«Hunlar keptu. Qiyamet bolghudek»

ھۇنلار كەپتۇ، قىيامەت بولغۇدەك


Ek.Shimis (girmaniye)


(ketmenbay Ning bayani: hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. Ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. Biz hunlarni köp hallarda jungguning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. Hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. Yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «Attilla heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughan bolsa kirek. Lékin uning jewherlen'gen qismini emdi oquydu. Bu méning hunlar toghrisida teyyarlawatqan timamning birinchisi.)

Miladiye 375-yili pütkül yawrupa yer tewrigendek titrep ketti. Asiyadin yopurulup kelgen yawayi atliqlar yawrupaning sherqiy chégrisini bösüp tashlidi.
«Hunlar keptu, qiyamet bolghudek!» ejeba, bu «injil» da bisharet bérilgen zamaniy axirning özimidu?Hunlar bésip kélishtin ilgiri, rim impiriyesining shimali chégrisi da'im bedewiy qebililerning tehditige uchrap tursimu, emma rimliqlarni heqiqiy bash egdürgenler yenila hunlar boldi.
1500 Yil ilgiri hunlar yawrupagha yürüsh qilghandin bashlap, ular asiyadin kelgen wehime dep qaraldi. Shu chaghdin étibaren medeniyetlik gherb dunyasidikiler özlirini sarasimige salghan sherqliq gheyri qewmlerdin hezer eyleydighan bolup qaldi.
Hunlarning yawrupagha bésip kirishi gherb jem'iyitidiki eng chong sirlarning biri.Hunlar yer sharidiki eng meshhur milletlerning biri. Ular eyni chaghdiki dunyadiki üch chong impiriye bolmish – junggu, pirsiye we rimgha tehdit salghan birdinbir millet.
Hunlar yéziqi yoq millet bolghachqa, zamanimiz tarixshunasliri bügünki rosiyening jenubida olturaqlashqan sikentler arqiliq hunlarni chüshinishke mejbur bolmaqta.Rimliqlar bu muqim turalghusi, medeniyiti we örp-aditi yoq dep qaralghan hunlargha qilche qiziqmighan. Lékin, hunlar kishilerning adettiki chüshenchisidikidek hökümetsiz pida'iylar bolmastin, eksiche, teshkilchanliqi nahayiti küchlük, yüksek tereqqiy qilghan, musteqil medeniyetke ige millettur.
375-Yildin 469-yilghiche hunlar yawrupagha hökümranliq qilghan yüz yildek jeryanda, pütkül hunlar hakimiyitining siyasitini belgileydighan tengriqutlar birla jemettin kélip chiqqan. Hunlar charwichi we chewendazla bolup qalmastin, ularning qol sana'itimu yüksek tereqqiy qilghan. Hunlarning «sirliq qorali» oqyani yasash nahayiti yuquri hüner we munasip bilimlerni telep qilidu.Yunanliq piriska'us «hunlar nahayiti mihmandost» dep teswirligen. Yunanliqlar bilen qandash bolghan rimliq tarixshunash amiyanostur sherqtin kelgen bu köchmen charwichi milletni «medeniyetsiz charwichilar, iptida'iy tash qoral dewride turuwatqan tertipsiz alamanlar» dep teswirligen.Qandashliq jehettin mongghullar bilen emes, belki türkler bilen téximu yéqin bu milletning zadi qandaq tilda sözleshkenliki alimlar üchün bügün'giche bir sir bolup turmaqta.Hunlar öy salmighan, shehermu qurmighan, ölgendin kiyin tash lehetke sélip depne qilish aditimu bolmighachqa, ulardin qalghan izlar asasen yoq diyerlik.Qattiq zilzile peyda qilghan bir arxi'ologiyelik bayqash kishilerni hunlarning ana yurti asiyaning eng sherqide, bügünki junggu bilen chawshyen tutashqan jayda bolsa kérek digen xulasige keltürmekte.Kishiler bügünki mongghuliye we uning etrapidiki rayonlarni urushqaq köchmen charwichi qebililerning makani dep qaraydighan bolghan.Hazir nurghun tarixshunaslar yawrupaliqlar tilgha alghan hunlar bilen jungguluqlar éytqan hunlarning bir millet yaki emeslikidin gumanlanmaqta. Yawrupaliqlar éytqan hunlar emeliyette nurghun oxshash bolmighan köchmen charwichi milletlerdin terkip tapqan birleshken gewde bolup, ularning irq teweliki hazirghiche éniqlinip chiqqini yoq.
Hunlardin ibaret bu köchmen charwichi millet mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, jenup we gherp tereplerge qarap ilgirilep, asiyaning köp qisim ziminini igelligen. Hetta qudretlik junggumu melum tedbir qollinish arqiliq ulardin mudapi'elinish kireklikini muwapiq körgen. Shuning bilen miladidin burunqi 214-yili insaniyet tarixida hazirghiche kem uchraydighan eng katta qurulush seddichin wujudqa kelgen. Eyni chaghdiki jungguluq bir emeldar hunlarni mundaq teswirligen: «ularning kökrikide soquwatqini yawayi haywanlarning yüriki. Elmisaqtin ular insaniyetning bir ezasi dep qaralghan emes».Hunlar igelliwalghan junggu ziminida öz öyidekla yashap, özlirining tunji dölitini qurghan. Ular sheherlerge hökümran bolup, xenzular bilen qudilishish arqiliq junggu jem'iyitige singip kirgen.
350-Yiligha kelgende, bir meydan wehshilerche élip bérilghan irqiy ziyankeshlik nechche ewlattin biri jungguda olturaqliship kelgen hunlarning uruqini qurutiwetken. Matiriyallarda xatirilinishiche, hunlardin qéri-yash, er-ayal, puqra we aqsöngekler bolup jem'iy ikki yüzming kishi öltürülgen. Bu bir yügensiz hem hökümran bolghan millet üchün éytqanda, shubhisizki, kishini qattiq chöchitidighan weqe.Hayat qalghan hunlar awwal shimalgha qarap qachqan. Ularning köchishi netijiside, eslide shimalda turuwatqan hun qebililiri gherpke köchüshke bashlighan bolushi mümkin. Ularning köchüp kétishining yene bir sewebi, hawa kilimatining özgirishi bolsa kirek. Bügünki kündimu mongghuliye igizlikide charwa mal baqmaq nahayiti müshkül ish bolup, qara qish da'im apet xaraktirlik aqiwetlerni keltürüp turidu. 1992-Yildiki zimistan qish soghuqida, mushundaq qabahetlik hawa kilimatigha alahide maslishalaydighan qotazlarmu tonglap ölgen.
373-Yildiki pewqul'adde qattiq soghuq qish hunlargha éghir balayi'apet élip kelgen. Acharchiliq we artuqche nopus hunlarni köchüshke mejburlighan.Hunlar bipayan mongghuliye igizlikidin yolgha chiqip, ottura asiya, altay taghliri, aral déngizi, kaspi déngizi, we qaradéngizni boylap méngip yawrupadiki karpat taghlirigha qarap ilgiriligen.
Bügünki künde tarixshunaslar hunlar bu yollarda qaldurup ketken izlarni tekshürüp, hunlar ishletken meshhur mis qazanlarni tapti. Bu mis qazanlarning eng éghiri ellik nechche kilogiram kilidu. Bu mis qazanlarda ipadilen'gen quymichiliq téxnikisi bilen sirtqi yüzi we girwikidiki bizeklerde junggu sen'itining tesiri bolupla qalmastin, yene hunlarning özgiche uslubimu gewdilen'gen. Bu mis qazanlar belkim din bilen munasiwetlik bolsa kirek.
Yawrupaliqlar tunji qitim hun chewendazlirini körgende, ularning at bilen bolghan shu qeder ijilliqidin qattiq heyran qalghan. Rimliq bir tarixshunas: «hetta yunan epsaniliridiki adem tenlik atmu hunlardek at bilen mehkem baghlan'ghan emes» dep yazghan.Hunlar bilen zamandash kishiler hunlarning atlirini wijik, körümsiz, tükliri paxpayghan halette teswirligen.Hunlarning özgiche at igiri rimliqlarni heyrette qaldurghan. Hunlarning igiri rimliqlarningkidek atning töshige tartilidighan köndin yasalghan bolmastin, ikki béshi égiz yaghach kötürgüchlük bolushi bilen bashqa igerlerdin perqlinidu. Bundaq igerde olturghan chewendaz at herqanche chapsimu mehkem olturalaydu. Rimliqlarning at minish jehettiki qopalliqi tüpeylidin nurghun chewendazlar da'im jengde tengpungluqini yoqutup attin chüshüp kétidiken. Hunlarning atliri qawul hem chidamliq, boghuzluq kilidu. Mölcherlinishiche, her bir hun eskiride yettidin zapas at bolidiken. Igerdin bashqa hunlar yene asiyadin eyni chaghda inqilab xaraktirlik bir xil yéngiliq élip kelgen. U bolsimu yawrupaliqlar körüpmu baqmighan üzenggidur. Yaghach yaki tömürdin yasalghan üzengge beshinchi esirning otturilirida hunlar dewri axirlishay digende andin meydan'gha kelgen. Yaghach iger we üzengge bolghachqa, hun chewendazlar atqa minip her terepke oq atalighan.
Miladidin ilgiriki ikkinchi esirde, tengriqut motun «hun» qebililirining birleshken gewdisini «oqyachi millet» dep atighan. Hunlarning ajayip qorali özgiche layihelen'gen ya bilen yéngiche oqtur. Hunlar oqnimu asiyadin élip kelgen. Hunlar ishletken oqning destisige alahide töshük échilghan bolup, atqan oqtin oxshimighan awazlar chiqqan. Mushundaq usul bilen hunlar jenglerde düshmen uqmaydighan buyruqlarni yetküzgen. Oq béshi tömürdin yasalghan bolup, üch qirliq, uzunluqi texminen atmish santimitir kilidu. Oqning téship ötüsh küchi jan alghudek derijide bolup, bundaq oqni yawrupaliqlar shu chaghqiche uchritip baqmighan. Hunlar oqyasi bilen atmish mitir yiraqliqtiki nishan'gha del jayida tekküzeleydiken. Herbi jehettiki bundaq ewzellikke ige hunlarning tosattin yawrupa chigrisida peyda bolushi yawrupaliqlarni birdinla zamaniy axir yétip kelgendek sarasimige chüshüriwetken. Yawrupaliqlar bundaq urush qilish usuligha amalsiz qalghan. Qedimdin qalghan yüzmuyüz iliship küchlükler ghelibe qilidighan urush qilish usuli bolsa hazir aqmaydighan bolup qaldi.Hunlarning urush istiratigiyesi ularni intayin muhim ghelibilerge élip barghan.
5-Esirning axirlirida yashighan yunanliq tarixshunas soshmos «yéngi tarix» digen kitabida hunlarning özgiche jeng qilish taktikisi heqqide xatire qaldurghan. Hunlar taktikigha nahayiti ehmiyet biridu. Kimki hunlarning oqidin aman qalghan bolsa, u hun chewendazlirining qosh bisliq uzun qilichidin agah bolushi kirek. Hunlarning oqyasigha oxshash, bundaq qosh bisliq qilichimiu yawrupaliqlarning qilichidin éship chüshidu. Urush hunlar üchün éytqanda xizmettur. At bolsa ularning ish bijirish orni.
Hunlar hem özi üchün, hem bashqilar üchün urush qilidu.Bu ghelite hunlarning bashqilardin perqlinidighan teripi shuki, ular igelliwalghan ziminini qoghdap qilishning koyida bolmaydu. Hunlar hergizmu özi tériqchiliq qilish üchün dihqanlarni étizliqidin qoghlap chiqarmaydu. Sheher ahalisining arambexsh öyini tartiwilish üchün ularni sheherdin qoghlimaydu. Alahide imtiyazgha érishish üchünmu mewjut bolup turuwatqan hökümetni tarqitiwetmeydu. Ular shepqetsizlerche bulap-talap, qirghinchiliq qilidu. Shunga ular kishiler bilidighan hemme düshmenlerge qarighanda téximu qorqunuchluq. Pishiwa poplar buningdin sarasimige chüshüp, (zamaniy axirning bisharitide teswirlen'gen chewendazlar emdi keptu, hunlar jazalighuchilarken, bu digen «tengrining jazasi») dep oylap qilishqan. Halaketlik künler yéqinlashqanda, awgostinus: «dunya halaket girdabigha bérip qaldi, pat arida yoqalghusi» dep yazghan.

(Menbe: ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.Shimis yazghan «attilla heqqide riwayet». Qeshqer uyghur neshriyati 2004-yil 4-ay neshri. Torgha teyyarlighuchi: ketmenbay. Bashqa tor biketke yollimang)