«Büyük milli köchüsh»

«بۈيۈك مىللىي كۆچۈش»


Ek.Shimis (girmaniye)


(ketmenbay Ning bayani: hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. Ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. Biz hunlarni köp hallarda dölitimizning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. Hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. Yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «Attila heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughandur. Lékin uning jewherlen'gen qismini emdi oquydu. Ötkende tordashlarning hozurigha hunlar heqqidiki timamning birinchisi - «hunlar keptu. Qiyamet bolghudek!» digen timini sun'ghan idim. Emdi bu heqtiki «büyük milli köchüsh» digen ikkinchi timamni sundum. Tarixni bilish we uning sir – hikmetlirini chüshinish bizning yene bir közimizni achidu. Tordashlarning timamni oqughandin kéyin, imkan bar inkas qewetlirini hunlargha da'ir ilmiy uchurlar bilen zinnetlishini ümid qilimen. Üchinchi timamnimu teyyarlawatimen.)

Büyük milli köchüsh élip barghan hun qebililiri ikki qisimdin terkip tapqan bolup, biri aq hunlar(éftalitlar) dep atalghan. Ular kawkaz taghliri we qedimqi pérsiyening shimaligha makanliship, u yerlerge nechche yüz yil hökümranliq qilghan. Yene biri qara hunlar bolup, ularning térisi aptapta köyüp qariyip ketken. Ular aq hunlardinmu qara bolup, oral taghlirining gherbiy qaptalliridin kelgen.
374-Yili qara hunlar ataman balamirning yétekchilikide wolga deryasidin ötüp, wolga deryasi bilen don deryasi ariliqida yashawatqan alanlargha tuyuqsiz hujum qilghan. Alanlarmu at minip yüridighan köchmen charwichi millet bolup, ular hunlarning gherbke tajawuz qilip mangghan sepiride tunji ziyankeshlikke uchrighuchilardur. Alan xanliqi asiyaning gherbi we yawrupaning sherqige jaylashqanliqtin, oxshimighan medeniyet arqa körünishige ige ikki dölet – junggu bilen rim tarixta tunji ret bu weqeni öz dölitining salnamiside toluq xatiriligen. Köp sandiki alanlar hunlargha bash ekken we hunlar bilen ittipaqdashlardin bolup qalghan. Hunlar bilen alanlar birliship dinépir deryasining gherbide yashawatqan sherqiy gotlargha hujum qilghan. Xuddi alanlar hunlardin yéngilip qalghandek, sherqiy gotlarning adimi köp, küchi zor bolsimu hunlarning hujumini tosuyalmay axiri bash égishke mejbur bolghan. Gherbiy gotlar bolsa hunlar, alanlar we sherqiy gotlarning birliship özige hujum qilishidin qorqup, 376-yili rim impiriyesining tiritoriyesige kirgen we özining ziminini hunlargha ötünüp bergen. Wehalenki, ular hunlar bilen bolidighan urushning yene ikki ewlad dawamlishidighanliqini téxi bilmeytti.
Shundaq qilip hunlar sherqte asiyaning kindikidin gherbte donay deryasighiche bolghan bipayan ziminni igelliwalghan. Ularning meshhur dahisi qarargahini hazirqi win'giriyede qurghan. Hunlar gerche bipayan ziminni igelligen bolsimu, ezeldin bir dölet qurushni oylap baqmighan. Hunlarning nurghun musteqil qebililiri bolup, qebililer otturisida mu'eyyen baghlinish bolsimu, lékin mukemmel bir qudretlik dölet emes idi. Ular peqet herbiy jehettiki ghelibini qoghlashqanda hem ghelibe miwisini ittipaqliship qoghdighandila, andin bir cheksiz qudretlik dölet bolalaytti.
Uzaq ötmey hunlar bügünki türkiyeni bésip ötüp, qedimqi zamandiki bayashat sheher entakiyege yétip kelgen. U chaghda hunlarni tosup qalalighudek küch yoq idi. Rim padishahi ti'odosi'os aq hunlar bilen ittipaq tüzüp, qara hunlarning hökümranliqini cheklimekchi bolghan. Sirtqa qarita özini barliq hun qebililirining dosti qilip körsitip, emeliyette bu qebilini u qebilige qarshi urushqa qutratqan. Ti'odosi'os mushundaq xeterlik siyaset qollunup öz dölitini yigirme yil xatirijem saqlighan.
4-Esirning axirigha kelgende, yawrupadiki hunlar qudretlik ellerdin sanilidighan bolup bolghan idi. Danishmen anbirasi'os özi körgen we anglighan ashu yillardiki weqelerni «hunlar alanlargha hujum qildi. Alanlar gotlargha hujum qildi. Gotlar teffalar we sarmatlargha hujum qildi. Illiriyedin qoghlan'ghan gotlar kélip bizni qoghlidi. Bu ishlarning aqiwitini mölcherligili bolmaywatidu» dep teswirligen.
Eger hunlar bolmighan bolsa rim impiriyesi alliqachan parchilinip ketken bolatti. Lékin hunlar bolghachqa rim impiriyesi axir yenila halak bolatti.
Hunlar yawrupa chigrisida peyda bolghandin tartip, ular heqqide sansizlighan riwayetler tarqalghan. Beziler hunlar dushminining bash söngikini qedeh qilip sharab ichermish dise, yene beziler hunlar qirilarni öltürermish. Balilarning göshini yep, ayallarning qénini ichermish. Kéche-kündüz atta yürermish, hetta atqa minip uxlarmish. Hunlarning puti yigilep ketkenliktin yol mangalmighudekmish. Diyishidu. Amiyanos: «japaliq turmush hunlarni chéniqturghan. Ular ezeldin yimekliklerni pishurup yimeydiken. Nazunimetlergimu bihajet iken. Yawa köktatlarning yiltizi we her qandaq haywanning göshini xam yeydiken. Göshni özining yotisi bilen atning dümbisi arisigha qisturup issitidiken» dep yazghan.
Hunlar yene pisxikiliq urush qilishning mutexessisi. Hunlar bilen zamandash kishilerning xatirisige qarighanda: «urushta dushminini qorqutush üchün hunlar yüzini pichaq bilen tiliwitishtinmu yanmaydiken». Bilek we mürisige her xil güllerni chékiwilip, ustige haywanat tirisini yépiniwalidiken. Oqdan'gha bolsa qipqizil oqlarni sélip qoyidiken. Söngek we münggüzlerni ésiwalidiken.
Yene bashqa riwayetlerge qarighanda, hunlar awwal özining mengzini tilip, kiyin yene tikip qoyidiken. Buning bilen ularning eslidila shalang saqili tatuqlar arisidin körümsiz ösüp chiqidiken. Got tarixshunasi jordans: «hunlarning térisi bek qara, yüzining shekli ghelite, közining ornida ikki qara töshük bar, burni panaq, yüzining hemme yéri tatuq» dep yazghan.
Yunanliq tarixshunas soshmus: «hunlar maymun'gha oxshap kétidiken» dep qaraydu. Kirimunning épiskopi sidonus: «hunlarning yéngi tughulghan bowaqlirining chirayimu bek qorqunuchluq iken...» Dep teswirligen.
Éniqki, bundaq artuqche mubalighiliq teswirleshler kishilerning yat milletlerge bolghan wehimilik tuyghusini qozghash üchün idi.
Hunlarning yawrupadiki tesiri chongayghansiri, kishiler hetta ularning güzellik qarishinimu qobul qilghan.
Hunlarning depne murasimi qedimqi ottura asiya we sherqiy asiya en'enisige warisliq qilghan bolup, hunlar dewridin burunqi we deslepki qebriler «qorghan» dep atilidighan öy shekillik lehettin tüzülgen. Arxi'ologlar mongghuliyening sherqidin tartip rosiyening jenubi we okra'inaghiche bolghan keng rayonlardin bu shekildiki lehetlerni tapti. Bu lehetlerning köp qismi sikentlerge tewedur.
ikentlerning namini eng awwal griklar tilgha alghan. Griklar sherqiy yawrupaning sherqi bilen kawkaz taghlirining shimali otturisida köchmen charwichiliq bilen turmush kechüridighan milletlerni sikentler dep atighan. Sikentler yene deslepki mezgildiki bir qisim hun qebililirinimu öz ichige alatti. Lehettiki jesetke kiyim keydürülgen bolup, qoral bilen qoshup depne qilin'ghan iken. Sikentler ölgüchining axirettiki turmushi üchün atnimu qoshup depne qilidiken. Hunlarning depne qilish aditi boyiche bolghanda, aqsöngek yaki begler ölüp, üchinchi, yettinchi yaki qiriq toqquzinchi küni éti öltürülüp, merhumning uruq-tuqqan, aghine-buraderliri behrimen bolidu. Hunlarning depne murasimini jordanis mundaq bayan qilghan: «erliri örüm chéchini késiwitidu. Eslidinla qorqunuchluq yüzini chungqur tilidu. Ular ayallarning köz yéshi bilen emes, belki özlirining issiq qéni bilen ulugh yolbashchilirigha matem bildüridu. Ölgüchining jesitini sheherning otturisigha jaylashqan yipek chidirgha qoyidu. Pütün hunlar ichidin tallap chiqilghan chewendazlar jesetni aylinip matem naxshisini éytqach küchep at chapturidu. Andin shadiyane ziyapet bashlinip, qayghu bilen xushalliq ariliship kétidu. Jesetni kéchisi mexpiy depne qiliwitidu. Ichini altun bilen, sirtini kümüsh bilen, axirida tömür bilen oraydu».
Po'éndin anche yiraq bolmighan yerde kortisul digen bir kent bar. Bu kent fransiyediki eng chong kocha boylap berpa qilin'ghan kenttur. Sekkiz kilomitirdin uzunraq sozulghan bu kentni éytishlargha qarighanda, pannoniyege chékinmigen hunlar berpa qilghanmish. Kortisul kentining bashliqining éytishiche, kent ahaliliri hazirghiche özlirini hunlarning ewladi dep qaraydiken. Bolupmu zilzile qozghighan ish shu boldiki, troyés rayoni (kortisul kentimu mushu rayon'gha tewe) diki bezi balilarning bedinide «toqquz köz déghi» bar iken. Bundaq mongghul déghi depmu atilidighan pigmént dümbe quyruq söngiki etrapigha chökken bolup, bundaq özgichilikke ige pigmént déghi asiya yaki bezi sherq milletliridila bar.
Hunlarning yawrupagha bésip kirishi we buning bilen bashlan'ghan büyük milliy köchüsh kilassik dewrning ayaghliship, pütün dunyaning qayta teshkillen'genlikidin direk biridu. Hunlar yawrupaning tarix sehniside peyda bolghanda rim impiriyesining risqi toshqan idi. Asiya égizlikidin kelgen bu xelq özlirining ghelibe qilishigha yardem bergen téxnikiliq yéngiliq – yaghach iger, üzengge, yéngi tiptiki ya we üch qirliq tömür oqni yawrupagha élip keldi.
Hunlar yawrupagha bir nechche (on) yilla hökümranliq qilghan bolsimu, ashu yillarda yawrupa quruqluqida ghayet zor özgirish yüz bérip, bügün'giche mewjut boluwatqan milletler otturisidiki chek-chégra békitildi. Lékin bu sirliq tüs alghan millet qeyerge ghayip bolghan?
************

(Menbe: ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.Shimis yazghan «attila heqqide riwayet». Qeshqer uyghur neshriyati 2004-yil 4-ay neshri. Torgha teyyarlighuchi: ketmenbay. Bashqa tor biketke yollimaqchi bolsingiz menbeni toluq eskerting.)