wetenperwerlik - milliy burch

ۋەتەنپەرۋەرلىك – مىللىي بۇرچ

ۋەتەنپەرۋەرلىك – مىللىي بۇرچ


يۈسۈپجان ياسىن‎
‎

دۆلەت بىلەن ۋەتەن بىر ئۇقۇم ئەمەس. دۆلەت ھوقۇق پىكرىنىڭ مەھسۇلى. ئۇ ‏سىياسىي قۇدرەتنىڭ ئەڭ يۇقىرى بەلگىسى ۋە تېررىتورىيىلەشكەن شەكلى. ۋەتەن بولسا ‏ئىنسان تۇيغۇ ئارقىلىق باغلىنىپ تۇرىدىغان ۋە مىللىي مەدەنىيەت بىلەن بىرىككەن ‏بەلگىلىك بىر زىمىندىن ئىبارەت. بۇ زىمىن تارىخنىڭ مىللەتكە پۈتكەن تەقدىرى ‏بويىچە ئاتا قىلىنغان بولغاچقا، ئىنسان توپلىرىنىڭ مىللەت خاراكتېرىنى ئېلىشى ئاشۇ ‏زىمىن تەمىنلىگەن ماددى ۋە مەنىۋىي ئىمكانىيەتكە تايانغان. مىللەتنىڭ ھاياتلىق ‏قارىشى، ئېتىقاد شەكلى، سەنئەت چۈشەنچىسى، مىللىي زوقى ۋە قىممەت ئېڭى ۋەتەن ‏ئاتا قىلغان ئىمكانىيەتلەر ئاساسىدا رۇياپقا چىققان. نەتىجىدە ۋەتەن بىلەن مىللەت ‏پەرقسىز بىر ئۇقۇمدەك ھالەتكە كەلگەن. شۇڭا، ئىنسان ۋەتەندە ئۆزىنىڭ مىللىي توپى ‏بىلەن بىر گەۋدە بولۇپ ياشىغاندىلا ئاندىن ھاياتى ھەقىقىي قانائەت تاپىدۇ. ‏ئەمەلىيەتتىمۇ مىللەتنى ھاياتلىق ماكانى بىلەن تەمىن ئەتكەن ئاشۇ زىمىن مىللەتنىڭ ‏بىر پۈتۈن تارىخى ئۈچۈن سەھنە بولۇش رولىنى ئوينىغىنىدەك، مىللەتنىڭ ئاشۇ تارىختا ‏ياراتقان تۈرلۈك مەدەنىيەت بەلگىلىرى، قەبرە ۋە خاتىرە مىراسلىرىمۇ ئاشۇ زىمىنگە ‏مۇقەددەسلىك چۈشەنچىسى بېغىشلاپ، ئۇنى ۋەتەنگە ئايلاندۇرغان. دېمەك، ۋەتەن ‏ئەجداتلارنىڭ قېنى ۋە روھى بىلەن يۇغۇرۇلغان، مىللەتنىڭ تارىختا ياراتقان بۈيۈك ‏مەدەنىيەت خەزىنىلىرىنى ئۆز قوينىدا ساقلىغان، شۇ ئارقىلىق ئەۋلاتلار ئۈچۈن ھاياتلىق ‏سورۇنى ۋە مىللىي ئالاھىدىلىك ھازىرلىغان تۇپراقتۇر. شۇڭا، ئۇ مۇقەددەستۇر. بۇنىڭدىن ‏مەلۇمكى، ئىنسانلاردىكى دۆلەت چۈشەنچىسى پىكىردىن شەكىللىنىدۇ، ئۇ مەدەنىيەتكە ‏مەنسۇپ.① ۋەتەن چۈشەنچىسى بولسا تۇيغۇدىن ھاسىل بولىدۇ، ئۇ مىللىي مەدەنىيەت ‏‏(كۈلتۈر)كە مەنسۇپ.② شۇڭا، ئىنسانلار ئۆزى مەنسۇپ دۆلەتتىن يۈز ئۆرىشى مۇمكىن، ‏لېكىن ئۆز ۋەتىنىدىن ۋاز كېچىشى مۇمكىن ئەمەس

‎ ‎ئىنسانلارنىڭ ھاياتىغا مەنا بېغىشلايدىغان روھىي دۇنيا پەقەت ۋەتەننى مەنبە ‏قىلغاچقا ھەم ۋەتەنگە تايىنىپلا ئۆزىنىڭ ئېھتىياجىنى قاندۇرالىغاچقا، ۋەتەنىدىن ‏ئايرىلىپ قالغان ئىنسانلار ئۆزىنىڭ روھىي دۇنياسىنىمۇ يۇقىتىپ قويىدۇ. چۈنكى، ‏ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ قالغان ئىنسانلار ھامان باشقىلارنىڭ ئىرادىسىگە ۋە روھىغا بېقىپ ‏ياشاشقا مەجبۇر بولىدۇ. بۇنداق مۇھىتتا قالغان ئىنسانلار ماددىي جەھەتتىن قانچە كۆپ ‏بايلىققا ئىرىشسىمۇ، مەنىۋىي جەھەتتىن ئۆزىنىڭ روھىي دۇنياسىدىن مەھرۇم بولغان ‏ئادەملەرگە ئايلىنىپ قالىدۇ. روھ يوقىتىلسا تەننىڭ قۇللۇقى باشلىنىدۇ. مىللەتتىكى ‏ياتلىشىش ۋە ئاينىپ كىتىش دەل مۇشۇنداق شارائىتتا ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. دېمەك، ‏جاندىن ئايرىلىش شەخسنىڭ ئۆلۈمى ھېساپلانسا، ۋەتەندىن ئايرىلىش مىللەتنىڭ ‏ئۆلۈمىدۇر. ئۇيغۇرلار بۇنى«ۋەتەنسىز ئادەم- ھاياتىي ماتەم» دەپ يەكۈنلىگەن
مەلۇمكى، ۋەتەننىڭ تەقدىرىنى خۇسۇسىي ھاياتنىڭ ئۈستىگە قويۇش ‏ۋەتەنپەرۋەرلىكتۇر. تېخىمۇ ئېنىق قىلىپ ئېيتقاندا، ۋەتەنپەرۋەرلىك ئىنساننىڭ ئۆز ھاياتىنى ۋە ئاشۇ ھاياتىدا ئىرىشكەن پۈتكۈل ماددىي ئىمكانىيىتىنى ۋە مەنىۋىي ‏قۇدرىتىنى ۋەتەننىڭ مەۋجۇتلىقىغا، ھۆرلىكىگە، شان شەرىپىگە ۋە ئىستىقبالىغا ‏بېغىشلاشتىن ئىبارەت ساداقەت روھىنى كۆرسىتىدۇ. ئىنسان ۋەتىنىگە پەقەت مۇشۇ خىل ‏روھ بىلەن باغلانغاندىلا ئاندىن ئۇ مىللەتنىڭ سىمۋوللۇق ئادىمىگە ئايلىنىدۇ. ‏ۋەتەنپەرۋەرلىك مىللىي ھەمكارلىقنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدۇ. شۇ ۋەجىدىن ۋەتەن ‏ئۇقۇمى ئوتتۇرىغا چىققان مىللەتتە تارىخ ئۈزۈلمەيدۇ، تەقدىر ۋە ئىستىقبال ئۈستىدىن ‏قارار چىقىرىش ھوقۇقى مىللەت ئەزالىرىنىڭ قولىدا بولىدۇ‎.
ۋەتەنپەرۋەرلىك ئىنسانلارغا ئورتاق بىر خىل تۇيغۇ. لېكىن، بۇ خىل تۇيغۇنىڭ ‏ئىپادىلىنىش دەرىجىسى ئوخشىمايدۇ. ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ مىللەت ئەزالىرى ئۈچۈن ‏ئىرادىگە ۋە پىكىر ئېقىمىغا ئايلىنىپ، ھەرىكەت مىزانى دەرىجىسىگە كۆتۈرىلىشىمۇ ياكى ‏ئۇنتۇلۇشقا يۈزلىنىپ كۆمۈلۈپ قېلىشىمۇ مۇمكىن. بۇ پەقەت مەۋجۇت شارائىتتىكى ئىدارە ‏قىلغۇچى ھاكىمىيەتنىڭ ئىنسان ۋە مەدەنىيەت ھەققىدىكى تۇنۇشى ۋە يۈرگۈزىۋاتقان ‏سىياسىتىنىڭ ماھىيىتىگە باغلىقتۇر. ئەمەلىيەتتىمۇ دېموكراتىك ۋە خەلقچىل ھاكىمىيەتنىڭ ‏ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ يۈكسىلىشىگە تۈرتكە بولىدىغانلىقى، مۇستەبىت ۋە گۇرۇھۋاز ‏ھاكىمىيەتنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ئۇنتۇلۇشىغا سەۋەپ بولىدىغانلىقى تارىخ ئىسپاتلىغان ‏بىر ھەقىقەت. شۇنىمۇ ئەسكەرتىپ قويۇش زۆرۈركى، ھەر قانداق ئەلدە ۋەتەنپەرۋەرلىك ‏‏« شۇئار»غا ئايلىنىپ قالغان چاغدا، مەۋجۇت ھاكىمىيەتنىڭ گۆرى كولىنىۋاتقان بولىدۇ‎. ‎‎ ‎‏ تارىختا ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي مىللەتلەر ۋەتەنپەرۋەرلىك روھىنىڭ ئۈستۈنلىكى ‏بىلەن شۆھرەت قازانغان. 1970- يىلى ئىسسىق كۆلنىڭ يېنىدىكى ئېسىك قورغىنىدىن ‏قېزىۋېلىنغان مىلادىدىن بۇرۇنقى 5- ئەسسىرگە مەنسۇپ « ئالتۇن كىيىملىك شاھزادە » ‏نىڭ يېنىدىن تېپىلغان بىر كۈمۈش تاۋاقتىكى «ۋەتەننىڭ بايرىقىنى شەرەپ بىلەن ئىگىز ‏تۇت»③ دېگەن خىتاپ ئۇيغۇر ۋەتەنپەرۋەرلىك روھىنىڭ تۇنجى يازما ئىپادىسى ‏ھېساپلىنىدۇ. ئۇيغۇر مىللىي پەلسەپىسىنىڭ مۇھىم تەركىپلىرىدىن بولغان ماقال– ‏تەمسىللەردىكى پىكىرلەردىنمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەتەن ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنىڭ تولىمۇ ‏مۇكەممەللىكىنى بىلىشكە بولىدۇ. ئەمەلىيەتتىمۇ ئۇلاردىكى ۋەتەن چۈشەنچىسى ‏ناھايىتى مۇقەددەس بىر ئۇقۇم بولۇپ، ئۇ ئائىلە، مەھەللە، يۇرتقا بولغان كۈچلۈك ‏مۇھەببەت ۋە ساداقەتنىڭ يۈكسەك دەرىجىدىكىى بەلگىسى سۈپىتىدە گەۋدىلەنگەن. ‏ۋەتەنگە باغلىنىش ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن ساداقەت ۋە پىداكارلىق كۆرسىتىش«مىللىي ‏تەربىيە»گە ئايلانغان. شۇ ۋەجىدىن، قەدىمكى تۈركىي تىلدا « مۇقەددەس يەر- سۇ» ‏ياكى« ئۇلۇش»سۆزى بىلەن ئىپادە قىلىنغان ۋەتەن ھۆكۈمدار ئائىلىسىنىڭ خۇسۇسىي ‏مۈلكى بولماستىن، بەلكى پۈتۈن مىللەتنىڭ ئورتاق مۈلكى ھېساپلىناتتى.
ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي مىللەتلەردە ۋەتەنگە سادىق بولۇش بىلەن بىرگە سەييارە، ‏كۆچمەن ۋە ھەرىكەتچان تۇرمۇش كەچۈرۈش بىر گەۋدىلىشىپ كەتكەن ۋە ئۇلارنىڭ ‏ھوقۇق چۈشەنچىسىنىڭ ئاساسلىرىدىن بىرى قىلىنغان. چۈنكى، ئۇلارنىڭ ۋەتەن ‏چۈشەنچىسى قانۇن ۋە ھۆرلۈك بىلەن بىرىككەن بولۇپ، بۇ ئىككى شەرتتىن مەھرۇم ‏بولغان چاغدا، ئۇلار يېڭى بىر يۇرت قۇرۇش ئىستىكىدە، ۋەتەن ئۈچۈن ۋەتەندىن ‏ئايرىلاتتى. بۇ توغرىسىدا تاڭ دەۋرىدىكى خەنزۇچە مەنبەلەردە «ئۇلار بۈگۈنكى كۈندە ‏دۆلىتىمىزگە تەسلىم بولغان تەقدىردىمۇ، ئۆز ۋەتىنىنى ئاسانلىقچە ئۇنۇتمايدۇ»④دەپ ‏مەلۇم چۈشەنچە بېرىلگىنىدەك، ئەرەپ مۇتەپەككۇرى جاھىزى بۇ نوقتىنى« ۋەتەن ‏مۇھەببىتى بارلىق ئىنسانلارغا ئورتاق بولغان بىر خىل ھېسسىياتتۇر. لىكىن، بۇ خىل ‏ھېسسىيات تۈركلەر(ئۇيغۇرلار)دە تېخىمۇ ئۈستۈن ۋە يۈكسەكتۇر»⑤ دەپ ‏خاراكتېرلەندۈرگەن. ئەرەپلەرنىڭ مەشھۇر قوماندانى قۇتەيبە ئىبنى مۇسلىم«تۈركلەر ‏‏(ئۇيغۇرلار) ۋەتىنىگە ناھايىتى سادىق بولۇپ، ئۇنىڭ ئۈچۈن جان بېرىدۇ. ھېچقاچان ‏ۋەتىنىنى ئۇنۇتمايدۇ. قەيەرگە بېرىشىدىن قەتئىينەزەر، ۋەتىنىگە سادىق بولىدۇ. ‏تۈركلەرنى باشقا مىللەتلەردىن ئۈستۈن قىلغان ئامىل دەل مۇشۇ خۇسۇسىيەتتۇر. تۈركلەر ‏بۇنى ناھايىتى ياخشى بىلىدۇ»⑥ دەپ تەرىپلىگەن. مەھمۇت قەشقەرى«تەڭرى ‏تۈركلەرنى يەر يۈزىنىڭ ئەڭ ئىگىز ۋە ئەڭ ھاۋالىق جايلىرىغا ئورۇنلاشتۇرغان»⑦ دەپ ‏تەرىپلەش ئارقىلىق ۋەتەندىن ئىپتىخارلىنىش روھىنى ئىپادىلىگەن‎.
ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەتىنىنى قوغداش يولىدا پىداكارلىق كۆرسىتىدىغانلىقى يەنە ئىران ‏داستانلىرىدىمۇ سۆزلىنىدۇ. ئىران داستانلىرىدا تۇمارىس ۋە شىراق قەھرىمانلىقلىرى ‏بۇنىڭ مىسالى سۈپىتىدە بېرىلگەن. خەنزۇچە مەنبەلەردىمۇ بۇنىڭغا ئوخشاش مىساللار ‏تىلغا ئېلىنىدۇ. ھۇن ئېمپېراتورى باتۇر تەڭرىقۇت(ئوغۇزخان) دۇنيا تارىخىدا ‏ۋەتەنپەرۋەرلىكنى ھوقۇق پىكرى سۈپىتىدە تەدبىقلىغانلارنىڭ تۇنجى ۋەكىلى قىلىپ ‏كۆرسىتىلمەكتە. ھۇنلارنىڭ شەرقتىكى قوشنىسى تۇڭگۇسلار ھۇن زىمىنىنىڭ شەرق ‏تەرىپىدىكى قاقاس بىر پارچە يەرنى كىسىپ بېرىشنى تەلەپ قىلغاندا، باتۇر تەڭرىقۇت ‏‏«يەر – زىمىن دۆلەتنىڭ ئاساسى، نىمە ئۈچۈن زىمىنىمىزنى بېرىدىكەنمىز»⑧ دېگەن ‏ۋە بۇ زىمىننى بېرىۋىتىشنى تەشەببۇس قىلغان ۋەزىرلەرنى ئۆلۈمگە بۇيرىغان. ئەسلىدە ‏تۇڭگۇسلار بىلەن ئىناق قوشنىدارچىلىقنى تەشەببۇس قىلغان باتۇر ئۇلارنىڭ مۇشۇ ‏تەلەپى تۈپەيلىدىن ئۇرۇش قوزغاپ، ئۇلارنى قاتتىق مەغلۇپ قىلغان. شۇنىڭدەك، خەن ‏سۇلالىسىمۇ ھۇنلاردىن بىر پارچە تاغلىق يەرنى سورىغاندا، ھۇن تەڭرىقۇتى«بۇ يەر ‏مەرھۇم ئاتامدىن مىراس قالغان زىمىن بولۇپ، قولدىن بېرىپ قويۇش ھەددىم ‏ئەمەس»⑨ دەپ قاتتىق ئېتىراز بىلدۈرگەن. «تونيۇقۇق مەڭگۈ تېىشى»دا«مەن تۈرك ‏خەلقى زىمىنىدە تولۇق قۇراللانغان دۈشمەنلەرنى ماڭدۇرمىدىم»⑩ دېيىلىدۇ. بۇنىڭدىن ‏مەلۇمكى، تۈركىي مىللەتلەردە ۋەتەن – ئۇلۇش ھۆكۈمدارنىڭ ئۆزى خالىغانچە ‏شەخسىي مۈلۈك سۇپىتىدە ئىشلىتىدىغان زىمىن بولماستىن، بەلكى ھۆكۈمدار تەرىپىدىن ‏قوغدىلىدىغان ئاتا مىراس يادىكارلىق ھېساپلىناتتى‎.
ئىنسانىيەت تارىخىدا مىللىي مەۋجۇتلۇقنى ھەربىي كۈچكە تايىنىپ قوغداش دەۋرى ‏ناھايىتى ئۇزۇن داۋاملاشقان. ھېلىمۇ ئىنسانىيەتنىڭ مىللىي مەۋجۇتلۇق بىلەن ھەربىي ‏كۈچنىڭ مۇناسىۋىتىنى ئايرىۋەتكىنى يوق. ھەربىي كۈچكە مۇراجىئەت قىلىنغان بۇ ‏دەۋردە قەھرىمانلىق ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ئەڭ كۈچلۈك بەلگىسىگە ئايلانغان. بۇ ھالەت ‏ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تارىخىدا ناھايىتى گەۋدىلىك ھالدا ئوتتۇرىغا ‏چىققان. ۋەتەننى مىللەتنىڭ ئورتاق مۈلكى دەپ قارايدىغان ھوقۇق چۈشەنچىسى ‏ئۇلاردا قەھرىمانلىقنىڭ يۈكسىلىشىدىكى مۇھىم ئامىل ئىدى. قەھرىمانلىق ھاياتنى ‏بەدەلسىز پىدا قىلىشتىن ئىبارەت بىر خىل بۈيۈك روھ بولۇپ، ئۇيغۇر مەدەنىيەت ‏تارىخىدىكى مۇھىم بىر تىپ ھېساپلىنىدۇ. ھەقىقەتەن، ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختا «جەڭگىۋار ‏مىللەت»(ھەربىي مىللەت) سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋە ھەربىي ئىشلار تېخنىكىسىنىڭ ‏يۈكسىلىشى ئۇلاردىكى ۋەتەنپەرۋەرلىك روھى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىدى. ‏خەنزۇچە مەنبەلەردە ھۇنلار، كۆكتۈركلەر ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ كىسەلدە ئۆلۈشنى نومۇس، ‏ئۇرۇشتا ئۆلۈشنى شەرەپ دەپ بىلىدىغانلىقى تەكىتلەنگەن. «كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشى» ‏دىمۇ «ئىنسان بالىسى ئۆلۈش ئۈچۈن تۆرەلگەن»(11) دېيىلىدۇ. ساسان چىچەن ‏‏« تۈركلەر (ئۇيغۇرلار) ئۆيدە تۇغۇلۇپ، ئۇرۇش مەيدانىدا جان بېرىدۇ» (12) دەيدۇ. ‏تۈركىي مىللەت تۈركۈمىدە ھەر بىر ئىنسان كىچىكىدىن تارتىپلا ئوقيا ئېتىش ۋە ئات ‏مىنىش تەربىيىسى بىلەن چوڭ بولۇپ، ماھارەتلىك بىر ئەسكەر بولۇپ يېتىلەتتى. كىيگەن ‏كىيىملىرىمۇ تۇرمۇش ۋە ئۇرۇشقا ماس كېلىدىغان ئىككى خىل خۇسۇسىيەتتە ‏لايىھىلەنگەن. بۇ خىل تۇرمۇش بىلەن ئۇرۇش بىر گەۋدىلەشكەن ھايات شەكلى قانداقتۇر ‏بىر تاجاۋۇزچىلىق ياكى ئىستىلا چۈشەنچىسىنىڭ تۈرتكىسىدە شەكىللەنگەن بولماستىن، ‏بەلكى ئۆزى مەنسۇپ ۋەتەننىڭ، مىللەتنىڭ ۋە دۆلەتنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى، بىخەتەرلىگىنى، ‏تىنچلىقىنى ۋە ھۆرلۈكىنى سىرىتنىڭ تەھلىكىسىدىن قوغداش ئۈچۈن ھەر ۋاقىت تەييار ‏تۇرۇشتەك ساداقەت ۋە پىداكارلىق روھىدىن تۇغۇلغان. دېمەك، ھەربىي كۈچنىڭ تەرەققىي ‏قىلىشى مىللىي قوغدىنىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى.(13) ئۇيغۇرلاردا بۈگۈنكى ‏كۈنگىچە داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان « ئۆزۈڭ ئۈچۈن كۈل، يۇرتۇڭ ئۈچۈن ئۆل »، «يېتىپ ‏قالغىچە، ئېتىپ قال»،«يىگىت ئۆزى ئۈچۈن تۇغۇلۇپ، ئېلى ئۈچۈن ئۆلىدۇ» دېگەن ‏ماقال – تەمسىللەر بۇنى ئوچۇق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئەمەلىيەتتىمۇ ئۇيغۇر قاتارلىق ‏تۈركىي مىللەتلەرنىڭ ئۇرۇشلىرى تۇركىيە ئالىمى ئىبراھىم كافەسئوغلۇ كۆرسىتىپ ‏ئۆتكىنىدەك، تىنچلىق ۋە سۈلھىنى مەقسەت قىلغان بىر ۋاسىتىدىن ئىبارەت بولۇپ، ‏ئۇنىڭدا يەنە چوڭ بىرلىكتىن ئىبارەت پەلسەپىۋى چۈشەنچە يىتەكچى قىلىنغان.(14) شۇ ‏سەۋەپلىك، تىنچلىق ۋە سۈلھىنى <<ئەل>> دەپ ئاتىغان تۈركىي مىللەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ‏ۋە ئۆز دۆلەتلىرىنىڭ بۇ خىل ھالەتنى ئەمەلدە كۆرسىتىدىغان كۈچ ئىكەنلىگىگە ‏ئشەنگەچكە، مىللەت ۋە دۆلەت دېگەن ئۇقۇمنىمۇ يەنە ئاشۇ «ئەل» سۆزى بىلەن ‏ئىپادە قىلغان. بۇ سۆز يەنە «ۋەتەن» مەنىسىدىمۇ چۈشىنىلگەن. دىمەك، ۋەتەن ئۈچۈن ‏ساداقەت ۋە پىداكارلىق بىلەن ياشىغاندىلا ئاندىن تىنچ ھاياتقا، مەۋجۇتلۇق شارائىتىگە ‏ۋە يۈكسىلىش پۇرسىتىگە ئىرىشكىنى بولىدىغانلىقىنى تولۇق چۈشۈنۈپ يەتكەن تۈركىي ‏مىللەتلەر ۋەتەن دەپ ئۇرۇش مەيدانىدا جان بېرىشنى ئىدىئال ھايات تىپى قىلىپ ‏تاللىغان ۋە بۇنىڭدىن غۇرۇر، شەرەپ، بەخت تۇيغۇسى ھېس قىلغان. ھەتتا قىز – ‏ئاياللارمۇ مۇشۇنداق قەھرىمانلىق روھتا ياشىغان. شۇ سەۋەپلىك، ئۇرۇشتا قەھرىمانلىق ‏كۆرسەتكەنلەرنىڭ جەمئىيەتتىكى ئورنى، نوپۇزى ھەممىدىن ئۈستۈن بولغان. مىللەت ‏ئۇلارنىڭ ھاياتىنى تەسۋىرىي سەنئەت ئەسەرلىرى (ھەيكەل، بالبال تىكلەش، قەبرە ‏بېشىغا ئۆي-- خاتىرە سارىيى سېلىپ، ئۇنىڭ تاملىرىغا قەھرىماننىڭ ئۇرۇش قىلىۋاتقان ‏كۆرۈنىشلىرىنى سىزىش) بىلەن ئوبرازلاشتۇرغان، مەڭگۈ تاش تىكلەپ قۇتلۇقلىغان، ‏ناخشا – قوشاق ۋە داستانلارغا قېتىپ ئەبەدىيلەشتۈرگەن. بۇ ئارقىلىق قەھرىمانلارنىڭ ‏ھاياتىنى ئەۋلادلارنى تەربىيىلەشنىڭ مۇھىم دەرسلىكى قىلغان. قەھرىمانلىقنى ئىدىئال ‏ھايات قىلىپ تاللاش جەھەتتە پەقەت گېرمانلارنى تۈركىي مىللەتلەر بىلەن سېلىشتۇرۇشقا ‏بولىدۇ. قىسقىسى، تارىخشۇناسلارنىڭ تۈركىي مىللەتلەر، جۈملىدىن ئۇيغۇرلار ‏توغرىسىدىكى« قەھرىمانلىق جاسارىتى كۈچلۈك» دېگەن سۆزلىرىدە دەل ئۇلارنىڭ ‏‏« ۋەتەنپەرۋەرلىك روھى ئۈستۈن» دېگەن ئۇقۇم ئىپادىلەنگەن .
‏«‏‎ ‎ئورخۇن ئابىدىلىرى»دە ۋەتەنپەرۋەرلىك بىر خىل ئېتىقاد شەكلىدە تىلغا ‏ئېلىنغان. بۇ ئابىدىلەردە ھۇنلار دەۋرىدىن بېرى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ دۆلەتلىرىگە ‏پايتەخت بولۇپ كەلگەن ۋە ئاشۇ ئورنى بىلەن بۇ مىللەتلەرنىڭ سىياسىي ۋە مەنىۋىي ‏ئىپتىخارلىق بازىسىغا ئايلانغان ئۆتۈكەنگە ساداقەت كۆرسىتىش ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ‏مۇھىم ئۆلچەملىرىدىن بېرى قىلىپ كۆرسىتىلگەن. ئۆتۈكەندىن يىراقلىشىش، ۋەتەننى ‏تاشلاپ كېتىش، دۆلەت ئالدىدا ئۆتكۈزۈلگەن جىنايەت ھېساپلىنىپ، تەڭرىنىڭ ‏جازاسىغا ئۇچرايدىغان ئېغىر گۇنا سۈپىتىدە قارالغان. ئابىدىلەردە ئۆتۈكەنگە كۈچلۈك ‏تۈردە باغلانغاندىلا مىللەتنىڭ غەم – قايغۇسىز ياشايدىغانلىقى، دۆلىتىنىڭمۇ مەڭگۈ ‏داۋاملىشىدىغانلىقى ئېتىراپ قىلىنىش ئارقىلىق ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ماھىيەتلىك ‏بەلگىلىرى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بۇ چۈشەنچە « قۇتلۇق تاغ داستانى»دا تېخىمۇ ‏قۇۋۋەتلەنگەن. بۇ داستاندا دېيىلىشىچە، دۆلەتنىڭ سائادىتى، مىللەتنىڭ بىرلىكى بىر ‏تاغقا، تېخىمۇ توغرىسى بىر قىياغا باغلىق دەپ قارىلىدۇ. كېيىنچە تاڭ سۇلالىسىدىن ئالغان ‏بىر مەلىكىنىڭ تويلۇق مېلى سۈپىتىدە بۇ قىيا تاڭ سۇلالىسىغا بېرىۋىتىلىدۇ. تاڭ ‏سۇلالىسىنىڭ بۇ قىيانى پارچىلاپ ئۆز ئېلىگە ئېلىپ كېتىشى نەتىجىسىدە ئۇيغۇرلاردا ‏ئۆلۈم ۋە قىسچىلىق يۈز بېرىدۇ. ئاخىرىدا مىللەتنىڭ بىرلىكى بوزۇلۇپ، ئۆز يۇرتىدىن ‏كۆچۈپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. (15) شۇنىڭدەك، يەنە مەنبەلەردىكى پاكىتلاردىن ‏قارىغاندا، تۈركىي مىللەتلەر ئۈچۈن ۋەتەندىن ئايرىلىپ قېلىش ئەڭ ئېغىر زەربە ۋە ‏دەرت – ئەلەم ھېساپلانغان. بۇنىڭ ئازابى ئۇلارنىڭ روھىي دۇنياسىدا قاتتىق تەسىر ‏قوزغىغان. ھۇنلاردا ئالچى تېغىنى خەن سۇلالىسىغا تارتقۇزۇپ قويغاندا پەيدا بولغان ‏ئېغىر دەرت – ئەلەم ھەسرەتلىك قوشاققا ئايلانغان. 1881- يىلى ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ ‏يەتتە سۇغا كۆچۈرۈلگەن چاغدىكى ۋەتەن ھەسرىتى پىغانلىق ناخشا -- قوشاققا ئايلىنىپ ‏ھازىرغىچە ئېيتىلىپ كەلمەكتە. بۇ بايانلاردىمۇ پەقەت مىللەتنىڭ مەۋجۇتلۇق سورۇنى ‏بولغان ۋەتەن تۇپرىقىنى ساقلاپ – قوغداپ تۇرالىغاندىلا ئاندىن مىللەتنىڭ ھاياتى، ‏خاتېرىجەملىكى ۋە گۈللىنىشىدىن سۆز ئاچقىلى بولىدىغانلىغىدىن ئىبارەت بىر خىل ‏ھوقۇق چۈشەنچىسى ئوتتۇرىغا قويۇلغان‎.‎
ئومۇمەن قىلغاندا، تۈركىي مىللەتلەردە جۈملىدىن ئۇيغۇرلاردا ۋەتەن چۈشەنچىسى ‏ۋە مۇھەببىتى ناھايىتى ئۈستۈن بولۇشتەك خاراكتېرى بىلەن ھەرقانداق بىر مىللەت ‏تۈركۈمىدىن پەرقلىق ھالدا ھۇقۇققا مەنسۇپ ھۆرلۈك پىكرى بىلەن بىرگە داۋاملىشىپ ‏ماڭغان. ئۇلار تەشكىللىك ۋە قانۇنىي ئاساستا ئىختىيارى، ئەركىن، ھۆر ۋە دەخلىسىز-- ‏مۇستەقىل ياشالىغان زىمىننى ۋەتەن دەپ ھېساپلىغان. بۇ شەرتلەر كۆرۈلمىگەن ياكى ‏ئۇنى ساقلاپ قېلىشقا ھېچقانداق مۈمكىنچىلىك قالمىغاندا، ۋەتەننى تەرك ئېتىپ ‏كۆچۈشكە مەجبۇر بولاتتى. بۇ چاغدا ئات ئۇلار ئۈچۈن قاناتقا ئايلىناتتى. ئەمما، ۋەتىنىنى ‏ھېچ ۋاقىت ئىسىدىن چىقارمايتتى‎.
بۈگۈنكى كۈندە ھەر قانداق بىر مەسىلىدە ئەقىل ۋە يۇقىرى مەدەنىيەتكە ‏تايىنىۋاتقان مىللەتلەردە ۋەتەنپەرۋەرلىك تۇيغۇ سۈپىتىدىلا ئەمەس، بەلكى يەنە ‏ئومۇمىي بىر پىكىر ئېقىمى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىپ مىللىي ئىرادىگە ئايلانماقتا. دۇنيا ‏ھازىر مىللىي ئىرادىسى كۈچلۈك مىللەتلەرنىڭ ماھارەت كۆرسىتىدىغان ۋە بەسلىشىدىغان ‏سورۇنىغا ئايلىنىپ قالدى. دېمەك، بۇ مىللەتلەردە ۋەتەنپەرۋەرلىك ئەقىل، روھ ۋە ئىرادە ‏مەسىلىسى ھېساپلىنىدۇ. لېكىن، تۈرلۈك تارىخىي قىسمەتلەرگە، مەدەنىيەت ئارقىلىق ‏مەدەنىيەتسىزلەشتۈرىدىغان سىياسىي تۈزۈملەرگە ۋە مىللىيلىكتىن، ئەقەللىيسى ‏ئىنسانىيلىقتىن يىراقلاشتۇرىدىغان ئىدىئولوگىيىلىك چايقاشلارغا دۇچ كەلگەن ‏مىللەتلەردە بولسا ۋەتەنپەرۋەرلىك ئۇنتۇلغان خاتېرىگە ئايلىنىپ قالغان. مەلۇمكى، ‏تارىخنىڭ ماددى كۆرۈنىشى ئۆتمۈشكە ئايلانغىنى بىلەن، ئاشۇ تارىخنى ياراتقان روھ ‏ئۇدۇم ۋە سىر سۈپىتىدە ئەۋلاد قېنىدا مەڭگۈ ساقلىنىدۇ. بۇ روھ تارىخنى قايتا يارىتىدۇ. ‏بۇ يەردىكى مۇھىم ئامىل دەل بۇ روھنى قانداق تۇنۇش ۋە ئۇنى قېزىش مەسىلىسىدۇر. ‏بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى تەرىپىدىن «ئىنسانىيەت ئۈچۈن غۇرۇرنىڭ سىمۋولى» ‏دېگەن نام بىلەن خاتېرىلەنگەن مۇستاپا كامال 20- ئەسىردە ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ ‏تۇنجى بۈيۈك ئابىدىسىنى تىكلىگەن شەخس ئىدى. 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە 20- ‏ئەسىرنىڭ باشلىرىغا كەلگەندە ئىنتايىن ھالسىز ھالغا چۈشۈپ قالغان ۋە غەرپلىكلەر ‏تەرىپىدىن «ئۆلدى» دەپ قارالغان تۈركلەر ئاشۇ غەرپلىكلەرنىڭ ئىستانبۇلنى ۋە ‏ئانادولۇنى تارتىۋېلىش يولىدىكى يوقۇتۇش ھۇجۇمىغا ئۇچرىغاندا، مۇستاپا كامالنىڭ ‏تارىخىي ۋەتەنپەرۋەرلىكنى مەنبە قىلغان «يا ئۆلۈم يا ھۆرلۈك» دېگەن خىتابى ئۆلگەن ‏تۈركلەرنى قايتا تىرىلدۈرگەن. مۇستاپا كامال مۇشۇ ساداغا تايىنىپ تۈركلەرنىڭ ‏نومۇسىنى يۇيغان ۋە غەرپ مەڭگۈ چېقىلىشقا پېتىنالمايدىغان يېڭى تۈركىيىنى ياراتقان. ‏شۇڭا، فرانسىيىنىڭ زۇڭلىسى برىئاند پارلامېنتتا نۇتۇق سۆزلەپ: «سىلەر تاغدىكى ‏باندىتلار دەپ ئاتىغان مۇستاپا كامال ۋە ئۇنىڭ بارلىق ئەسكەرلىرى بۇ يەردە بولغان ‏بولسىدى، ھەر بىرىگە بىردىن ھەيكەل تىكلەيتتۇق. مەن مۇشۇنداق قەھرىمان بىر ئامىيە ‏بىلەن كېلىشىم تۈزۈشتىن ئىپتىخارلىنىمەن» دېگەن. شۇ چاغدىكى ئەنگلىيە پادىشاھى ‏ئېدۋاردⅤ‏ «تۈركىيىدە بىر مىليون كىشىلىك مۇنتىزىم ئارمىيە بار. مۇستاپا كامالنى قوشسا ‏ئىككى مىليۇن بولىدۇ» دېگەنىدى. فرانسىيىدە چىقىدىغان «رەسىملىك ژورنال»دا ‏‏«تارىخ نۇرغۇن بۈيۈك ئىنسانلارنى كۆردى، ئىسكەندەر، ناپولىئون ۋە ۋاشىنگتۇن ‏قاتارلىقلارنى كۆردى. لېكىن 20- ئەسىردىكى بۈيۈكلۈك رىكورتىنى ئاتا تۈرك، يەنى بىر ‏تۈرك ئوغلى بۇزۇپ تاشلىدى» دەپ باھا بىرىلگەن. مانا بۇ پاكىتتىن بىلىمىزكى، ئىنسان ‏ئۈچۈن، مىللەت ئۈچۈن كۈچ - قۇدرەت، يېڭى ھايات ۋە شان- شەرەپ پەقەت مىللىي ‏روھتىن ۋە ئۇنىڭ گەۋدىلىك ئىپادىسى بولغان ۋەتەنپەرۋەرلىكتىن كېلىدۇ. ئەمما، ‏شۇنى بىلىش كىرەككى، ۋەتەنپەرۋەرلىك تۇيغۇدىن بۇرچقا ئايلىنىشى شەرت. بۇ شەرت ‏ئەلبەتتە ئىنساننىڭ مىللىي تارىخ ۋە مىللىي مەدەنىيەت ھەققىدىكى بىلىشىنى ئۇل ‏قىلىدۇ.‏
ۋەتەنپەرۋەرلىك ئىرىشىشنى ئەمەس، بەلكى بېغىشلاشنى مەقسەت قىلىدىغان بىر ‏خىل بۈيۈك روھ. ئىنسان مەيلى قانداق ساھەدە بولسۇن، ياكى قانداق ماھىيىتتىكى ‏ھۆكۈمەتنىڭ قايسى مەمۇرىي دەرىجىسىدە بولسۇن، ئۇ ھامان بىر مىللىي توپقا مەنسۇپ. ‏ئۇنىڭ قىممىتىمۇ پەقەت ئۆزى مەنسۇپ مىللەتنىڭ شۇ دەۋردىكى مىللىي ئېھتىياجى ‏ئۈچۈن نىمىلەرنى قىلغانلىقى بىلەن ئۆلچىنىدۇ. بۇ تارىخنىڭ تارازىسى. تارىخ ھەممىنى ‏ئۇنتۇلدۇرىدۇ ياكى سېسىتىدۇ، پەقەت ھاياتىنى مىللىي توپقا چىڭ باغلىغان ئىنسانلارنىڭ ‏نامىنى قوغدايدۇ ۋە ئوبرازىنى پارلىتىدۇ. بۇ تارىخنىڭ ھۆكۈمى.‏

ئىزاھاتلار‎:
‎ ①
‎ مەدەنىيەت ئىنگلىزچىدە
» ‏ civilization‎‏«
، خەنزۇچىدا ‎ “文明” ‎
دەپ ‏ئاتىلىدۇ. ئۇ شەكىل، مىتود ۋە بىلىمگە تايانغان ھالدا شەكىللەنگەن ۋە مىللەتلەر ئارا ‏ئورتاق قىممەت ئۆلچىمىگە ئايلانغان بەلگىلەرنىكۆرسىتىدۇ. بۇ ئاتالغۇ ھازىر ئۇيغۇر ‏تىلىدا «مەدەنىيلىك» دەپ ئېلىنىۋاتىدۇ ، لېكىن بۇ ئىنتايىن خاتا ئاتاش
‎ 　②
　‎ فرانسۇزچە ۋە ئىنگلىزچە قاتارلىق نوپۇزلۇق تىللاردا«‏ culture‏» ‏‏
(كۈلتۈ-ركۇلچۇر)،
خەنزۇچىدا‎
“文化”
‎دەپ ئېلىنىۋاتقان ئاتالغۇ مىللەتنىڭ ‏تۇيغۇسىدىن ھاسىل بولغان ۋە مىللەتنىڭ ئۆزىگە خاس بولغان بەلگىلەرنى، يەنى ‏ئۇيغۇر تىلىدا «مىللىي مەدەنىيەت» دەپ ئاتىلىۋاتقان تەرەپنى كۆرسىتىدۇ. شۇڭا، ‏خەنزۇچىدىكى‎ “文化” ‎نى ئۇيغۇرچە «كۈلتۈر»(بۇ سۆز ئەسلىدە غەرپ تىللىرىغا ‏تۈركچىدىن كىرگەن)‏‎ ‎،‎“文明” ‎نى«مەدەنىيەت» دەپ ئىشلەتكەندە بۇ ھەقتىكى ‏ئۇقۇم ئايدىڭلىشىدۇ
‎③
‎‏ ئايدىن تانەرى:«تۈرك دۆلەت ئەنئەنىسى»، تۈركچە،11- بەت،1981-يىلى، ‏ئەنقەرە
‎ ④
‎جاڭ رېنتاڭ: «تاڭ دەۋرىدىكى شەرقىي كۆكتۈركلەر ھەققىدە يېڭى ‏ھۆججەتلەر»، تۈركچە، 67 - بەت،1967- يىلى، تەيبېي
‎ ⑤
‎ئا.زەكىي ۋەلىدى توغان:«ئومۇمىي تۈرك تارىخىغا كىرىش»، تۈركچە، ‏‏106-بەت، 1981- يىلى، ئىستانبۇل
‎⑥(13)
‎يىلماز ئۆزتۇنا:«بۈيۈك تۈركىيە تارىخى»،تۈركچە،1-توم،50-، 141- ‏بەتلەر، 1977-يىلى، ئىستانبۇل
⑦
‎مەھمۇد قەشقەرى:«تۈركىي تىللار دىۋانى»،ئۇيغۇرچە،1-توم،457 - بەت. ‏‏1981- يىلى، ئۈرۈمچى
⑧
‎سىماچەن:«تارىخىي خاتېرىلەر»، ئۇيغۇرچە، 400- بەت،1987 - يىلى، ‏ئۈرۈمچى
‎ ⑨
بەنگۇ:«خەننامە»، ئۇيغۇرچە، 798- بەت، 1994- يىلى، ئۈرۈمچى‎.
‎ (10) (11) ‎ھۈسەيىن نامىق ئورقۇن:«قەدىمكى تۈرك ئابىدىلىرى»، تۈركچە، ‏‏52 -، 118- بەتلەر، 1994-يىلى،

‎ (12)
‎ئا.زەكىي ۋەلىدى توغان:«تۈرك ۋە تاتار تارىخى»،تاتارچە، 18- ‏بەت،1912- يىلى، قازان‎.
‎(14)
رىشات گەنچ: «قاراخانىيلارنىڭ دۆلەت تەشكىلاتى»، ئۇيغۇرچە، 97-بەت، ‏‏1990 - يىلى، ئۈرۈمچى
‎(15) ب.ئۆگەل:«تۈرك مىتولوژىسى»،تۈركچە،1-توم،82-بەت،1998-يىلى، ‏ئەنقەرە

★★★★★★★★★★★
menbe: http://asrim.cn/Default.asp
★★★★★★★★★★★


Wetenperwerlik – milliy burch


Yüsüpjan yasin‎
‎

Dölet bilen weten bir uqum emes. Dölet hoquq pikrining mehsuli. U ‏siyasiy qudretning eng yuqiri belgisi we térritoriyileshken shekli. Weten bolsa ‏insan tuyghu arqiliq baghlinip turidighan we milliy medeniyet bilen birikken ‏belgilik bir zimindin ibaret. Bu zimin tarixning milletke pütken teqdiri ‏boyiche ata qilin'ghan bolghachqa, insan toplirining millet xaraktérini élishi ashu ‏zimin teminligen maddi we meniwiy imkaniyetke tayan'ghan. Milletning hayatliq ‏qarishi, étiqad shekli, sen'et chüshenchisi, milliy zoqi we qimmet éngi weten ‏ata qilghan imkaniyetler asasida ruyapqa chiqqan. Netijide weten bilen millet ‏perqsiz bir uqumdek haletke kelgen. Shunga, insan wetende özining milliy topi ‏bilen bir gewde bolup yashighandila andin hayati heqiqiy qana'et tapidu. ‏emeliyettimu milletni hayatliq makani bilen temin etken ashu zimin milletning ‏bir pütün tarixi üchün sehne bolush rolini oynighinidek, milletning ashu tarixta ‏yaratqan türlük medeniyet belgiliri, qebre we xatire miraslirimu ashu zimin'ge ‏muqeddeslik chüshenchisi béghishlap, uni weten'ge aylandurghan. Démek, weten ‏ejdatlarning qéni we rohi bilen yughurulghan, milletning tarixta yaratqan büyük ‏medeniyet xezinilirini öz qoynida saqlighan, shu arqiliq ewlatlar üchün hayatliq ‏soruni we milliy alahidilik hazirlighan tupraqtur. Shunga, u muqeddestur. Buningdin ‏melumki, insanlardiki dölet chüshenchisi pikirdin shekillinidu, u medeniyetke ‏mensup.① weten chüshenchisi bolsa tuyghudin hasil bolidu, u milliy medeniyet ‏‏(kültür)ke mensup.② shunga, insanlar özi mensup dölettin yüz örishi mumkin, ‏lékin öz wetinidin waz kéchishi mumkin emes

‎ ‎insanlarning hayatigha mena béghishlaydighan rohiy dunya peqet wetenni menbe ‏qilghachqa hem weten'ge tayinipla özining éhtiyajini qanduralighachqa, wetenidin ‏ayrilip qalghan insanlar özining rohiy dunyasinimu yuqitip qoyidu. Chünki, ‏wetinidin ayrilip qalghan insanlar haman bashqilarning iradisige we rohigha béqip ‏yashashqa mejbur bolidu. Bundaq muhitta qalghan insanlar maddiy jehettin qanche köp ‏bayliqqa irishsimu, meniwiy jehettin özining rohiy dunyasidin mehrum bolghan ‏ademlerge aylinip qalidu. Roh yoqitilsa tenning qulluqi bashlinidu. Millettiki ‏yatlishish we aynip kitish del mushundaq shara'itta otturigha chiqidu. Démek, ‏jandin ayrilish shexsning ölümi hésaplansa, wetendin ayrilish milletning ‏ölümidur. Uyghurlar buni«wetensiz adem- hayatiy matem» dep yekünligen
Melumki, wetenning teqdirini xususiy hayatning üstige qoyush ‏wetenperwerliktur. Téximu éniq qilip éytqanda, wetenperwerlik insanning öz hayatini we ashu hayatida irishken pütkül maddiy imkaniyitini we meniwiy ‏qudritini wetenning mewjutliqigha, hörlikige, shan sheripige we istiqbaligha ‏béghishlashtin ibaret sadaqet rohini körsitidu. Insan wetinige peqet mushu xil ‏roh bilen baghlan'ghandila andin u milletning simwolluq adimige aylinidu. ‏wetenperwerlik milliy hemkarliqning asasini teshkil qilidu. Shu wejidin weten ‏uqumi otturigha chiqqan millette tarix üzülmeydu, teqdir we istiqbal üstidin ‏qarar chiqirish hoquqi millet ezalirining qolida bolidu‎.
Wetenperwerlik insanlargha ortaq bir xil tuyghu. Lékin, bu xil tuyghuning ‏ipadilinish derijisi oxshimaydu. Wetenperwerlikning millet ezaliri üchün ‏iradige we pikir éqimigha aylinip, heriket mizani derijisige kötürilishimu yaki ‏untulushqa yüzlinip kömülüp qélishimu mumkin. Bu peqet mewjut shara'ittiki idare ‏qilghuchi hakimiyetning insan we medeniyet heqqidiki tunushi we yürgüziwatqan ‏siyasitining mahiyitige baghliqtur. Emeliyettimu démokratik we xelqchil hakimiyetning ‏wetenperwerlikning yüksilishige türtke bolidighanliqi, mustebit we guruhwaz ‏hakimiyetning wetenperwerlikning untulushigha sewep bolidighanliqi tarix ispatlighan ‏bir heqiqet. Shunimu eskertip qoyush zörürki, her qandaq elde wetenperwerlik ‏‏« shu'ar»gha aylinip qalghan chaghda, mewjut hakimiyetning göri koliniwatqan bolidu‎. ‎‎ ‎‏ tarixta uyghur qatarliq türkiy milletler wetenperwerlik rohining üstünliki ‏bilen shöhret qazan'ghan. 1970- yili issiq kölning yénidiki ésik qorghinidin ‏qéziwélin'ghan miladidin burunqi 5- essirge mensup « altun kiyimlik shahzade » ‏ning yénidin tépilghan bir kümüsh tawaqtiki «wetenning bayriqini sherep bilen igiz ‏tut»③ dégen xitap uyghur wetenperwerlik rohining tunji yazma ipadisi ‏hésaplinidu. Uyghur milliy pelsepisining muhim terkipliridin bolghan maqal– ‏temsillerdiki pikirlerdinmu uyghurlarning weten heqqidiki chüshenchisining tolimu ‏mukemmellikini bilishke bolidu. Emeliyettimu ulardiki weten chüshenchisi ‏nahayiti muqeddes bir uqum bolup, u a'ile, mehelle, yurtqa bolghan küchlük ‏muhebbet we sadaqetning yüksek derijidikii belgisi süpitide gewdilen'gen. ‏weten'ge baghlinish we uning üchün sadaqet we pidakarliq körsitish«milliy ‏terbiye»ge aylan'ghan. Shu wejidin, qedimki türkiy tilda « muqeddes yer- su» ‏yaki« ulush»sözi bilen ipade qilin'ghan weten hökümdar a'ilisining xususiy ‏mülki bolmastin, belki pütün milletning ortaq mülki hésaplinatti.
Uyghur qatarliq türkiy milletlerde weten'ge sadiq bolush bilen birge seyyare, ‏köchmen we heriketchan turmush kechürüsh bir gewdiliship ketken we ularning ‏hoquq chüshenchisining asasliridin biri qilin'ghan. Chünki, ularning weten ‏chüshenchisi qanun we hörlük bilen birikken bolup, bu ikki sherttin mehrum ‏bolghan chaghda, ular yéngi bir yurt qurush istikide, weten üchün wetendin ‏ayrilatti. Bu toghrisida tang dewridiki xenzuche menbelerde «ular bügünki künde ‏dölitimizge teslim bolghan teqdirdimu, öz wetinini asanliqche unutmaydu»④dep ‏melum chüshenche bérilginidek, erep mutepekkuri jahizi bu noqtini« weten ‏muhebbiti barliq insanlargha ortaq bolghan bir xil héssiyattur. Likin, bu xil ‏héssiyat türkler(uyghurlar)de téximu üstün we yüksektur»⑤ dep ‏xaraktérlendürgen. Ereplerning meshhur qomandani quteybe ibni muslim«türkler ‏‏(uyghurlar) wetinige nahayiti sadiq bolup, uning üchün jan béridu. Héchqachan ‏wetinini unutmaydu. Qeyerge bérishidin qet'iynezer, wetinige sadiq bolidu. ‏türklerni bashqa milletlerdin üstün qilghan amil del mushu xususiyettur. Türkler ‏buni nahayiti yaxshi bilidu»⑥ dep teripligen. Mehmut qeshqeri«tengri ‏türklerni yer yüzining eng igiz we eng hawaliq jaylirigha orunlashturghan»⑦ dep ‏teriplesh arqiliq wetendin iptixarlinish rohini ipadiligen‎.
Uyghurlarning wetinini qoghdash yolida pidakarliq körsitidighanliqi yene iran ‏dastanliridimu sözlinidu. Iran dastanlirida tumaris we shiraq qehrimanliqliri ‏buning misali süpitide bérilgen. Xenzuche menbelerdimu buninggha oxshash misallar ‏tilgha élinidu. Hun émpératori batur tengriqut(oghuzxan) dunya tarixida ‏wetenperwerlikni hoquq pikri süpitide tedbiqlighanlarning tunji wekili qilip ‏körsitilmekte. Hunlarning sherqtiki qoshnisi tungguslar hun ziminining sherq ‏teripidiki qaqas bir parche yerni kisip bérishni telep qilghanda, batur tengriqut ‏‏«yer – zimin döletning asasi, nime üchün ziminimizni béridikenmiz»⑧ dégen ‏we bu ziminni bériwitishni teshebbus qilghan wezirlerni ölümge buyrighan. Eslide ‏tungguslar bilen inaq qoshnidarchiliqni teshebbus qilghan batur ularning mushu ‏telepi tüpeylidin urush qozghap, ularni qattiq meghlup qilghan. Shuningdek, xen ‏sulalisimu hunlardin bir parche taghliq yerni sorighanda, hun tengriquti«bu yer ‏merhum atamdin miras qalghan zimin bolup, qoldin bérip qoyush heddim ‏emes»⑨ dep qattiq étiraz bildürgen. «tonyuquq menggü téishi»da«men türk ‏xelqi ziminide toluq qurallan'ghan düshmenlerni mangdurmidim»⑩ déyilidu. Buningdin ‏melumki, türkiy milletlerde weten – ulush hökümdarning özi xalighanche ‏shexsiy mülük supitide ishlitidighan zimin bolmastin, belki hökümdar teripidin ‏qoghdilidighan ata miras yadikarliq hésaplinatti‎.
Insaniyet tarixida milliy mewjutluqni herbiy küchke tayinip qoghdash dewri ‏nahayiti uzun dawamlashqan. Hélimu insaniyetning milliy mewjutluq bilen herbiy ‏küchning munasiwitini ayriwetkini yoq. Herbiy küchke muraji'et qilin'ghan bu ‏dewrde qehrimanliq wetenperwerlikning eng küchlük belgisige aylan'ghan. Bu halet ‏uyghur qatarliq türkiy milletlerning tarixida nahayiti gewdilik halda otturigha ‏chiqqan. Wetenni milletning ortaq mülki dep qaraydighan hoquq chüshenchisi ‏ularda qehrimanliqning yüksilishidiki muhim amil idi. Qehrimanliq hayatni ‏bedelsiz pida qilishtin ibaret bir xil büyük roh bolup, uyghur medeniyet ‏tarixidiki muhim bir tip hésaplinidu. Heqiqeten, uyghurlarning tarixta «jenggiwar ‏millet»(herbiy millet) süpitide otturigha chiqishi we herbiy ishlar téxnikisining ‏yüksilishi ulardiki wetenperwerlik rohi bilen zich munasiwetlik idi. ‏xenzuche menbelerde hunlar, köktürkler we uyghurlarning kiselde ölüshni nomus, ‏urushta ölüshni sherep dep bilidighanliqi tekitlen'gen. «köl tékin menggü téshi» ‏dimu «insan balisi ölüsh üchün törelgen»(11) déyilidu. Sasan chichen ‏‏« türkler (uyghurlar) öyde tughulup, urush meydanida jan béridu» (12) deydu. ‏türkiy millet türkümide her bir insan kichikidin tartipla oqya étish we at ‏minish terbiyisi bilen chong bolup, maharetlik bir esker bolup yétiletti. Kiygen ‏kiyimlirimu turmush we urushqa mas kélidighan ikki xil xususiyette ‏layihilen'gen. Bu xil turmush bilen urush bir gewdileshken hayat shekli qandaqtur ‏bir tajawuzchiliq yaki istila chüshenchisining türtkiside shekillen'gen bolmastin, ‏belki özi mensup wetenning, milletning we döletning mewjutluqini, bixeterligini, ‏tinchliqini we hörlükini siritning tehlikisidin qoghdash üchün her waqit teyyar ‏turushtek sadaqet we pidakarliq rohidin tughulghan. Démek, herbiy küchning tereqqiy ‏qilishi milliy qoghdinish bilen munasiwetlik idi.(13) uyghurlarda bügünki ‏kün'giche dawamliship kéliwatqan « özüng üchün kül, yurtung üchün öl », «yétip ‏qalghiche, étip qal»,«yigit özi üchün tughulup, éli üchün ölidu» dégen ‏maqal – temsiller buni ochuq körsitip béridu. Emeliyettimu uyghur qatarliq ‏türkiy milletlerning urushliri turkiye alimi ibrahim kafes'oghlu körsitip ‏ötkinidek, tinchliq we sülhini meqset qilghan bir wasitidin ibaret bolup, ‏uningda yene chong birliktin ibaret pelsepiwi chüshenche yitekchi qilin'ghan.(14) shu ‏seweplik, tinchliq we sülhini <<ئەل>> dep atighan türkiy milletler özlirining ‏we öz döletlirining bu xil haletni emelde körsitidighan küch ikenligige ‏shen'gechke, millet we dölet dégen uqumnimu yene ashu «el» sözi bilen ‏ipade qilghan. Bu söz yene «weten» menisidimu chüshinilgen. Dimek, weten üchün ‏sadaqet we pidakarliq bilen yashighandila andin tinch hayatqa, mewjutluq shara'itige ‏we yüksilish pursitige irishkini bolidighanliqini toluq chüshünüp yetken türkiy ‏milletler weten dep urush meydanida jan bérishni idi'al hayat tipi qilip ‏tallighan we buningdin ghurur, sherep, bext tuyghusi hés qilghan. Hetta qiz – ‏ayallarmu mushundaq qehrimanliq rohta yashighan. Shu seweplik, urushta qehrimanliq ‏körsetkenlerning jem'iyettiki orni, nopuzi hemmidin üstün bolghan. Millet ‏ularning hayatini teswiriy sen'et eserliri (heykel, balbal tiklesh, qebre ‏béshigha öy-- xatire sariyi sélip, uning tamlirigha qehrimanning urush qiliwatqan ‏körünishlirini sizish) bilen obrazlashturghan, menggü tash tiklep qutluqlighan, ‏naxsha – qoshaq we dastanlargha qétip ebediyleshtürgen. Bu arqiliq qehrimanlarning ‏hayatini ewladlarni terbiyileshning muhim dersliki qilghan. Qehrimanliqni idi'al ‏hayat qilip tallash jehette peqet gérmanlarni türkiy milletler bilen sélishturushqa ‏bolidu. Qisqisi, tarixshunaslarning türkiy milletler, jümlidin uyghurlar ‏toghrisidiki« qehrimanliq jasariti küchlük» dégen sözliride del ularning ‏‏« wetenperwerlik rohi üstün» dégen uqum ipadilen'gen .
‏«‏‎ ‎orxun abidiliri»de wetenperwerlik bir xil étiqad sheklide tilgha ‏élin'ghan. Bu abidilerde hunlar dewridin béri türkiy milletlerning döletlirige ‏paytext bolup kelgen we ashu orni bilen bu milletlerning siyasiy we meniwiy ‏iptixarliq bazisigha aylan'ghan ötüken'ge sadaqet körsitish wetenperwerlikning ‏muhim ölchemliridin béri qilip körsitilgen. Ötükendin yiraqlishish, wetenni ‏tashlap kétish, dölet aldida ötküzülgen jinayet hésaplinip, tengrining ‏jazasigha uchraydighan éghir guna süpitide qaralghan. Abidilerde ötüken'ge küchlük ‏türde baghlan'ghandila milletning ghem – qayghusiz yashaydighanliqi, dölitiningmu menggü ‏dawamlishidighanliqi étirap qilinish arqiliq wetenperwerlikning mahiyetlik ‏belgiliri otturigha qoyulghan. Bu chüshenche « qutluq tagh dastani»da téximu ‏quwwetlen'gen. Bu dastanda déyilishiche, döletning sa'aditi, milletning birliki bir ‏taghqa, téximu toghrisi bir qiyagha baghliq dep qarilidu. Kéyinche tang sulalisidin alghan ‏bir melikining toyluq méli süpitide bu qiya tang sulalisigha bériwitilidu. Tang ‏sulalisining bu qiyani parchilap öz élige élip kétishi netijiside uyghurlarda ‏ölüm we qischiliq yüz béridu. Axirida milletning birliki bozulup, öz yurtidin ‏köchüp kétishke mejbur bolidu. (15) shuningdek, yene menbelerdiki pakitlardin ‏qarighanda, türkiy milletler üchün wetendin ayrilip qélish eng éghir zerbe we ‏dert – elem hésaplan'ghan. Buning azabi ularning rohiy dunyasida qattiq tesir ‏qozghighan. Hunlarda alchi téghini xen sulalisigha tartquzup qoyghanda peyda bolghan ‏éghir dert – elem hesretlik qoshaqqa aylan'ghan. 1881- yili ili uyghurlirining ‏yette sugha köchürülgen chaghdiki weten hesriti pighanliq naxsha -- qoshaqqa aylinip ‏hazirghiche éytilip kelmekte. Bu bayanlardimu peqet milletning mewjutluq soruni ‏bolghan weten tupriqini saqlap – qoghdap turalighandila andin milletning hayati, ‏xatérijemliki we güllinishidin söz achqili bolidighanlighidin ibaret bir xil ‏hoquq chüshenchisi otturigha qoyulghan‎.‎
Omumen qilghanda, türkiy milletlerde jümlidin uyghurlarda weten chüshenchisi ‏we muhebbiti nahayiti üstün bolushtek xaraktéri bilen herqandaq bir millet ‏türkümidin perqliq halda huquqqa mensup hörlük pikri bilen birge dawamliship ‏mangghan. Ular teshkillik we qanuniy asasta ixtiyari, erkin, hör we dexlisiz-- ‏musteqil yashalighan ziminni weten dep hésaplighan. Bu shertler körülmigen yaki ‏uni saqlap qélishqa héchqandaq mümkinchilik qalmighanda, wetenni terk étip ‏köchüshke mejbur bolatti. Bu chaghda at ular üchün qanatqa aylinatti. Emma, wetinini ‏héch waqit isidin chiqarmaytti‎.
Bügünki künde her qandaq bir mesilide eqil we yuqiri medeniyetke ‏tayiniwatqan milletlerde wetenperwerlik tuyghu süpitidila emes, belki yene ‏omumiy bir pikir éqimi süpitide otturigha chiqip milliy iradige aylanmaqta. Dunya ‏hazir milliy iradisi küchlük milletlerning maharet körsitidighan we beslishidighan ‏sorunigha aylinip qaldi. Démek, bu milletlerde wetenperwerlik eqil, roh we irade ‏mesilisi hésaplinidu. Lékin, türlük tarixiy qismetlerge, medeniyet arqiliq ‏medeniyetsizleshtüridighan siyasiy tüzümlerge we milliyliktin, eqelliysi ‏insaniyliqtin yiraqlashturidighan idi'ologiyilik chayqashlargha duch kelgen ‏milletlerde bolsa wetenperwerlik untulghan xatérige aylinip qalghan. Melumki, ‏tarixning maddi körünishi ötmüshke aylan'ghini bilen, ashu tarixni yaratqan roh ‏udum we sir süpitide ewlad qénida menggü saqlinidu. Bu roh tarixni qayta yaritidu. ‏bu yerdiki muhim amil del bu rohni qandaq tunush we uni qézish mesilisidur. ‏birleshken döletler teshkilati teripidin «insaniyet üchün ghururning simwoli» ‏dégen nam bilen xatérilen'gen mustapa kamal 20- esirde wetenperwerlikning ‏tunji büyük abidisini tikligen shexs idi. 19- esirning axiri we 20- ‏esirning bashlirigha kelgende intayin halsiz halgha chüshüp qalghan we gherplikler ‏teripidin «öldi» dep qaralghan türkler ashu gherpliklerning istanbulni we ‏anadoluni tartiwélish yolidiki yoqutush hujumigha uchrighanda, mustapa kamalning ‏tarixiy wetenperwerlikni menbe qilghan «ya ölüm ya hörlük» dégen xitabi ölgen ‏türklerni qayta tirildürgen. Mustapa kamal mushu sadagha tayinip türklerning ‏nomusini yuyghan we gherp menggü chéqilishqa pétinalmaydighan yéngi türkiyini yaratqan. ‏shunga, fransiyining zunglisi bri'and parlaméntta nutuq sözlep: «siler taghdiki ‏banditlar dep atighan mustapa kamal we uning barliq eskerliri bu yerde bolghan ‏bolsidi, her birige birdin heykel tikleyttuq. Men mushundaq qehriman bir amiye ‏bilen kélishim tüzüshtin iptixarlinimen» dégen. Shu chaghdiki en'gliye padishahi ‏édwardⅤ‏ «türkiyide bir milyon kishilik muntizim armiye bar. Mustapa kamalni qoshsa ‏ikki milyun bolidu» dégenidi. Fransiyide chiqidighan «resimlik zhornal»da ‏‏«tarix nurghun büyük insanlarni kördi, iskender, napoli'on we washin'gtun ‏qatarliqlarni kördi. Lékin 20- esirdiki büyüklük rikortini ata türk, yeni bir ‏türk oghli buzup tashlidi» dep baha birilgen. Mana bu pakittin bilimizki, insan ‏üchün, millet üchün küch - qudret, yéngi hayat we shan- sherep peqet milliy ‏rohtin we uning gewdilik ipadisi bolghan wetenperwerliktin kélidu. Emma, ‏shuni bilish kirekki, wetenperwerlik tuyghudin burchqa aylinishi shert. Bu shert ‏elbette insanning milliy tarix we milliy medeniyet heqqidiki bilishini ul ‏qilidu.‏
Wetenperwerlik irishishni emes, belki béghishlashni meqset qilidighan bir ‏xil büyük roh. Insan meyli qandaq sahede bolsun, yaki qandaq mahiyittiki ‏hökümetning qaysi memuriy derijiside bolsun, u haman bir milliy topqa mensup. ‏uning qimmitimu peqet özi mensup milletning shu dewrdiki milliy éhtiyaji ‏üchün nimilerni qilghanliqi bilen ölchinidu. Bu tarixning tarazisi. Tarix hemmini ‏untulduridu yaki sésitidu, peqet hayatini milliy topqa ching baghlighan insanlarning ‏namini qoghdaydu we obrazini parlitidu. Bu tarixning hökümi.‏

Izahatlar‎:

‎ ① medeniyet in'glizchide «‏civilization‎‏», xenzuchida ‎ «文明»‎ Dep ‏atilidu. U shekil, mitod we bilimge tayan'ghan halda shekillen'gen we milletler ara ‏ortaq qimmet ölchimige aylan'ghan belgilernikörsitidu. Bu atalghu hazir uyghur ‏tilida «medeniylik» dep éliniwatidu , lékin bu intayin xata atash
‎ 　② fransuzche we in'glizche qatarliq nopuzluq tillarda«culture»‏‏(kültü-rkulchur),
Xenzuchida‎ «文化» ‎dep éliniwatqan atalghu milletning ‏tuyghusidin hasil bolghan we milletning özige xas bolghan belgilerni, yeni ‏uyghur tilida «milliy medeniyet» dep atiliwatqan terepni körsitidu. Shunga, ‏xenzuchidiki‎ «文化»‎ni uyghurche «kültür»(bu söz eslide gherp tillirigha ‏türkchidin kirgen)‏‎, ‎«文明»‎ni «medeniyet» dep ishletkende bu heqtiki ‏uqum aydinglishidu
‎③‎‏ aydin taneri:«türk dölet en'enisi», türkche,11- bet,1981-yili, ‏enqere
‎ ④ ‎jang réntang: «tang dewridiki sherqiy köktürkler heqqide yéngi ‏höjjetler», türkche, 67 - bet,1967- yili, teybéy
‎ ⑤ ‎a.Zekiy welidi toghan:«omumiy türk tarixigha kirish», türkche, ‏‏106-bet,
1981- yili, istanbul
‎⑥(13) ‎yilmaz öztuna:«büyük türkiye tarixi»,türkche,1-tom,50-, 141- ‏betler, 1977-yili, istanbul
⑦ ‎mehmud qeshqeri: «türkiy tillar diwani», uyghurche,1-tom,457 - bet. ‏‏
1981- yili, ürümchi
⑧ ‎simachen:«tarixiy xatériler», uyghurche, 400- bet,1987 - yili, ‏ürümchi
‎ ⑨ Ben'gu:«xenname», uyghurche, 798- bet, 1994- yili, ürümchi‎.
‎ (10) (11) ‎hüseyin namiq orqun:«qedimki türk abidiliri», türkche, ‏‏52 -, 118- betler, 1994-yili,
‎ (12) ‎a.Zekiy welidi toghan:«türk we tatar tarixi»,tatarche, 18- ‏bet,1912- yili, qazan‎.
‎(14) Rishat gench: «qaraxaniylarning dölet teshkilati», uyghurche, 97-bet, ‏‏1990 - yili, ürümchi
‎(15) b.Ögel:«türk mitolozhisi»,türkche,1-tom,82-bet,1998-yili, ‏enqere

★★★★★★★★★★★
menbe: http://asrim.cn/Default.asp
★★★★★★★★★★★