Dastan - milliy bayliq

داستان - مىللىي بايلىق



*********************************
Dastan - milliy bayliq
*********************************


Yüsüpjan yasin
*********************


Dastan - xelq éghiz edebiyati ichide eng diqqetni tartidighan bir tür. U özi mensup bolghan milletning pütkül mewjutliqining, tepekkur, dunya qarash, étiqad, pezilet we milliy qehrimanliq köreshlirining uzun shé'iriy hékayiliridin ibaret.
Lékin, hemmila milletning dastan'gha ige bolushi natayin.
Bir millette dastanning meydan'gha kilishi üchün ashu millet insanning idraklirini eng yaxshi qozghitidighan eng qedimki we eng iptida'iy dewrlerni bashtin ötküzgen bolushi, bolupmu shu milletning tarixida xelqning hayati we xatiriside nechche ewlad untulmay kelgen chong urushlar, istila heriketliri, milliy toqunushlar, köchüshler we tebi'iy apetlerge oxshash alahide weqeler meydan'gha kelgen bolushi kirek. Mana shundaq weqelerning tesiri bilen shexslerde asta -- asta ortaq pozitisye hasil bolidu we waqitning ötishi bilen milletlik xaraktérini yaritip, dewrdashliri arisida alahide orun'gha irishidu.
Mushu noqtidin qarighanda, milliy dastan'gha ige bolmighan milletlerning medeniy qimmetliri we tarixiy bayliqliri qis bolidu. Bundaq milletlerning medeniyet tarixidin orun élishi qiyin'gha toxtaydu. Heqiqeten, bu boshluqni his qilghan bezi milletler «sün'iy dastanlar» yaritish arqiliq dastan edebiyatigha qedem qoyghan. Bir munche milletler qedimki yunan, latin we sherq milletlirining dastanliridin we mifliridin ilham élishning lazimlighini his qilip yetken.
Uyghur tarixi qehrimanliq bilen bashlinip, yene qehrimanliq bilen dawamlashqinidek, uyghur edebiyatimu dastan bilen bashlinip, yene dastan bilen tereqqiy qilghan. Emeliyettimu uyghurlarning heqiqiy rohi we uyghur tarixining siri del dastanlirimizgha yoshurun'ghan.
Dastan milletning hayatini yéngidin yaritish, milliy medeniyetni yükseldürüsh we milliy shan - sherep qazinishning menbesidur. Emeliyettimu dastanlarni tetqiq qilip körsekla, uning heqiqeten bir xil küch - quwwet we milliy bayliq ikenlikini chüshinimiz.
Dastan bir milletning ortaq ijadiyiti bolup, dastanning aptori del milletning özidur. Dastan milletning ortaq tepekkurining mehsuli bolghachqa, u milletning ortaq ijtima'iy zoqining süzgüchidin إtidu. Shunga, dastanda milletning hayatliq qarishi we milliy pelsepisi heqiqiy ekis étidu.
«oghuzname» diki: «men uyghurlarning xaqanimen, men pütün jahan'gha xaqan bolushim kirek» (1) dégen misralardin uyghur tepekkurining hoquq pelsepiside öz ipadisini tapqanliqini bilishke bolidu. Dastan asasen uzun shé'iriy eser. Uning nezim we nesir türi arilashqanliri bekla az uchraydu. Nesriy shekildiki bezi dastanlarda pat - pat közge chéliqidighan nezmiy alahidiliklermu bu dastanning eslide nezmiy halette éytilghanliqini chüshendüridu. Shekil we tür jehette dastanda milliy zoq hökümran orunda turidu. Wezin we qapiye qatarliq xususiyetler ashu dastanni yaratqan milletning en'enisige baghlinidu. Mesilen, yunan dastanlirida wezin alahide bolsimu, lékin qapiyige anche étibar birilmigen.
«shahname» - aruz weznide we mesniwiy sheklide yézilghan.
Fin dastani - «kaléwala» - tötlük sheklide yézilghan we «ronu» dep atilidighan xelq naxshiliridin meydan'gha kelgen.
Uyghur dastanlirida qapiyige yüksek derijide ehmiyet birilgen. Shekli tötlük we qoshaq tipini asas qilghan.
Démek, dastan milletning sap tuyghusining mehsulidin ibaret. Shu wejidin, dastanning milletning diqqitini jelp qilish küchi intayin küchlük, milletning rohini ghidiqlash we uni qozghashtiki rolimu intayin zor bolidu.
Shübhisizki, dastan milletning hayatini mezmun qilidu. Shunga, dastan milletning milliy medeniyet qimmetlirining bir ghezinisi dep qarilidu. Hetta dastanning nigizlik mezmunigha qoshulghan ilawiler we medeniyet terkipliri üstidiki tetqiqatlar bizge ashu milletning tarixiy xaraktérini, irqiy alahidilikini, yüksek insaniy tuyghulirini, qisqisi milletning bir pütün xaraktéristikisini körsitip biridu.
Mesilen, yunanning dastan qehrimanliri otturisidiki majiralar, hiyle we yalghanchiliqlar, esebiy jinsiy istekler, qiz bulap qéchish, adem öltürüsh we oghurluqqa oxshash jinayet we exlaqsizliqlar bizge qedimki yunanliqlarning xaraktér we tebi'itini chüshendürüp biridu.
Halbuki uyghur dastanlirida buninggha tüptin oxshimaydighan bir dunyaning, saghlam we teshkillik bir ijtima'iy hayatning we yüksek derijide tereqqiy qilghan exlaq sistémisining ipadilirini köreleymiz.
Dastanning tili xelqning aghzida talay esir tekrar-- tekrar sإzlinip tawlan'ghan we süzülüp ipadilesh imkaniyiti jehettin mukemmellikke irishken bir tildur. Bu étibari bilen dastan tili özi mensup tilning eng güzel örnikini teshkil qilidu. Bu til köpinche qehrimanliq sergüzeshtilirini(weqelirini) chüshendürgenliki üchünmu pewqul'adde bir jushqunluqni ipadileydu. Qehrimanlar, tebi'et jisimliri we haywanlar teswirlen'gende qollinilghan süpetler we keltürgen oxshitishlar yüksek derijide diqqetni tartidu.
Mesilen, «oghuzname» de mundaq teswirler bar: «bu oghulning yüz - chirayi kök idi. Aghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör peridinmu chirayliq idi. Uning puti buqa putidek, béli böre bélidek, mürisi qara bulghun mürisidek, köksi éyiq köksidek idi ... Bu yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan, u sahipjamal bir qiz idi. Uning pishaniside choghdek paqiraq méngi bolup, xuddi tömür qozuqqa oxshaytti ... Tang süzülgende oghuzxanning chidirigha kündek bir yoruq chüshti. U yoruq ichidin kök tüklük, kök yayiliq chong bir erkek böre chiqti. Böre oghuz xaqan'gha mundaq dédi: hey oghuz sen urumgha esker chiqarsang, men aldinglarda yol bashlap mangimen.» (2)
Démek, dastan tilning pishqan eng tatliq sözliridin we milliy tesewwurning eng güzel örnikidin qurulghachqa, xelq peqet dastan arqiliqla özining edebiy zoqini toluq qamdaydu.
Herqandaq bir dastanning baghlinidighan bir jughrapiyilik muhiti bolidu. Dastan teswirliniwatqan weqelikning ornini jughrapiwiy jehettin keskinlik bilen körsitip birelmisimu, uni belgilik derijide ekis ettürüp bireleydu.
Finlandiye qar -- muzliri bilen, yunan we balqan aral we déngizliri bilen, uyghur yurti ottura asiya bolsa bozqir, orman, tagh, derya we yaylaqliri bilen dastanning jughrapiyilik muhitini teshkil qilidu. Bu jughrapiyilik muhit turghun halette bolmastin, belki heriketchan tebi'et süpitide otturigha chiqidu we insanlarning hayatigha ariliship, ularning teqdirige küchlük tesir kإrsitidu.
Mesilen, «köch -- köch dastani» da bir qiyaning tabghachlargha biriwitilishining uyghurlarning hayatida éghir weyranchiliqning yüz birishige sewep bolghanliqi sözlinidu. Dastanda yene heqiqiy bir makan'gha tayanmighan, xiyalning mehsuli bolghan jughrapiyilik muhitnimu uchritimiz.
Jughrapiye dastanda peqet bir xil makan wezipisinila ötimeydu. U yene ashu muhitta yashawatqan insanlarning tuyghu, tepekkur we xiyallirighimu tesir körsitidu. Ottura déngiz jughrapiyisi yunanliqlargha déngiz, déngiz buzhghunliri we yunulghan qiyalarni tesewwur qildurghan bolsa, ottura asiyaning qurghaq iqlimi, yaylaq, chöllük, dala, taghliq gireliship ketken tebi'iy shara'iti we hayat ghémi uyghurlargha hإr tuyghuni béghishlighan.
Démek, dastanda her qandaq bir milletning millet xaraktérini élishigha we milliylikining shekillinishige türtke bolidighan bir jughrapiyilik da'ire we ashu milletning hayatigha küchlük tesir kإrsetken we bu arqiliq milliy simwolgha aylan'ghan bir munche haywanlar (uyghurlarda kök böre, at we bürküt) tilgha élinish bilen folklor hayati yorutilidu. Eng muhimi bu arqiliq insanning peqet tebi'et we tebi'ettiki bashqa janliqlar dunyasi bilen bir gewde ikenlikidin ibaret qanuniyet échip birilidu.
Dastanning nigizlik mezmuni tarixqa baghlinidu. U zaman we makan noqtisidin tarixning pasilidin halqip ketmeydu.
Dastan tarix bilen zich munasiwetlik bolsimu, lékin u heqiqiy bir tarixning özi emes. Dastanning her sehipisi idrak (xiyal) tin ayrilmaydu. Heqiqiy bir weqe idrak kuchi bilen bayan qilinishqa bashlighanda, uninggha epsane -- riwayetlermu ariliship kitidu. Uning bilen heqiqiy weqeni ayrimaq qiyinlishidu. Shundaqtimu ashu weqening dewrini texminiy qilip bikitkili bolidu. Buningdin bilishke boliduki, dastan tarixning xelqning tesewwuri arqiliq yüksek sen'et qimmitige ige bir edebiy eser süpitide bayan qilinishidin ibarettur. Netijide dastandin milletning tarixtiki tepekkur we tesewwur küchining da'irisini we eng axirqi chékini bilgili bolidu.
Dastan - bir qehrimanliq hékayisidin ibaret. Qehrimanliq dastan üchün waz kechkili bolmaydighan tem. Dastanda weqeler da'im bir qehrimanni chöridep ret --réti bilen otturigha chiqip tiz dawamlishidu.
Qehrimanliq shexsning millet we wetenning mewjutliqi we sheripi üchün hayatini bedelsiz teqdim qilishtin ibaret bir xil büyük roh.
Qehrimanliq tarixta nurghun millette insanlar üchün idi'al tip hésaplan'ghan.
Qehrimanlarning hayati milliy iptixarliq menbesige aylan'ghan. Ularning namigha atap dastanlar toqulghan. Bu dastanlar toy, yighilish, bayram we depne murasimlirida xelq sen'etkerliri teripidin éytilip, bir tereptin qehrimanlar qutluqlan'ghan bolsa, yene bir tereptin yashlargha tip körsitish üchün teshwiq qilin'ghan.
Démek, dastan ewladlarni terbiyilesh we yitüshtürüshte milliy derslik bolush rolini oynighan.
Alp ertungadin tartip tömür xelipe we séyit nochigha qeder tariximizda meydan'gha kelgen pütkül dastanlar uyghurlarning tarix yaritish iqtidarini we uyghur medeniyet mentiqisining heqiqiy halitini chüshinishte bizni yiterlik matiriyal bilen teminleydu. Milliy tarix we étnografiyimiz heqqidiki tetqiqatlar chongqurlashqanséri uyghur milliy dastanining kengliki we bayliqi heqqidiki qarashlirimiz tamamen küchiyidu. Yawropa milletlirining özining milliy dastanlirini tetqiq qilish üchün 19- esirdin biri qaysi derijide gheyret körsetkenlikini tesewwur qilip körsekla bu yolda qilidighan ishlarning neqeder paydiliq we zörür ikenliki melum bolidu.
Bu yerde shunimu eskertip qoyush kirekki, türk - uyghur dastanlirining dunya edebiyatigha körsetken tesiri nahayiti küchlük bolghan idi.
Potanin dégen bir rus alimi 1899-yili ilan qilghan «ottura esir yawropa dastanlirida sherq témiliri» dégen chong hejimlik muhim bir esiride türk (uyghur) we mongghul dastanlirini yawropadiki türlük milletlerning dastanliri bilen sélishtürup, bularning gherbi asiya we yawropa milletlirige, hetta yehudi we xristi'an muqeddes kitaplirigha tesir qilghanliqini ispatlashqa tirishqan. Uning qarishiche, slawyanlar, finlar, gérmanlar we fransuzlarning qedimki xelq edebiyatidiki dastaniy motiflarning deslepki belgiliri türkler we mongghullargha a'it idi.
Ottura yawropa milletliri yaratqan dastan edebiyatining destlepki asaslirini qurush ruli mushu shekilde attila hunlirigha baghlinidu. Heqiqetenmu attilaning we hunlarning yawropaning ottura esirdiki dastan edebiyatigha körsetken tesiri shu qeder zor idiki, gérman edebiyatining bezi tarixchiliri uning gérman dastanidiki ehmiyitini yunan dastanidiki agaménnon'gha oxshitidu. Ruslarning 12- esirge a'it «igor yürüshi» (igor dastani) da türk terkiplirining ehmiyiti zor bolghinidek, sherqiy jenubiy yawropa milletlirining yeni, siriblarning we yunanliqlarning bu xil eserliridimu yene türklerning nahayiti küchlük tesiri bolghan idi.(3)
Bilish kirekki, her qandaq bir eserning ilhami milliy menbedin kelgendila, u büyük we güzel bir eserge aylinidu. Mana shu milliy menbelerning ichide milletning hayatliq menbesi we tepekkuridiki cheksizlikning belgisi hésaplan'ghan dastan hemmining aldida turidu.
Shuni eskertish kirekki, eger pikir we sen'et jehette ademlirimizning diqqiti uyghur dastanlirigha qaritilsa, edebiyat we sen'itimizning uli mushu milliy medeniyet tashliri bilen qurulsa, shubhisizki, bügünki dunyada milliy obrazimiz we insaniy étibarimizmu yüksiletti. Milletning ser xil kishiliri mushu büyük we nurluq heqiqetni körüp yitelmise, ular bayliq ichide yoqsizliqning derdini tartiwatqan bir bicharidek gheplette yashaydu.
Dastan qarimaqqa edebiyatning bir türi süpitide körülsimu, uninggha nahayiti büyük menalar yoshurun'ghan. Yuqirida déyilginidek, milletning hayatliq pelsepisi hésaplan'ghan mana shu dastanlarda milletning rohiy dunyasi we heqiqiy xaraktéri saqlan'ghan. Bu rohni tonup yitish we uni ewladlargha bildürüsh netijiside tarix bilen kelgüsi otturisida héssiyat we pikir jehettin milliy ang köwrükini qurup chiqqili bolidu.
Dastanlar qehrimanlar, jenggiwar kishilerni tip qilish we idi'al chüshenche bilen yughurulushtek alahidiliki bilen milletning milliy birlikining küchiyishide, milliy güllinishning meydan'gha kélishide, hörlük we erkinlikni qoghdishida, qaytidin büyük bir millet salahiyitini yaritish yolidiki tirishchanliqlirida, shuningdek yitekchi we dahiy shexslerning otturigha chiqishida türtkülük küch bolushtek zor wezipini orundaydu.
Biz ronaq tapqan we milliy ang shu'arigha ige milletlerning medeniyet siyasitige nezer tashlaydighan bolsaq, bu xil heqiqetni asanla köreleymiz.
Misal qilidighan bolsaq, gérmanlarning «nibulung dastani» ni, shuningdek öz tarixidiki dastan qehrimanlirini qaytidin tunushi tarixta bir qanche qétim gumran bolghan gérmanlarni qaytidin tirilishke, yéngiwashtin zor küch bilen janlinip, büyük bir milletni we büyük bir medeniyetni yaritishida hemmidin küchlük rol oynighan.
Buning yene bir misali - iran. Parislar uzun mezgil ereplerning we türklerdin gheznewiyler we seljuqlarning hakimiyiti astida qalghan bolsimu, milliy medeniyitini muhapizet qilip keldi. 15- esirdin kéyinmu osman impériyisining armiyisi aldida musteqilliqini qoghdiyalidi. Parislarning bu muweppeqiyitining küchi del «shahname» din kelgen.

Bu heqte firdewsi mundaq dep yazghan:

«ottuz yil köp zehmet chektim,
Parschida ejemni tirildürdüm» (4)

Firdewsi sasaniylarni aghdurup iranni ishghal qilghan erep islam armiyisige öchmenlik we ghezep bilen nezer tashlap, özlirini mushu aqibetke duchar qilghan teqdir qelimige lenet oqighan. U weqelerge islam we butpereslik noqtisidin emes, belki erep we paris noqtisidin qarighan. Yeni uning endishisi diniy emes, belki irqiy mesile idi. Shunga, u bu dastani arqiliq yiltizi tarixning qarangghu chaghlirigha we zerdüsht dinining chüshenchilirige taqilidighan paris milliy éngini kücheytip uni ebediyleshtürgen. Parislar bu milliy anggha shi'e markiliq kiyim kiydürüp uni özining tarixiy we milliy düshmenlirige qarshi eng küchlük qural qilip kelmekte. Iranda mewjut bolghan siyasiy, diniy we idi'ologiyilik chüshenche qandaqtu shi'e mez'hipi mesilisi emes, belki firdewsining qolida mukemmelleshken we shi'e mez'hipi namida atalghan paris milletchilikidur. Uning reqibi qandaqtur xristi'anlar we xristi'an döletliri emes, eksiche barliq sünni musulmanlardur. Bu sünni musulmanlar del parislarning tarixi we milliy düshmenliri bolghan türkler bilen ereplerdur.
Qisqisi, firdewsining eng zor töhpisi parislarni erep islam dolquni aldida irip yoqilip kitishtin saqlap qalghanliqidur. Eger «shahname» dastani bolmighan bolsa shimal afriqa milletlirining béshigha kelgen teqdir parislarningmu béshigha kéletti. Ular musulman bolush bilen bille yene milletlikini yoqitip ereplishetti.
Misir buning eng yaxshi misalidur. Misirmu iran'gha oxshash, hetta uningdinmu uzunraq tarixqa we küchlük medeniyet asasigha ige bolsimu, firdewsidek bir kishini yitishtürüp chiqalmighanliqi üchün islam hakimiyitige kirishi bilenla ereplishishtin qutulalmidi.
Démek, mukemmelleshtürülüp yéngi ewladqa yetküzülmigen qedimiy we küchlük milliy medeniyetning zadila qimmiti we qudriti bolmaydu. Milliy angning teshkil tépishi peqet milliy medeniyetning janliq qoghdilishi bilen ruyapqa chiqidu.
Öz aldigha bir qehrimanliq we pezilet abidisi süpitide otturigha chiqqan uyghur dastanliri biz éhtiyaj boliwatqan meniwiy küchni hessilep bergidek derijide mukemmellikke ige. Diqqet bilen qaraydighan bolsaq, shuni éniq körimizki, dastanlirimiz milliy we tebi'iy amillar - terkipler jehettin bashqa milletlerning dastanliridin nahayitimu üstün turidu. Yamanliq we rezilliktin xaliy halda, qehrimanliq, exlaq - pezilet, weten we milletke sadaqet bilen küch birish pikrige tayan'ghan dastanlirimiz uyghur tarixining heqiqitini yughurup chiqqan büyük qimmetler bilen tolghan.
Bu qimmetlerni heqiqiy menisi bilen tunush we yoruqluqqa chiqirish biz üchün muqeddes bir burch. Uyghurlarning pikriy we sen'et hayati peqet mushu usul arqiliqla biz intiliwatqan sewiyige ulishalaydu.
Démek, dastan milletning tepekkur hayatining janlinishi we milliy iradisining shekillinishi üchün heqiqiy bir menbe hésaplinidu.
Tarixta nurghun sha'irlar, yazghuchilar, heykeltarashlar, muzikantlar we mimarlar tepekkur we ijadiyitining tunji we asasiy matériyalini miqler we dastanlardin alghan.
Gherpning medeniyet tarixi buninggha tipik bir misal bolidu.
Gherpning pikir we sen'et tarixidiki simwolluq eserlerge aylan'ghan meshhur shé'ir, roman, drama, tragidiye, opéra, balét, resim, heykel we qurulushlarning ijadiyet ilhami del dastanlardin kelgen.
Edebiyatning küchi arqiliq qozghilidighan milliy oyghinishmu eslide dastanning qudritini tunush we uni qézishtin bashlinidu.
Yekun shuki, dastan - bir milletning wijdan we ghururidin bisharet biridu. Milletning tuyghu we tepekkur qurulmisini körsitip biridu, milletning mewjutliqi üchün roh we küch biridu.
Démek, dastan - bir milliy bayliq.

★★★★★★★★★★★★★★

Izahat:
*********

(1) «qedimki uyghurlarning tarixi dastani ‹oghuzname›», uyghurche, 46-bet. 1980-yili, béyjing.
(2) «qedimki uyghurlarning tarixi dastani ‹oghuzname›», uyghurche,41 -, 44-, 48- betler, 1980-yili, béyjing.
(3) m. Fu'ad kuprülü: «türk edebiyati tarixi», türkche,88-,89- betler, 2004-yili, enqere.
(4) «islamiyettin burunqi türk edebiyati», türkche, 65-bet, 1986-yili, istanbul.

★★★★★★★★★★★★★★★★★
Menbe: «diyarim». Yollighuchi: ilkan
★★★★★★★★★★★★★★★★★