى بولسۇن، بىر مۇقىم قىممەت قاراشنىڭ رولىنى مۇئەييەنلەشتۈرىدىغان كىشىلەر مۇتلەق كۆپ ساندىكى كىشىلەردۇر.
بىز گېپىنى قىلىۋاتقان قىممەت قاراش –ئاشۇ دىنى، سىياسىي ئەقىدىنى مەركەز قىلغان ئىدىيىلەرنىڭ يىغىندىسى، كىشىلەر ئاشۇ قىممەت قاراش بىلەن ھۆكۈم قىلىدۇ، تاللايدۇ، بىرلىشىدۇ. ئايرىلىدۇ. ھەرىكەت قىلىدۇ، ئۇتۇق قازىنىدۇ، مەغلۇپ بولىدۇ. ياخشى-ياماننى، توغرا-خاتانى ئايرىيدۇ. قىممىتىگە باھا بېرىدۇ.
قىسقىسى كىملىكىمىزنى قىممەت قارشىمىز بەلگىلەيدۇ. قىممەت قاراش- بىزنى بىز قىلىدىغان ئاساسلارنىڭ ئاساسى!!!
مەۋجۇتلۇق-بىرلىك-مەدەنىيەت ئورتاقلىقى-ئىقتىسادى ئاساس-


2- ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ مەنبەسى

ئامېرىكا- غەرب دۇنياسىنىڭ بىر تەركىبى، ئامېرىكا قىممەت قارىشى-بىر پۈتۈن «غەرب قىممەت قارىشى» دەپ ئاتىلىدىغان ئومۇمى گەۋدە بىلەن ماھىيەتلىك ئورتاقلىققا ئىگە. چۈنكى ئامېرىكىلىقلار غەرب ئەللىرىنى تەشكىل قىلىدىغان ياۋروپادىن كېلىشكەن ۋە تەرەققىي قىلىشقان. ئامېرىكا قىممەت قارىشى –غەرب قىممەت قارىشىنى مەنبە قىلغان.
غەرب ئالىملىرى -خرىستىئان دىنى ئاساسى قىممەت قاراشلىرىنى ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ يىلتىزى ۋە ئاساسى مەنبەسى دەپ قارايدۇ. ئامېرىكىنىڭ يارىتىلىش ھېكايىسى ئۇچ قىسىمغا بۆلۈنىدۇ؛ئۇلار تاۋاپ قىلىش ھەرىكىتى، ساپلىغۇچىلار ھەرىكىتى ۋە ئامېرىكا ئىنقىلابىدىن ئىبارەت بولۇپ، خرىستىئان دىنى بۇلارغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن.
ئامېرىكىلىقلار دىنى ئەقىدىگە غەربتىكى ھەرقانداق دۆلەت پۇقرالىرىدىن بەكرەك مايىل بولۇپ، ساداقەت ئەھدىسىدە: «تەڭرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى دۆلەت»دەپ يېزىلغان. ئامېرىكا- دۇنيادىكى دۆلەت پۇلىغا (بىز تەڭرىگە ئىشىنىمىز) دەپ «گات-تەڭرى» سۆزىنى يازغان بىردىنبىر دۆلەت، مەشھۇر ھۆكۈمەت بىنالىرىغا ئىنجىلدىن ئۈزۈندىلەر يېزىلغان.
دىن (خرىستىئان دىنى)، پەلسەپە (غەرب پەلسەپىسى)، سىياسىي يول (ھاكىمىيەت بىلەن دىن ئايرىۋېتىلگەن سىياسىي تۈزۈلمە) ۋە ئىلىم-پەندىن ئىبارەت تۆت مەنبەدىن بىرىككەن قىممەت قاراش- 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا شەكىللەنگەن ياش ئامېرىكا دۆلىتىگە كۆچۈپ كەلگەن ياۋروپا كۆچمەنلىرىنىڭ تۇرمۇشى ۋە روھى دۇنياسىنىڭ قاتلام-قاتلاملىرىغا سىڭىپ كىرىپ، ئامېرىكىلىقلارنىڭ بۈگۈنگە قەدەر دۆلەت ۋە شەخس ھاياتىدا داۋاملىق كۈچلۈك يېتەكچى رولىنى ساقلاپ كەلمەكتە.

ئامېرىكىلىقلارنىڭ قىممەت قارىشىنى كىشىلەر دائىم مۇنۇ تۆت ئىشنى مەنبە قىلىپ، تەرەققىي قىلغان دەپ قارايدۇ:
1- پىروتىستانتلار ئىسلاھاتى (16-17-ئەسىرلەر)
2- ئويغىنىش ھەرىكىتى (18-ئەسىر)
3- سانائەت ئىنقىلابى(18-19-ئەسىرلەر)
4- غەربكە كۆچۈش ھەرىكىتى(17-19-ئەسىرلەر)
(مەنبە: «ئامېرىكىغا نەزەر›)


1-پىروتىستانلار ئىسلاھاتى(16-17ئەسىرلەر)

16-ئەسىر ئىسلاھات ھەرىكىتىدىن بۇرۇن ياۋروپادا پادىشاھ پۈتۈن ساھەگە قول سوزۇپ، ھاكىممۇتلەقلىق سىياسىي تۈزۈلمە يۈرگۈزۈپ كەلگەن.
«پىروتىستانلار ئىسلاھاتى 1517-يىلى رىم كاتولىك دىنى پوپى مارتىن لىيۇتىر تەرىپىدىن قوزغالغان ھەرىكەت بولۇپ، شۇ يىلى مارتىن لىيۇتىر چېركاۋنىڭ بىر قاتار دىنى تەلىملىرى ۋە ئىجرا سىياسەتلىرىگە قارشى تۇرغان. لىيۇتىر: كىشىلەرنىڭ ئۆزىنىڭ دىنى ئېتىقادىنى تاللاش ئەركىنلىكى بولۇشى كېرەك، دىنلار مەجبۇرى يوسۇندا ئەمەس، كىشىلەرنىڭ ئەركىن تاللىشى بويىچە قوبۇل قىلىنىشى كېرەك، دەپ قارىغان، چېركاۋنىڭ ھوقۇقىغا، مەجبۇرى دىنى ئىبادەتلەرگە قارشى تۇرغانلىقتىن دىنى ھوقۇقىدىن ئېلىپ تاشلانغان لىيۇتىر گېرمانىيىدىكى قوللىغۇچىلىرى بىلەن ئىسلاھات ئىلىپ بېرىشقا مەجبۇر بولغان. ئۇ نۇرغۇن يىڭى ئىدىيە ۋە تېمىلار ھەققىدە ئىزدەنگەن ۋە تەتقىق ئىلىپ بارغان. شۇ ئىدىيىلەردىن بىرى :چېركاۋنى ھاكىمىيەتتىن ئايرىۋېتىش بولۇپ، لىيۇتىر :ھۆكۈمەت بۇ دۇنيالىق ئىشلارنى بىر تەرەپ قىلىش كېرەك، تەڭرى بولسا مەنىۋى ئىشلارغا يېتەكچىلىك قىلىشى كېرەك دەپ قارىغان. ئۇ :«ھەممە ئادەمدە ئاڭ ئەركىنلىكى بولۇشى، ھەممە كىشىنىڭ ئۆز ئېتىقادىنى تاللاش ئەركىنلىكى بولۇشى، دۆلەت دىنى ئىشلارغا ئارىلاشماسلىقى كېرەك» دەپ قارىغان. باشقا ئىسلاھاتچىلارمۇ لىيۇتىرنىڭ قارىشىغا قوشۇلدى. «ئىسلاھات ھەرىكىتى 1517-يىلى باشلىنىپ، ناھايىتى تىزلا پۈتۈن ياۋروپانى قاپلىدى.... ئىسلاھات ھەرىكىتى خۇددى قايتا ئويغىنىش ھەرىكىتىگە ئوخشاش، دىنغا بولغان يېڭىچە كۆز-قاراشنىڭ مۇقەددىمىسىگە بەلگە بولدى، چېركاۋ بەلگىلىگەن دىنى ئىبادەتلەرگە سادىق بولۇشتىن كۆرە، شەخسنىڭ ئەركىن ئېتىقادى ياۋروپا پىروتىستانلىرىنىڭ دىنى ھاياتى بولۇپ قالدى.... يەرلىك دىنى يىغىلىش ۋە چېركاۋلار دۆلەت ھالقىغان دىنى مەھكىمىنىڭ ئورنىنى ئالدى»
(مەنبە: «غەرب مەدەنىيىتى» ناملىق كىتاب، پىررى چەس، ئىنگلىزچە، 295-بەت. )
جون كالۋىن (1509-64) شۋېتسارىيىلىك پوپ «خرىستىئان دىننىڭ ئەقىدە ئاساسلىرى» ناملىق كىتاب يېزىپ، «ئەگەر ھۆكۈمەت باشلىقلىرى تەڭرىنىڭ ئەمرىگە خىلاپلىق قىلسا، كىشىلەرنىڭ ئۇلارغا بويسۇنماسلىق ھوقۇقى ۋە مەجبۇرىيىتى بار دەپ يازدى. ئۇ ئىنجىلدىن دەلىل كۆرسىتىپ، ئەگەر سىياسىي رەھبەرلەر خۇداغا قارشى تۈزۈملەرنى ئوتتۇرىغا چىقارسا، ئۇلارغا قەتئىي بويسۇنۇشقا بولمايدۇ دېدى. بۇ بايانلار ياۋروپادا 2 ئەسىردىن كۆپرەك مۇھاكىمىگە سەۋەب بولدى. بەزى ئىسلاھاتچىلار ئۆلتۈرۈلدى... 1535-يىلى ئەنگلىيە پادىشاھى ھىنرى VIII ئەڭ ئالىي مەسلىھەتچىسى ئالىم توماس مۇرنى ئولتۇردى. ئىسلاھات ھەرىكىتى داۋاملىق تەرەققىي قىلدى. دىنى ئىسلاھات نامىدا تەشكىلات ۋە گۇرۇپپىلار قانات يايدى. مەسىلەن گېرمانىيىدە:لىيۇتىرچىلار، فرانسىيىدە خۇگىنوتىسلار، شوتلاندىيىگە ئوخشاش باشقا جايلاردا پىرەسبىتىرىيانلار بارلىققا كەلدى. ئەنگلىيىدە ئۆزىنى «ساپلاشتۇرغۇچىلار» دەپ ئاتىغان يەنە بىر ئېقىم بارلىققا كەلدى. بۇ گۇرۇپپىلارنىڭ باشلىقلىرى ئەگەشكۈچىلەرگە :«ھەر بىر شەخسنىڭ خۇدانىڭ ئالدىدا شەخسى مەسئۇلىيىتى بار» لىقىنى، «ئاڭ ئەركىنلىكى» ۋە «ھەممە ئادەمنىڭ باراۋەر ئىكەنلىكى»نى تەشۋىق قىلىشتى، ئۇلار : «ھەممە ئادەم باراۋەر، چۈنكى ئىنجىلدا تەڭرى ھەممە ئادەملەرنى ئۆزىنىڭ شەكلىدە ياراتقان دېيىلگەن»دەپ ئۆگەتتى.» ( «ئامېرىكىغا نەزەر»، ئاپتورى بىل پىررى، 12-بەت
سىنىپلارغا، گۇرۇھلارغا ئايرىلىپ كەتكەن ئەينى ياۋروپا جەمئىيىتىدە پەقەت پادىشاھ، دىنى كۈچلەر، ئاقسۆڭەكلەرلا ئالىي مەنپەئەتتىن بەھرىمەن بولۇپ كەلگەن ئىدى.
سودىگەرلەر، ئىجتىمائىي ئورنى دىنى ھۆكۈمەت ۋە ئاقسۆڭەكلەر تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنمىغان مەنپەئەت ئىگىلىرى بولۇش سۈپىتىدە ئۆز ئورنىنى تىكلەش ئۈچۈن ھۆكۈمەت ۋە ئېسىلزادىلەر تەبىقىسى بىلەن رىقابەتلىشىشكە يۈزلەندى. ئۇلار ئۆز مەنپەئەتىنى پەقەت ئۆزىلا قوغدىيالايدىغانلىقىنى تونۇپ يەتتى. (يۇقىرىقى كىتاب، 13-بەت)
ئىسلاھات ھەرىكەتلىرى ئۈزەلمەي مەيدانغا كەلدى، تۈرلۈك ئېقىملار شەكىللەندى. «-18ئەسىردە شىمالى ئامېرىكىدىكى ئەنگلىيە مۇستەملىكە قىلغان جايلاردىكى خەلق-1620-يىلى «تاۋاپچىلار» تەرىپىدىن يېزىلغان «ماي گۈلى ئەھدىسى»گە كىرگۈزۈلگەن «بىز پەقەت ئۆم بولۇپ ياشايمىز»، «بىز پەقەت ئادىل ۋە باراۋەر قانۇن ئاستىدىلا ياشايمىز» دېگەن ئەقىدىگە ئىشىنىدىغانلاردىن ئىدى. «تاۋاپچىلار»دىن كېيىن «تازىلىغۇچىلار» ئوتتۇرىغا چىقتى. ئۇلار: «كىشىلەر ئەركىن بولۇشى، ئەمما ئۆز قىلمىشىغا مەسئۇل بولۇشى كېرەك» دېگەننى تەرغىب قىلدى. شەخس ھوقۇقىنى، تەڭرى قانۇنىنى، ۋە باراۋەرلىك مەزمۇنىنى تەشۋىق قىلدى». (يۇقىرىقى كىتاب). ئامېرىكا دىن ئىبارەت يىڭى زېمىن شەخسنىڭ ئىقتىسادى ئاساسى ۋە غۇرۇرىنى تىكلەشكە شارائىت ھازىرلاپ بەردى. ئۇلارنىڭ مەشھۇر «خىزمەت قائىدىسى»نىڭ بىر سۆزى-(ھەر بىر خىزمەت خۇددى تەڭرى ئۈچۈن قىلىنغاندەك ياخشى قىلىنىشى كېرەك» روھى ئۇلارغا ئۇتۇقلۇق ئەمگەك نەتىجىسى ئاتا قىلدى. «ئۇلار يەنە خەلقنى ئەزگەن ھۆكۈمەتكە قارشى تۇرۇش ئارقىلىق غەلىبىگە ئېرىشكىلى بولىدىغانلىقىغا ئىشەندى». (يۇقىرىقى كىتاب)
مۇستەملىكە زېمىنلاردىكى مەكتەپلەردە ئوقۇتۇلغان بۇ ئىدىيىلەر ئىنگلىزلارغا ياقمىدى. ئەنگلىيە پادىشاھى شىمالى ئامېرىكا مۇستەملىكە زېمىنلىرىنى قوغدىمايدىغانلىقىنى جاكارلىغاندىن كېيىن، مۇستەملىكە خەلق ئۆزلىرى ئۇيۇشۇپ، ئاشۇ ئۆگىتىلگەن مۇھىم ئىدىيىلەرنى شتات ۋە يەرلىك ئاساسى قانۇنلارغا يېزىپ كىرگۈزدى، ۋىرگىنىيە شتاتلىق ئاساسى قانۇنغا : «ھەممە ئادەم تۇغۇلۇشىدىنلا باراۋەر ھالدا ئەركىن ۋە مۇستەقىل بولىدۇ» دەپ يېزىلدى. كېيىن توماس جىففىرسون ئامېرىكا مۇستەقىللىق خىتابنامىسىغا «بىز بۇ ھەقىقەتلەرگە شەكسىز ئىشىنىمىزكى، ھەممە ئادەم باراۋەر يارىتىلغاندۇر» دەپ يازدى.
تۇنجى قېتىم تولۇق ئامېرىكا تارىخىنى يېزىپ چىققان ئامېرىكا تارىخچىسى جورجى بانكىروفىت (1891-1800) «ئامېرىكا تارىخى، ئامېرىكا قۇرۇقلۇقىنى بايقاشتىن باشلاپ» دېگەن ئەسىرىدە مۇنداق يازغان: 1776-يىلىدىكى ئامېرىكا ئىنقىلابى تىپىك كونا دىنى جەمئىيەت تەلىماتىنىڭ ئۇسۇل- ۋاسىتىلىرى بىلەن بولغان بولۇپ، مۇستەقىللىق ئىنقىلابى-كونا دىنى جەمئىيەت ئالىمىنىڭ كېيىنكىلەرگە ئۆگەتكەن پرىنسىپلىرىنىڭ تەبىئىي نەتىجىسىدىن ئىبارەت». شۇ دەۋردىكى ئەنگلىيىنىڭ سىياسىي داھىيلىرى بۇنىڭ راستلىقىنى تەستىقلاشقان، ۋىلىيام جونىس پادىشاھ جورجى IIIگە مۇنداق دېگەن: «بۇ ئۇرۇش باشتىن ئاخىرى كونا دىنى تەلىماتنىڭ تەسىرىدىن بولغان ئۇرۇشتىن باشقا نەرسە ئەمەس». «خرىستىئان دىنى ئامېرىكىنىڭ مەدىنى قىممەت قاراش سىستېمىسىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشتا ئاساسى رول ئوينىدى»(ئامېرىكىغا نەزەر، بىل پەررى)، ئامېرىكىنىڭ مۇستەقىللىقىدىن باشلاپ، دۆلەت تۈزۈمىگىچە، قانۇن ۋە كۈندىلىك تۇرمۇشقىچە دىننىڭ تەڭرىگە ئىشىنىش، شەخسى ئەركىنلىكنى تەڭرى بەرگەن ھوقۇق دەپ ئەتىۋارلاش... ھەممىسىگە قەدەر دىنى ئەقىدە ۋە دىنى تەلىماتنىڭ، يەنى دىنى قىممەت قاراشنىڭ تامغىسىنى باستى.
پىروتىستانلارنىڭ دىنى ئىسلاھاتى كېيىكى دەۋرلەرگە كەلگەندە ياۋروپادا مەيدانغا كەلگەن ئويغىنىش، گۈللىنىش، ئاقارتىش ھەرىكەتلىرىنىڭ ئاۋانگارتى بولۇپ قالدى. (دۇنيا مەدەنىيەت تارىخى، )

2-ئويغىنىش ھەرىكىتى (18-ئەسىر)

ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ ئىككىنچى مەنبەسى-ياراتقۇچىلىرى ياۋروپادىكى يازغۇچى ۋە مۇتەپەككۇرلار بولغان، تارىختا ئۆز ئىسمى بىلەن ئاتالغان ئاز ساندىكى ھەرىكەتلەرنىڭ بىرى بولمىش ئويغىنىش ھەرىكىتى بولۇپ، بۇ يازغۇچى ۋە مۇتەپەككۇرلار ئۆزلىرىنى باشقىلاردىن كۆپ مەدەنىيەتلىك، ئىلغار دەپ قارىغان. ئۇلارنىڭ مەقسىتى-يىڭى ئىدىيە ھەققىدە مۇنازىرە قىلىش ۋە ئەسەر يېزىش ئارقىلىق تېخىمۇ كۆپ كىشىلەرنى ئويغىتىشتۇر.
ئۇلارنىڭ ھەرىكىتى تېخىمۇ گۈزەل دۇنيا بەرپا قىلىش ئۈچۈن لوگىكا، ئەقىل-پاراسەت ئىشلىتىشنى مۇھىم نۇقتا قىلغان. ئىلمى بايقاشلار ئىنسان مېڭىسىنىڭ چەكسىز يوشۇرۇن كۈچكە ئىگە ئىكەنلىكىنى ئىشارە قىلغاندىن كېيىن، ئويغىتىش ھەرىكىتىنىڭ پائالىيەتچىلىرى ئىنسان ئەقلى باشقا ھەرقانداق نەرسىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ، چۈنكى ئىنسان تەڭرىنىڭ ئەڭ كاتتا ياراتمىسى دېيىشتى، بارغانسېرى ئەقلىيلەشكەن، ئىلمىيلاشقان ئاقارتقۇچىلار دىنسىزلىشىشقا قاراپ يۈزلەندى. ئۇلار پەقەت پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشكە ئۆزلىرىنى بېغىشلىغاندىلا، كەلگۈسىنىڭ، ئۆز ھاياتىنىڭ كاتتا ئۆزگىرىشلەرنى ياسايدىغانلىقىغا شەكسىز ئىشەندى. كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىدۋارلىق ۋە يۈزلىنىش ئۇلارنى بارلىق كونا ئەنئەنىلەرنى ئىنكار قىلىشقا ئىلىپ باردى. شۇندىن كېيىن ئۇلار ئوتتۇرا ئەسىر(1500-500) دىن بىرى مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن جەمئىيەتتىكى ئىككى ئاساسى كۈچ –ھۆكۈمەت ۋە رىم كاتولىك چېركاۋىنى پۈتۈنلەي ۋەيران قىلماقچى بولۇشتى. بۇ ھەرىكەتلەرنىڭ ئەنگلىيە ۋە فرانسىيىدىكى شەكلى ئوخشىمىدى. فرانسىيىدە ئويغىنىش ئاساسلىقى خرىستىئان دىنىغا قارشى ئىلىپ بېرىلدى. كاتولىك چېركاۋى پىروتىستانلارغا كۈن بەرمىدى. چېركاۋ بىلەن ھۆكۈمەت جەمئىيەتنى پۈتۈنلەي ئۆز كونتروللۇقىغا ئالغان ئىدى. ئويغاتقۇچىلار بۇنىڭغا قارشى تۇردى. ئويغاتقۇچىلارنىڭ ئەركىنلىك، باراۋەرلىك ۋە ھەممىنىڭ قېرىنداشلىقى دىن ئىبارەت ئۈچ ئاساسى نىشانى ئىنجىلدىن كەلگەن ئىدى. بىراق فرانسىيە ئاقارتقۇچىلىرى جەمئىيەتنى ئىسلاھ قىلىش ئۈچۈن ئىنجىلنى ئىشلەتمىدى. ئۇلار ھەقىقەت ۋە سەپسەتە، توغرا-خاتا ھەققىدە مۇستەقىل ئىدىيە تۈزۈلمىسى تەرەققىي قىلدۇردى. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ئىدىيىسىگە قارشى تۇرغۇچىلارنى ئۆلتۈرۈشكە تېگىشلىك دۈشمەن دەپ قارىغاچقا فرانسىيە ئىنقىلابىدا(1799-1789)نۇرغۇن بىگۇناھ كىشىلەر ئۆلۈپ كەتتى. پارىژ ۋە باشقا شەھەرلەردە قوزغىلاڭ كۆتۈرۈلدى. كىشىلەر تاكى ئويغىنىش ھەرىكىتى تەشەببۇسچىلىرىدىن بىرى گېنېرال ناپالىئون بۇناپارت دىكتاتور بولغۇچە ئارىلىقتا ساراسىمىدە ياشىدى.
ئەنگلىيىدە بولسا نۇرغۇن خرىستىئان ئالىم ۋە مۇرىتلار ھۆكۈمەتكە قاتنىشىپ، ھۆكۈمەتنى ئۆزگىرىش ۋە يىڭى ئىدىيىلەرگە ئېچىۋېتىشكە ھەرىكەت قىلدى. فىرانسىز بىكون، ئسساك نيۇتون ۋە جون لوك قاتارلىق مەشھۇر مۇتەپەككۇرلار ئىنجىلدىكى ئىدىيىلەرنى ئۆز ئۇسۇلى بويىچە تاراتتى. ئۇلار ئىنجىلنى ئۆگەنگەندە ئەقىل ئىشلىتىشنى تەشەببۇس قىلدى، ئۇلار ھۆكۈمەتتە فرانسىيىدىكىگە ئوخشاش تېز ئەمەس بەلكى ئاستا ئۆزگىرىش ياسىدى. ئىنگلىزلار بۇ خىل كۆز قاراش ۋە يېڭىلىقلارنى شىمالى ئامېرىكىغا ئېلىپ باردى. شۇنىڭدىن كېيىن خارۋارد، يالى، پىرىنستون قاتارلىق ئىلىم يۇرتلىرىنىڭ دەسلەپكى مەقسىتى كىشىلەرگە دىنى يېتەكچى يېتىشتۈرۈپ چىقىش بولغان ئىدى. بۇلار ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئىنقىلابى ئۇرۇشىغا قەدەر داۋاملاشتى (1783-1775). ئەمەلىيەتتە، ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشى-ئويغىتىش ھەرىكىتىنىڭ سىياسىي بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىلغار ئىدىيىلەرنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ئىدى. ئويغىنىش ھەرىكىتى ئامېرىكا مەدەنىيىتىگە بەزى يىڭى ئېلېمېنتلارنى قوشتى. مەسىلەن :ئىندىۋىدۇئالىزم –شەخسنى تەكىتلەش-يەنە بىرى:ئاكتىپ ئۆزگەرتىش، بۇ دېگەنلىك ھەممە نەرسىنى جاپالىق ئەمگەك ۋە كاللا ئىشلىتىش ئارقىلىق ئۆزگەرتكىلى بولىدۇ دەپ قاراش بولۇپ، يىڭى ئىلمى بايقاشلارمۇ كەلگۈسىگە يىڭى ئۈمىدۋارلىقنى قوشتى. «ئۆتكىنى-تارىخ، ياشىسۇن كەلگۈسى» دېگەن قاراش بارلىققا كەلدى.
ئويغىنىش ھەرىكىتى غەربكە باراۋەرلىكتىن ئىبارەت قىممەت قاراشنى ئومۇملاشتۇرۇشتا زور رول ئوينىدى.


3- سانائەت ئىنقىلابى(18-19-ئەسىرلەر)

ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ ئۈچىنچى مەنبەسى –سانائەت ئىنقىلابى. ئىسلاھات ۋە ئويغىنىش ھەرىكىتىدىن كېيىن كىشىلەرنىڭ تەپەككۇر ئۇسۇلىدا كۆپ ئۆزگىرىشلەر بولدى. تەپەككۇرنىڭ ئۆزگىرىشى ئەلۋەتتە ھەرىكەت ئۇسۇلى ۋە ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ ئۆزگىرىشلەر كىشىلەرنىڭ ئىجادچانلىقىغا ئىلھام بېرىدۇ، غەرب دۇنياسى ئەنگلىيىدە باشلىنىپ، تىزلا ياۋروپا ۋە ئامېرىكىغا تارالغان سانائەت ئىنقىلابىدىن كېيىن بۇرۇنقىدىن پۈتۈنلەي ئۆزگىرىشكە قاراپ يۈز تۇتتى. سانائەت ئىنقىلابىدىن بۇرۇن ھۈنەرۋەنلەر كۆپىنچە مەھسۇلاتلارنى ئۆيلىرىدە ياكى ئىشخانىلاردا قول ياكى كىچىك ھەم ئاددىي ماشىنا ئارقىلىق ياسايتتى. مەھسۇلات مىقدارىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن سودىگەرلەر ئىشچىلارنى ياللاپ، ئۇلارنى ئۆي بىلەن تەمىنلەيتتى، سودىگەرلەر يەنە تەجرىبىسىز ياش ئىشچىلار، شاگىرتلارنى تەربىيىلەپ چىقىشى كېرەك ئىدى، بەزىدە ئىشچىلار بىر نەچچە سودىگەرگە ياللىنىپ ئىشلەيتتى، بۇ ۋە باشقا سەۋەبلەر بىلەن مەھسۇلاتلارنىڭ ياسىلىش تەننەرخنى ئۆستۈرۈۋېتەتتى، سودىگەرلەر تېخىمۇ ئەرزان باھادا مەھسۇلات ياساپ چىقىشقا ئامالسىز قالاتتى، شۇڭا ئۇلار ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىدا تەننەرخنى تۆۋەنلىتىدىغان زور بىر ئۆزگىرىش بولۇشىغا موھتاج ئىدى.
1700-يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئەنگلىيە دۇنيادىكى ئەڭ زور مۇستەملىكە كۈچ بولۇپ قالدى، ئەنگلىيە مۇستەملىكە قىلغان رايونلار بۈيۈك برىتانىيە ئىمپېرىيىسى ئۈچۈن خام ماتېرىيال ۋە يىڭى سودا ھەمراھى بىلەن تەمىن ئەتتى. مۇستەملىكە رايونلاردىكى خەلقلەر بۇنىڭ بەدىلىگە تېخىمۇ كۆپ مەھسۇلاتلارغا موھتاج ئىدى. شۇڭا مەھسۇلاتلارغا بولغان ئېھتىياج دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدا ھەسسىلەپ ئېشىشقا باشلىدى، ئېھتىياجنىڭ ئېشىشى باھانىڭ ئېشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ئەگەر باھا بەك يۇقىرى بولسا، سېتىلىش مىقدارى تۆۋەنلەپ كېتىدۇ، شۇڭا ئەنگلىيە سودىگەرلىرى تىز ھەم ئەرزان باھادا مەھسۇلات ئىشلەپچىقىرىش ئۈچۈن ئامال ئىزدەشكە كىرىشتى. ئۇلار مەھسۇلاتىنى تېخىمۇ ئەرزان سېتىش ئارقىلىق سودا دائىرىسىنى كېڭەيتمەكچى ئىدى، شۇنىڭ بىلەن رىقابەت-ئەنگلىيە ئىقتىسادىدىكى مۇھىم ئامىل بولۇپ قالدى.
1730-يىللىرى ئەنگلىيە توقۇمىچىلىق سانائىتىدە بارلىققا كەلگەن مېخانىكىلىق ئۆزگىرىش –سانائەت ئىنقىلابىنىڭ باشلىنىشى بولۇپ قالدى. ھور ماشىنىسى، يىپ ئېگىرىش ماشىنىسى، پاختا ماتورى (ئېلى ۋىتنى 1793-يىلى )ئارقىمۇ-ئارقا كەشىپ قىلىندى. ئادەم كۈچى، ۋاقىت ۋە باشقا چىقىمنى ئازايتىدىغان ماشىنىلار ئارقىمۇ-ئارقا كەشىپ قىلىنىشقا باشلىدى. شىمالى ئامېرىكا تىزلا بۇ ماشىنىلارنىڭ پايدىلانغۇچىلىرىدىن بولۇپ قالدى.
تىرىشچانلىق بەدىلىگە كەلگەن ئۆزگىرىشلەر ئامېرىكىلىقلارنىڭ تەپەككۇرى ۋە ھەرىكىتىدە ئىزچىل ئۆزگىرىش ياسىدى. ئۇلاردا رېئاللىق ۋە مۇھىتنى كونترول قىلىش ۋە ئۆزگەرتىشكە بولغان ئىشەنچ بارغانسېرى ئېشىشقا باشلىدى. 1776-يىلىغا كەلگەندە، ئەنگلىيە پاراخوتلىرىنىڭ 3دىن بىرى ئامېرىكىدا ياسالدى. ئامېرىكىلىقلار بارغانسېرى ئىقتىسادى تۇرمۇشىنىڭ يۈكسىلىشىگە دىققەت قىلىشقا، ماشىنا ۋە مەھسۇلاتلارنىڭ ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن بولۇشىغا، سانائەت مەشغۇلاتىدا تېخىمۇ ئۈنۈمدار بولۇشقا يۈزلەندى.
زاۋۇت ئىگىلىرى، سودىگەرلەر ھەممىسى ئەڭ تۆۋەن چەك -قانچە پۇل؟ ۋە قانچىلىك ۋاقىت كېتىدۇ؟
دېگەنگە بۇرۇلۇشتى. كەسىپداشلار ئارا رىقابەت –ۋاقىت ئېڭىنىڭ ھەسسىلەپ ئېشىشىغا تۈرتكە بولدى.
سانائەت ئىنقىلابى ئامېرىكا جەمئىيىتىدىكى يۇقىرى ۋە ئوتتۇرا تەبىقىلەرنىڭ دائىرىسىنى كېڭەيتتى. ئۇتۇق قازانغانلار بايلىق ۋە پاراغەتتىن بەھرىمەن بولدى ۋە ئۆز مۇۋەپپەقىيەتلىرىنى ئۆزى ئېرىشكەن ۋە سېتىۋالغان نەرسىلەر بىلەن ئۆلچەيدىغان ماتېرىيالىزمچى بولۇشتى. يەنە نۇرغۇن كىشىلەر ئۆز بايلىقى ئارقىلىق دوختۇرخانا، كۇتۇپخانا، مەكتەپ، چېركاۋ سېلىش ئارقىلىق جەمئىيەتكە تۆھپە قوشتى. ئەنگلىيىدىمۇ شۇنداق بولدى. سانائەت ئىنقىلابىدىن بۇرۇن ئەنگلىيىدە ئوكسىفورد ۋە كامبىرىج دىن ئىبارەت ئىككى ئۇنىۋېرسىتېت بولۇپ، سانائەتلىشىشتىن كېيىن نۇرغۇن يىڭى مەكتەپلەر ۋە تۈرلۈك مائارىپ پروگراممىلىرى بارلىققا كەلدى. ماتېرىيالىزملىق قاراش ئىشچىلار سىنىپى ۋە جەمئىيەتنىڭ تۆۋەن قاتلاملىرىغا قەدەر كېڭىيىپ، ئاستا-ئاستا ئەركىنلىكتىن ئىندىۋىدۇئالىزم، جاپالىق ئىشلەشكە كېڭەيگەن قىممەت قاراشلار يىڭى شەيئى «ئامېرىكا غايىسى»نى رېئاللىققا ئايلاندۇردى. بۇ غايە-ياخشى مائاشلىق خىزمەت، ئۆز ئۆيى ۋە ماشىنىسى بولۇش، ئالىي مائارىپتىن بەھرىمەن بولۇش، ئۆزى ۋە ئائىلىسى ئۈچۈن بەختلىك تۇرمۇش قۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى. «ئامېرىكا غايىسى»- تارىخچى ھىنرى ئادامىس يازغاندەك ئامېرىكىلىقلارنىڭ ئىقتىسادى ۋە ماددىي پۇرسەت ئىزدەش غايىسىنىڭ ئىپادىسى ئىدى.
يىللار ئۆتكەندىن كېيىن خىزمەت، رىقابەت، ماتېرىيالىزملىق ئەمەلىيەتلەر ئامېرىكىلىقلارغا خىزمەت ۋە ئىشلەشنىڭ باشقا ھەرقانداق نەرسىدىن مۇھىم ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدۇردى. ئامېرىكىلىقلار ئائىلىدىن خىزمەتكە بەكرەك تەۋە بولۇشتى، كىملىكتىكى «قىلىش» دىن ئىبارەت ئۆزگىرىش- ئىنگلىزلار ۋە غەيرىي غەرب ئەللىرىدە مەۋجۇت كونا ‹بولۇش› (تۇرغۇنلۇقتىن ئىشارەت) ئىدىيىسىنىڭ ئورنىنى ئالدى. بۇلار 1800-يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن ئاخىرلىرىغىچە، ئىچكى ئۇرۇش (65-1861)، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى (17-1914) مەزگىللىرىدە روشەن ئىپادىلەندى. بۇ مەزگىلىدە ئامېرىكا جەمئىيىتىدە ئەڭ زور ئۆزگىرىشلەر يۈز بەردى. نۇرغۇن كىشىلەر غەربكە كۆچۈپ كېلىپ ئادەم ئولتۇرمىغان يەرلەرنى زېمىن تۇتتى. تاۋار ۋە مۇلازىمەتنى ئاساس قىلغان مىللىي بازارلار ئىچىلدى، ترانسپورت، ئالاقە ۋە سانائەت تېخنىكىلىرى تېخىمۇ چوڭ شىركەت ۋە كارخانىلارنى بارلىققا كەلتۈردى. ئىشلەش ياكى قىلىش نى تەكىتلەش قارىشى مۇستەھكەم ئورۇن ئالدى.


4- غەربكە كۆچۈش ھەرىكىتى(17-19-ئەسىرلەر)
(<كارۋانلار تەقدىرى> دەپمۇ ئاتىلىدۇ)

ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ مۇكەممەللىشىشىگە تۆھپە قوشقان ئاخىرقى مەنبە –غەربى قىسىمغا كۆچۈش ھەرىكىتى بولۇپ، شىمالى ئامېرىكىنىڭ ئادەم ئولتۇراقلاشمىغان جايلىرىغا كۆچۈش، يەرلىشىشنى كۆرسىتىدۇ. ئومۇمەن ئېيتقاندا، ياۋروپالىقلارنىڭ شىمالى ئامېرىكىغا كۆچۈپ كېلىشنىڭ ئۆزىلا غەربكە كۆچۈش ھەرىكىتىدىن ئىبارەت، چۈنكى ياۋروپاغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، شىمالى ئامېرىكا غەربى تەرەپ ھېسابلىنىدۇ. ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ مۇكەممەللىشىشىگە تۆھپە قوشقان ئاخىرقى مەنبە –غەربى قىسىمغا كۆچۈش ھەرىكىتى بولۇپ، شىمالى ئامېرىكىنىڭ ئادەم ئولتۇراقلاشمىغان جايلىرىغا كۆچۈش، يەرلىشىشنى كۆرسىتىدۇ. ئومۇمەن ئېيتقاندا، ياۋروپالىقلارنىڭ شىمالى ئامېرىكىغا كۆچۈپ كېلىشنىڭ ئۆزىلا غەربكە كۆچۈش ھەرىكىتىدىن ئىبارەت، چۈنكى ياۋروپاغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، شىمالى ئامېرىكا غەربى تەرەپ ھېسابلىنىدۇ.
كۆچۈش ھەرىكىتى بىر نەچچە باسقۇچ بىلەن ئىلىپ بېرىلغان، دەسلىپىدە دېڭىز بويلىرى رايونلىرىغا كۆچۈپ كېلىشكەن، 1670 -يىللىرى يول ئاچقۇچىلار فىلورىدادىن باشقا كېمە بارالايدىغان تۆۋەن قىرغاق جايلارغا يەرلىشىشكە باشلىغان.
مۇستەملىكىچى ۋىلىيام پىن (1718-1644) ئۆز مۇستەملىكە تەۋەسىگە باشقىلارنىڭ كۆچۈپ كېلىشىگە رۇخسەت قىلغاندىن كېيىن، 1700-يىللىرىنىڭ باشلىرىدا ئۆز دۆلەتلىرىدىن نارازى ياۋروپالىقلار بەس-بەستە كۆچۈپ كېلىشكە باشلىغان. بۇ مەزگىللەردىكى باشقا كۆچمەنلەر ئاپپالاچا تاغلىرىنىڭ جىلغىلىرىغا چىقىپ كېتىشكەن. دانىيال بۇنى (1820-1734)غا ئوخشاش يەنە بەزىلەر 1775-يىللىرى ئادەم باشلاپ تاغلاردىن ھالقىپ، كىنتاكى شتاتىغا كۆچۈپ كەلگەن. بۇ مەزگىلدە ئامېرىكا كۆچمەنلىرى ئۆزلىرى ياشاپ كەلگەن جايلارنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن تۈرلۈك-تۈمەن كۆز-قاراشلارنى شەكىللەندۈرگەن. غەربكە كۆچۈپ كەلگەن بۇ كىشىلەر دەسلەپتە مۇستەقىل ياشىغان ۋە شەرقتىكى باشقىلارغا ئىشەنمىگەن، كىيىن كۆچۈپ كەلگەنلەر بۇرۇنقىلارنى قوپال ۋە مەدەنىيەتسىز دەپ ئويلىغان، مۇشەققەت يىڭى تۇرمۇشقا بەرداشلىق بېرىش ئۈچۈن كىشىلەر ئۆزىنى ئۆزى قۇتقۇزۇش قا مەجبۇر بولغان. ئۇلار چوڭ ئامبار ۋە دەڭلەرنى ياساپ ئۇخلىغان، ھايۋانلار تېرىسىنى يېپىنچا قىلغان.
بارلىق ئوخشىماس مەدىنى قىممەت قاراشلارنىڭ بىرلىكتە مەۋجۇت بولۇشى ئامېرىكىنى ئۆزگىچە قىلغان. بۇ ئارقىلىق ئامېرىكىلىقلار ئۆزلىرىنى باشقىلاردىن پەرقلىق، ئۆزگىچە ھېس قىلىشقان. غەربتىكى جاپالىق تۇرمۇش، ئۆز تۇرمۇشىغا ئۆزى كۆڭۈل بۆلۈش كىشىلەرنى قاتتىق شەخسىيەتچى –يېگانە –ئۆزىگە مەسئۇل خاراكتېرگە باغلاپ قويغان. ھۆكۈمەت ئاپپاراتلىرى ئۇزۇن مەزگىلىگىچە تەسىس قىلىنمىغان بولغاچقا كىشىلەر ئۆز ھاجىتىدىن ئۆزى چىقىش قا مەسئۇل بولغان. تۇرمۇش بارغانسېرى ئىشلەش ۋە خىزمەتكە مەركەزلەشكەن.
كۆپ خىل ئارىلاشمىلىقنىڭ نەتىجىسى-مۇناسىۋەتتە بىۋاسىتە، ئوچۇق-يورۇق بولۇشنى، ئوخشاشلا مۇساپىر يۇرتداش بولغان ھەممەيلەننىڭ ئامېرىكا غايىسىنى رېئاللىققا ئايلاندۇرۇشتا باراۋەر ھوقۇقى بارلىقىنى، ئوخشىمىغان قائىدە-يوسۇنلارنىڭ چەكلىمىسى ئارقىلىق توسالغۇ ۋە چۈشىنىشمەسلىك پەيدا قىلىشنىڭ ئورنىغا بىراقلا قائىدىسىزلىك ياكى غەيرىي رەسمىي مۇئامىلە قىلىشنى ئورتاق قىممەت قاراش قىلىش ئومۇمىيلىققا ئايلاندى.


21-ئەسىردىكى ئامېرىكا قىممەت قارىشى

يۇقىرىدا بايان قىلغانلىرىمىز بۈگۈنكى دەۋر ئامېرىكا خەلقنىڭ قىممەت قاراشلىرىغا ئاساس ۋە يىلتىز بولغان مەنبەلەر بولۇپ، تۆۋەندە بىر نەچچە بازارلىق ئامېرىكا قىممەت قارىشىنى سۆزلەيمىز:

1- ئۆزگىرىش
ئۆزگىرىش ئامېرىكا جەمئىيىتىدىكى ئەڭ قىزغىن قارشى ئىلىنىدىغان قىممەت قاراش بولۇپ، كىشىلەر ھەمىشە پاسسىپ ۋە تۇرغۇنلۇقتىن، ئاكتىپ ۋە ئۆزگىرىشنى كۇب ياقتۇرىدۇ. تېخنىكا تەرەققىياتىدىكى ئۆزگىرىشنىڭ كۆپىنچە يۈكسىلىش ۋە ئىلغارلىقنى روياپقا چىقىرىدىغانلىقى ئىسپاتلاندى، بۇ خىل تەپەككۇر ئاساسى كىشىلەرنى جەمئىيەت ئۈچۈن ئۆزگىرىش ياساش ئارقىلىق تېخىمۇ ئالقىشقا ئېرىشىش، قەدىرلىنىش تۇيغۇسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىشنىڭ مەنىۋى شارائىتى بىلەن تەمىن ئەتتى. شۇڭا ئامېرىكا مىڭلىغان تۈرلۈك ئىدىيە، تەشكىلات- ئېقىم، ۋە ھەرىكەتلەرنىڭ بارلىققا كۈلىدىغان جايىغا ئايلاندى. مەسىلەن: بىر زىيارەتچى تەلىماتلىرى بىر-بىرىگە پۈتۈنلەي ئوخشىمايدىغان تۈمەن خىل چېركاۋلارنىڭ بارلىقىنى ھېس قىلىشى مۇمكىن. ئامېرىكىدا 1960-يىلدىن بۇيان چوڭ ئۆزگىرىشلەر بارلىققا كەلدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن نۇرغۇن بالىلار تۇغۇلدى، (1964-1946) بۇ بىر ئەۋلاد «بوۋاقلار دولقۇنى» دەۋرىدىكى بالىلار دەپ ئاتالدى، نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى رىقابەتنى كەسكىنلەشتۈردى. ئالاقىنىڭ كۆپىيىشى ئارقىلىق ئاممىۋى مەدەنىيەت ناھايىتى تىزلا كەڭ خەلق ئارىسىغا تارقالدى، يىڭى ئىدىيىلەرگە بازار ھازىرلاندى. ئاتا-ئانىلار بۇ بىر ئەۋلادنى ئامېرىكا تارىخىدىكى ھەرقانداق بىر ئەۋلادتىن پەرقلىق چوڭ قىلدى. چوڭ بولغان بوۋاقلار دولقۇنى دەۋرىدىكى بالىلار قورامىغا يەتكەندىن كېيىن، ئاتا-ئانىلىرىنىڭ ئىلگىرىكى قىممەت قاراشلارنى رەت قىلدى، بولۇپمۇ دىنى ئېتىقادنى رەت قىلدى. ھەممە ئىشنى ئۆزى ياقتۇرغان ئۇسۇل بويىچە قىلماقچى بولۇشتى، ھەتتا بەزىلىرى زوراۋانلىق ۋاسىتىلىرى بىلەن يېڭىلىقلارنى بارلىققا كەلتۈرمەكچى بولۇشتى. گەرچە ئۇلارنىڭ يىڭى خاھىشلىرى تىز ئۇنۇم بەرمىگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇلار قىرىپ رەھبەرلەرگە ئايلانغاندا ھۆكۈمەت سىياسىتى، قانۇن، داۋالىنىش، مائارىپ، سەنئەت ۋە باشقا ئىدېئولوگىيە بازىرىدا چوڭ ئۆزگىرىشلەرنى بارلىققا كەلتۈردى. بۈگۈنكى ئامېرىكا ئاشۇ قەدىمكى ۋە بۇ يىڭى ئىدىيە ۋە خاھىشلارنىڭ غەلىتە يۇغۇرۇلمىسىدىن ئىبارەت.

2- نىسپىيلىك
بۇنىڭ مەنىسى- ھېچ قانداق نەرسە مۇتلەق ھەم مۇكەممەل، شۇنداقلا ئۆزگەرمەيدىغان بولمايدۇ، ھەرقانداق نەرسە ئۆزگىرىش ئىچىدە بولىدۇ دېگەنلىك بولۇپ، ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ بىر تەركىبى بولغان ئۆزگىرىشكە ماسلىشىدۇ. ئەمما نىسپىيلىك ئەنئەنىۋى ئامېرىكا قىممەت قارىشىدىن كۆپ پەرقلىنىدۇ. مەسىلەن: ئامېرىكىدىكى پروتېستانت خرىستىئانلار تەڭرى ۋە ئىنجىلنىڭ مۇتلەق ئىكەنلىكىگە ئىشىنىدۇ، ئەمما نىسپىيلىك بۇنى ئىنكار قىلىدۇ. يەنە بىر مىسال «ئۇنىۋېرساللىق» دېگەن ئۇقۇم بولۇپ، «يۇنىۋىرسىتى» دېگەن بۇ ئىنگلىزچە سۆز ئىككى گرېكچە سۆزدىن تەشكىل تاپقان، «يۇنى»-دېگەنلىك- بىر دېگەن مەنىنى، «ۋىرس» دېگەنلىك بۇرۇلۇش دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ، قوشقاندا، كىشىلەر ئالەمدىكى شەيئىلەرنى تەتقىق قىلغاندا، ئۇلار بىر تەڭرىدىن كەلگەن بىردەكلىككە بۇرۇلىدۇ دېگەنلىك... باشقىچە ئېيتقاندا، ئالەمدىكى ھەممە نەرسىنىڭ لايىھە، مەنە، ۋە مەقسىتى بولىدۇ، بۇلار مۇتلەق ھەقىقەت بولۇپ، ئىلىم-پەن ۋە تەتقىقات بەزى قىممەت قاراشلارنىڭ ھەممە ئادەم ئۈچۈن ئۇنىۋېرسال ۋە ھەقىقەت ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرىدۇ......
پەيلاسوپلار بۇنداق مۇتلەقلىقلارنىڭ ئورنىنى تۇنجى بولۇپ نىسپىيلىككە تېگىشتى. ئاندىن كېيىن سەنئەتكارلار ۋە كۆڭۈل ئىچىش ساھەسىدىكىلەر نىسپىيلىكنى تەرەققىي قىلدۇردى. ئۇنىۋېرسىتېت ۋە مەكتەپلەردىكى پروفېسسورلار نىسپىيلىكنى ئوقۇغۇچىلارغا ئۆگەتتى. بۈگۈنكى دەۋردە مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئامېرىكىلىقلار نىسپىيلىكنى قوبۇل قىلىدۇ.

3- كۆپ خىل مەدەنىيەت
ئۈچىنچى ئىدىيە كۆپ خىللىق ياكى كۆپ خىل مەدەنىيەت تىن ئىبارەت. بۇنىڭ مەنىسى دۇنيادىكى بارلىق ئىدىيىلەر ئوخشاشلا مۇئەييەن ئەقلىيىلىككە ئىگە، ئوخشاشلا قوبۇل قىلىشقا بولىدۇ، ھەممىسىنىڭ قىممىتى بولىدۇ دېگەنلىكتىن ئىبارەت. بۇنىڭدا ئۇ خىل ئىدىيىنىڭ زادى نەدىن كەلگەنلىكى سۈرۈشتۈرۈلمەيدۇ. ئىدىيىلەرنىڭ ئۆزى ئەمەس، بەلكى كىشىلەرنىڭ ئوخشىمىغان ئىدىيىلەرگە ئىشىنىدىغانلىقىدىن ئىبارەت پاكىت ئىدىيىلەرنى قىممەتكە، باراۋەر مۇھىملىققا ئىگە قىلىدۇ.

4- يول قويۇش
1960-يىلىدىن باشلاپ ئومۇملىشىشقا باشلىغان يەنە بىر ئىدىيە –يول قويۇش، كەڭ قورساقلىق بولۇپ، دەسلەپكى چاغلاردا يول قويۇش سۆزى –كىشىلەرنىڭ بىر-بىرىگە ئوخشىمىغان ئىدىيىلەردە بولۇش ئەركىنلىكىگە يول قويۇش دېگەنلىكنى بىلدۈرگەن. ئۇنىڭ ھازىرقى مەنىسى جەمئىيەتتە دېگۈدەك ھەرقانداق ئىدىيە ئالغا سۈرۈلسە، تەرەققىي قىلدۇرۇلسا بولىدۇ دېگەنلىكتۇر. ھازىر ئامېرىكا پۇقرالىرى ئارقا كۆرۈنۈشى قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ئوخشىمىغان ئېتىقاد ۋە ئوخشىمىغان قىممەت قاراشتىكى كىشىلەرنى قوبۇل قىلىشقا رىغبەتلەندۈرۈلۈۋاتىدۇ. «يول قويۇش» سۆزى كۈچلۈك مەنىسى بىلەن ئېيتقاندا (باشقىلارنىڭ ئىدىيىسىنى ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنۇش خاتالىقتۇر )دېگەنلىكتىن ئىبارەت.


ماھىيەتلىك ئامېرىكا قىممەت قاراشلىرى

كىتابلاردا يېزىلغان قىممەت قاراشلار:
1- شەخسنى تەكىتلەش
2- باراۋەرلىك، ئادىللىق
3- ئوچۇق-ئاشكارىلىق
4- كەلگۈسىنى مەركەز قىلىش
5- مۇھىتنى كونترول قىلىش
6- تەبىئىي ۋە ئاكتىپ يوسۇندا ئۆزگەرتىش
7- ۋاقىتنى كونترول قىلىش
8- قائىدىسىزلىك
9- ئۆزىنى قۇتقۇزۇش، شەخسى تەرەققىيات
10- رىقابەت
11- «قىلىش»نى مەركەز قىلىش ۋە ئۇتۇق قازىنىش
12- ئەمەلىيەتچىللىك، ئۈنۈمدارلىق ۋە «چوت سوقۇش»
13- ماتېرىيالىزم


باشقىچە قىممەت قاراشلار:

1- گۇرۇپپىغا تەۋە بولۇش
2- دەرىجە –ئىجتىمائىي ئورۇن
3- ۋاسىتىلىك بولۇش، باشقىلارغا «يۈز» بېرىش
4- ئۆتمۈشنى ئۇلۇغلاش
5- تەقدىرنى قوبۇل قىلىش
6- مۇقىملىق، ئىزچىللىق ۋە ئەنئەنە
7- كىشىلىك مۇناسىۋەت ۋە ئىناقلىق
8- قائىدىگە ئەھمىيەت بېرىش
9- تۇغما ھوقۇق ئەنئەنىسى
10- ھەمكارلىق
11- «مەۋجۇتلۇق»نى تەكىتلەش
12- پەلسەپىۋى ئامىللار
13- روھى ئامىللار
(<ئامېرىكىغا نەزەر>، بىل پەررى، 11-بەت)

ئامېرىكىنىڭ سىياسىي قىممەت قارىشى

<كىشىلىك ھوقۇق، ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك>تىن ئىبارەت «سىياسىي قىممەت قاراش» دۇنيادىكى نۇرغۇن ئەللەرنىڭ ياشلىرىنى ئامېرىكىغا تارتىپ تۇرىدىغان مۇھىم تەرەپ بولۇپ كەلدى. قانۇن ئارقىلىق كاپالەتلەندۈرۈش- ئامېرىكىنىڭ مەزمۇت دۆلەتلىك ئوبرازىنى يۇمشاق دېتال بىلەن تەمىنلىگەن بولسا، كۈچلۈك، ھەممىدىن كۈچلۈك بولۇش، ئوچۇق-ئاشكارا رىقابەتلىشىش، دۈشمەنگە مۇشت ئېتىش، گېپىڭ بولسا مەيدانغا چىقمامسەن، ئاكاڭ قارىغاي ھەممىدىن نوچى، كۈچۈڭ يەتسە ئالساڭچۇ دېگەن گاڭگۇڭلۇق -جەلپكار نۇقتىلارنىڭ بىرى بولۇپ كەلدى.

دۆلەت مەنپەئەتى-ئامېرىكا مەنپەئەتى بىرىنچى
مەڭگۈلۈك دوست يوق، مەڭگۈلۈك دۈشمەن. پەقەت ئامېرىكا مەنپەئەتىلا بار.
ئامېرىكىغا پايدىلىق بولىدىكەن، چوقۇم قىلىش كېرەك، زىيانلىق بولىدىكەن، ۋاز كېچىش كېرەك،
ئاشكارا بولۇش-دۆلەت ئىشلىرىدا، ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدە ئوچۇق-ئاشكارا بولۇش

ئەخلاقى قىممەت قاراشلار:

مۇناسىۋەتلىك جەمئىيەتشۇناسلارنىڭ تەكشۈرۈش نەتىجىسىگە ئاساسلانغاندا، كۆپلىگەن ئامېرىكىلىقلارنىڭ نەزىرىدىكى ئەخلاقسىزلىقلار : -سەمىمىيەتسىزلىك قىلىش،
-باشقىلارنىڭ مال-دۇنياسىغا چىقىلىش،
-باشقىلارنى ھاقارەت قىلىش... قاتارلىق ئۆزىنى دەپ باشقىلارغا دەخلى-تەرۇز قىلىش خاراكتېرىدىكى ئىشلار ئىكەن..
ئېتىقاد تۈرتكىسىدىكى ئەخلاق ئۇقۇمىغا بەرگەن تەبىرنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن ئىككى جىنس ئوتتۇرىسىدىكى ھېسسىيات ئالماشتۇرۇشقا بولغان پوزىتسىيە –ئىسلام ۋە شەرق ئەللىرى نەزىرىدىكى بىلەن تۈپتىن پەرق قىلىدىكەن.

غەيرىي رەسمىيلىك
تەكەللۇپ، تۈزۈت، رەسمىيەت قاتارلىق چەكلەش خاراكتېردىكى ئەخلاقى ئۆلچەملەردىن كۆرە، باشقىلارغا ھۆرمەتسىزلىك بولمىغان ئەھۋالدا تۇز ۋە غەيرىي رەسمىيلىك تەشەببۇسى ئومۇمى مۇئامىلىدە ئىشلىتىلىدىغان ۋە قوبۇل قىلىنىدىغان ئىش ئىكەن.

2)-كىنولاردىكى ئامېرىكا قىممەت قارىشى

ھەممەيلەنگە مەلۇمكى، ئامېرىكا فىلىملىرىنىڭ مەستانىلىرى ياشلارنى ئاساس قىلىدۇ، ئامېرىكا كىنولىرىنىڭ ھېرىسمەنلىرىنىڭ ئورتاقلىقى‹ئىدىيە ئازادلىقى› غا بولغان مايىللىق بولۇپ، پەن-تېخنىكا، ئۆزگىچە تەسەۋۋۇر ۋە يۇقىرى پەن-تېخنىكا، ئەسلى ھېسسىيات ۋە رېئال ئېھتىياج، تارىخ ۋە بۈگۈن، فانتازىيە ۋە رېئاللىق يۇغۇرۇلۇپ سۇنۇلغان ئامېرىكا فىلىملىرى كۆپ خىل ساھەلەرگە چېتىشلىق رەڭدارلىقى، ھەممىنىڭ زوقىنى قوزغايدىغان كۈچ-قۇۋۋەت بىلەن كۆپنىڭ ھەۋىسىنى قوزغايدىغان ھېسسىياتى مەزمۇنلىرى بىلەن دۇنيا كىنو بازىرىدا مۇتلەق ئۈستۈنلۈكنى، غەرب مەدەنىيەتنى، قىممەت قارىشىنى تەشۋىق قىلىشتا ئۇنىۋېرسىتېتلاردىن قالسا ئىككىنچى ئاساسى ۋاسىتە بولۇپ كېلىۋاتىدۇ.
ئامېرىكا فىلىملىرىنى كۆرگەندە يەنە تۆۋەندىكى ئوبرازلارنى ھېس قىلىمىز، ئەمما بۇ قىسمەن ياشلاردىكى ئايرىم ھادىسە ئىكەنلىكى ئېنىق، ئەلۋەتتە ئۇ ئامېرىكا جەمئىيىتىدىكى مەۋجۇت ھادىسىلەرنىڭ بىر ئەينىكى:
بىپەرۋالىق، بىگانىلىك، ئۆز بېشىمچىلىق، تۇتۇرۇقسىزلىق، ئۈمىدسىزلىك، چۈشكۈنلۈك، ئۇچىغا چىققان شەخسىيەتچىلىك، ئالدىراڭغۇلۇق، غەلىتىلىك، قائىدىسىزلىك، رەھىمسىزلىك... !
ئامېرىكا قىممەت قارىشى ۋە ئىدېئولوگىيىسى بىلەن چىقىشالمايدىغان نۇرغۇن ئەللەر، جۈملىدىن ئىسلام ئەللىرى ھوللىۋۇد فىلىملىرىنى ئامېرىكىنىڭ غايەت زور تەسىرگە ئىگە «مەدەنىيەت ۋە قىممەت قاراش ئۆزگەرتىش» تەشۋىقات ماشىنىسى دەپ ھېسابلايدۇ.
بىر باياندا مۇنداق دېيىلگەن: ھوللىۋۇد فىلىملىرى بەشبۇرجەكلىك بىنا، ئامېرىكا ئارمىيىسى قىلالمايدىغان ئىشنى قىلدى، دۇنيادىكى نۇرغۇن ئەللەرنىڭ سىياسىي قارىشى، مەدەنىيەت قارىشىدا ئوق چىقارماي ئۆزگىرىش ياسىدى.

ئامېرىكا زۇڭتۇڭلىرى ۋە زۇڭتۇڭ رىقابەت سايلىمى نۇتۇقلىرىدا كۆپ تەكىتلەنگەن قىممەت قاراشلار:

مەن ئۆزۈم ئوقۇغان ۋە ئاڭلىغان نۇتۇق مەزمۇنىغا ئاساسەن تۆۋەندىكىلەرنى ھېس قىلدىم.
1- ۋەتەنپەرۋەرلىك- «مەن ئامېرىكىنى سۆيىمەن. ئۇنىڭ ۋە خەلقنىڭ بىخەتەرلىكىنى...»
2- ئائىلە تەربىيىسى ۋە مېھرىبانلىق- «مەن كىچىك چىغىمدا ئاپامدىن، ياكى بوۋامدىن شۇنى چوڭقۇر ئۆگەنگەنمەنكى…»
3- جاپالىق ئىشلەش- «ئامېرىكىلىقلار ئىنتايىن تىرىشچان خەلقىمىزكى، بۈگۈنىمىزنى ئۆزىمىز ياراتقان…»
4- شەخسى ئىقتىدار -«ئىقتىدارلىقلار يېڭىدۇ»، «مەن ئەقلىم، بىلىمىم بىلەن ھۆددە قىلىمەنكى…»
5- دۆلەتنىڭ كۈچ-قۇدرىتى- «دۆلىتىمىز ئەڭ قۇدرەتلىك دۆلەت…»
6- ئىنسانپەرۋەرلىك روھى- «ئىنسانىيەتنىڭ بەخت-سائادىتى ئۈچۈن، دېموكراتىيە ۋە كىشىلىك ھوقۇقنىڭ ئومۇملىشىشى ئۈچۈن... نامراتلىق، ئۇرۇش، ئاپەتلىرىنىڭ تۈگىشى ئۈچۈن…»
7- مال-دۇنيا توپلاشنىڭ مۇھىملىقى – «ئىشسىزلىقنى تۈگىتىپ، ئىقتىسادنىڭ ئېشىشىنى يۇقىرى كۆتۈرىمەن،» «ئۆتكەن بىر نەچچە يىلدا غايەت زور ماددىي ئىلگىرىلەشلەرگە ئېرىشتۇق»


ئامېرىكا قىممەت قارىشىنىڭ «بازىرى»

ئامېرىكا قىممەت قارىشى- ئامېرىكا سىياسىي سەھنىسىدە، ئامېرىكا خەلقىنىڭ نورمال تۇرمۇشىدا، مەدەنىيەت، مائارىپ، سەنئەت، تەنتەربىيە... ھەممە ساھەدە ئۆزىنى كۆرسىتىپ كەلدى.
ئامېرىكا قىممەت قارىشى-ئابستراكت ئۇقۇم بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ تەسىرى ئىنتايىن ئەمەلىي بولدى.
ئامېرىكا قىممەت قارىشى ئامېرىكىلىقلارنىڭ نەزىرىدە ئۇلارنىڭ 1-مەۋجۇتلۇقى، 2-بىرلىشىشى، 3-تەرەققىياتى، 4-دىپلوماتىيىسى ئۈچۈن ئىنتايىن كەم بولسا بولمايدىغان مەنىۋى ئاساس بولدى
<كىشىلىك ھوقۇق، ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك>تىن ئىبارەت 3 ئاساسى پرىنسىپ دۇنيادىكى بۇلارغا ئىنتىلىدىغان ئەل پۇقرالىرىنى ئامېرىكىغا تارتىپ تۇرىدىغان مۇھىم تەرەپ بولۇپ كەلدى.
قانۇن ئارقىلىق كاپالەتلەندۈرۈش- ئامېرىكىنىڭ مەزمۇت دۆلەتلىك ئوبرازىنى يۇمشاق دېتال بىلەن تەمىنلىگەن بولسا، كۈچلۈك، ھەممىدىن كۈچلۈك بولۇش، ئوچۇق-ئاشكارا رىقابەتلىشىش، دۈشمەنگە مۇشت ئېتىش، «گېپىڭ بولسا مەيدانغا چىق، ئاكاڭ قارىغاي ھەممىدىن نوچى، كۈچۈڭ يەتسە ئالساڭچۇ» دېگەن گاڭگۇڭلۇقى- جەلپكار نۇقتىلارنىڭ بىرى بولۇپ كەلدى.
ئامېرىكا قىممەت قارشى ۋە مەدەنىيەت كىملىكى -سەنئەت، تەنتەربىيە، پۇلدارلىق، جىنسىيەت، ئۆزىنى ئىپادىلەش، كىنو، ھوللىۋۇد، ساغلاملىق، ياشلارنى مەركەز قىلغان مۇلازىمەت ساھەسى-ئىقتىدارلىق ياشلارنىڭ ئىنتىلىشى بولدى.
دۆلەت بىخەتەرلىكى ۋە پۇقرالارنىڭ ئامانلىقى، شۇنداقلا يەرشارىلاشقان ئىستراتېگىيىسى ئۈچۈن مۇداپىئە ۋە ئالدىن قول سېلىش، مۇھىم ساھەلەردە كۈچلۈك ئورۇننى قولدىن بەرمەسلىك،
دېموكراتىيە ۋە كىشىلىك ھوقۇقنى ئومۇملاشتۇرۇش، ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك ئىزدىگەنلەرگە قول سۇنۇش، ئىنسانپەرۋەرلىكنى يەتكۈزۈش-سىياسىي نىجاتلىق ئىزدەۋاتقانلارغا مادار نۇقتىسى بولدى.
ئالىي مائارىپتىن باراۋەر بەھرىمەن بولۇش پۇرسىتى ۋە ئۆزىنى ئىسپاتلاش شارائىتى، شەخسنىڭ بارلىق ئىقتىدارنى تولۇق جارى قىلدۇرۇشىغا بوشلۇق ھازىرلاش-ئۆزىگە ئىشىنىدىغان تالانت ئىگىلىرىنىڭ ئامېرىكىغا ئېقىشىغا سەۋەب بولدى.
گەرچە ئۇسۇلى ۋە نىشانى جەھەتلەردىن چۈشىنىش ئوخشىمىسىمۇ -دېموكراتىيە، كىشىلىك ھوقۇق، ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىك... قاتارلىق سىياسىي قىممەت قاراش ۋە ھۆكۈمرانلىق پرىنسىپلىرىنى ئىنساننىڭ ئەسلى تەبىئىتى نۇقتىسىدىن ھەممە زۆرۈرىيەت ھېسابلايدۇ.
مانا شۇ سەۋەب «كۈچى بار، روھى بار، گېپى بار، ئاچچىقى بار، تاتلىقى بار» ئامېرىكا دەپ نادىرلاپ كېلىنگەن مەزكۇر دۆلەت سېھرى كۈچىنى خىلى زامانلار ساقلايدۇ. باشقىلارغا تەسىر كۆرسىتىدۇ، ئىنسان تەبىئىتى ھامان ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلەيدۇ دېيىلسە، ئۇنداقتا ئاشۇ خىل قىممەت قاراشتىكى ھاكىمىيەتلەر كۆپىيىدۇ. ئالدىنقى شەرتى جىنىغا تۇشلۇق دائىرىدە مەۋجۇتلۇقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش.


ئامېرىكا قىممەت قارىشى ئۆزگىرەمدۇ؟

دۇنيا ئۆزگىرىش بىلەن دۇنيا بولىدۇ، ھەر كۈنى، ھەر سائەت تۈمەنلىگەن ئۆزگىرىشلەر روياپقا چىقىدۇ. دۇنيادا ئۆزگەرمەيدىغان بىردىنبىر نەرسە يەنىلا ئۆزگىرىشتۇر، ئامېرىكا رېئاللىقى، سىياسىيسى ئۆزگىرىشكە قەدەم قويدى، ئامېرىكا خەلقنىڭ ئىدىيىسىمۇ ئۆزگىرىشنى ئىپادىلىدى. دۇنيانىڭ ھەرقانداق يېرىدە يۈز بەرگەن چوڭ ۋەقە-ھادىسىلەر ئامېرىكا بىلەن باغلىنىشلىق بولۇپ كەلدى. ئامېرىكىدا يۈز بەرگەن ئۆزگىرىشلەرمۇ دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدىمۇ تەسىرىنى كۆرسىتىپ كەلدى. 11-سېنتەبىر ۋەقەسىنىڭ ئامېرىكىلىقلارنىڭ بۈگۈنگە قەدەر سىياسىي، مەدىنى ۋە ئىقتىسادى ھاياتى ۋە بۇنىڭدىن كېيىكى تۇرمۇشىدا كۆرسىتىدىغان تەسىرى ھېلىھەم مۇھىم قىزىق تېما ۋە تەتقىقات نۇقتىسى بولۇپ كەلدى. ئۆز بابىدا يەنە پۇقرالارنىڭ ئىدىيىسىدە، قىممەت قارىشىدا ناھايىتى زور ئۆزگىرىشلەرنى ئىلىپ كەلدى. دۇنياغا بولغان تونۇش ۋە چۈشەنچە ئىزچىل يېڭىلىنىپ كەلدى.
مەسىلە: ئامېرىكىلىقلار كۈنلەرنىڭ بىرىدە مەسىلىلەرگە پۈتۈنلەي شەرقچە، ئىسلامچە(قويۇق ئىسلامى دىنى پۇراق) ياكى خەنزۇچە (پۈتۈنلەي دىنسىز) شەكىلدە مۇئامىلە قىلىشقا ئۆزگىرىپ قالارمۇ-يوق؟ بۇ بىزگە نىسبەتەن بەك پايدىسى بار مەسىلىدەك قىلمايدۇ، خۇدانىڭ ئىلكىدىكى ئىشقا بىر نېمە دېمەك تەس، ئەمما ئىدېئولوگىيە-دىموگرافىيەنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. ئامېرىكا سىياسىيونلىرى بۇنىڭدىن خىلى بۇرۇنلا ئەندىشە قىلىپ ياش ئەۋلادلارنىڭ مىللىي كىملىك ئېڭىنى يۇقىرى كۆتۈرۈشنى مائارىپنىڭ ئاساسى نىشانلىرىدىن بىرى قىلىش لازىملىقىنى كۆپ قېتىم تەكىتلىدى. سامۇئىل خانتىڭتۇن ۋەكىللىكىدىكى مەدەنىيەت سىياسىيسى نەزەرىيىۋى ئېقىمىدىكىلەر بۇنىڭغا مايىل. خانتىڭتۇن «بىز كىم؟» ناملىق ئەسىرى ئارقىلىق بۇ ئەندىشىسىنى ئاشكارىلىدى. بىر ئەسىر مابەينىدە كۆپ ئۆزگىرىشلەر بولدى، ئىرقى كەمسىتىشكە قارشى قانۇن لايىھىسىنىڭ تۈزۈلۈشىدىن تاكى نېگىر پۇشتىنىڭ پرېزىدېنت بولۇپ سايلانغۇچە دەۋر ئامېرىكا خەلقىنىڭ سىياسىي، دىنى، مەدىنى ھاياتىدا يۈز بەرگەن مىسلىسىز ئۆزگىرىشلەرگە شاھىت بولدى. ۋە ئۆزگىرىشنى شوئار قىلغان يىڭى پرېزىدېنت دەۋرىنىڭ سايلانغانلىقىغا بەلگە بولۇپ قالدى. «ئامېرىكا شۇنىڭدىن باشلاپ ئۆزگىرىشكە دەۋرىگە قەدەم قويدى» نىيويورك ۋاقتى، سىملىق تېلېۋىزىيە قاناللىرى، ۋاشىنگتون پوچتا گېزىتى قاتارلىقلار ئوخشاش تېمىدا ئارقىمۇ-ئارقا ئوبزور ئېلان قىلدى.
گەرچە بۇ ئۆزگىرىش- ئىقتىسادى تەرەققىيات، خەلقئارا ھۆرمەت، بىخەتەرلىك تۇيغۇسى بىلەن نەتىجىلىنىشىنى بەك ئارزۇ قىلىنسىمۇ.

٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
http://www.uyghurqamus.com/read.php?tid=797
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
تولۇق ئوقۇش