پانتۈركىزملىك مەدەنىيەت ئۈستىدە تەھلىل(5)
قۇشۇمچە 1
ئېنگېلىسنىڭ پانسىلاۋىزم توغرسىدىكى بايانلىرى
پان سىلاۋىزم روسىيە ياكى پولشادا ئەمەس، بەلكى پراگا بىلەن ئاگرامىدا مەيدانغا كەلگەن. پانسىلاۋىزم ئاۋسيرىيدىكى، ئۇنىڭدىن قالسا تۈركىيىدىكى بارلىق ئاجىز سلاۋيانلار ئاۋستىرىيىدىكى نېمىسلار، جارلارغا، ئېھتىمال تۈركلەرگىمۇ قارشى تۇرۇش مەقسىتىدە تۈزگەن ئىتتىپاق بولسا كېرەك. تۈركلەر ئايرىم ئەكۋالدىلا نەزەرگە ئېلىنىپ، پۈتۈنلەي زاۋاللىققا يۈزلىنىش ھالىتىدە تۇرغان مىللەتلەر زادىلا نەزەرگە ئېلىنمايتى. پان سلاۋىزمنىڭ ئاساسىي خاھىشىدىن ئېلىپ ئېيىتقاندا، ئاۋستىرىيىدىكى ئىنقىلابچىلارغا قارشى تۇراتتى، شۇڭا ئۇ ئەكسىيەتچىل ئىدى.
پان سىلاۋىزمچىلار ئۆزلىرىنىڭ بۇنداق ئەكسىيەتچىل خاھىيىشىنى قوش ياقلىمىلىق ساتقىنلىق ھەركىتى ئارقىلىق ناھايىتى تېزلا ئاشكارلىنىپ قويدى، ئۇ ھازىرغىچە ئىنقىلاب تەرىپىدە تۇرۇپ كەلگەن بىردىنبىر سلاۋيان مىللىتى – پولەكلەرنى ئۆزىنىڭ بىچارە مىللىي چەكلىمىلىكىنىڭ قۇربانى قىلىپ قويدى؛ ئۇلار ئۆزلىرىنى ۋە پولەكلەرنى چاررۇسىيگە سېتىۋەتتى.
پان سىلاۋزمچىلارنىڭ بىۋاستە مەقسىتى روسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى ئېلبۇرس تاغ تىزمىسى بىلەن كارپات تاغ تىزمىسىدىن تارتىپ قارا دېڭىز، ئېگەي دېڭىزى ۋە ئادرىئاتىك دېڭىزغىچە بولغان سىلاۋىيان دۆلىتى قۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى. بۇ دۆلەتتە نېمىس تىلى، ئىتالىيان تىلى، مارجارتىلى، ۋالاخىيە تىلى، تۈرك تىلى، گرېك تىلى ۋە ئالبان تىلىدىن باشقا، يەن سىلاۋيان تىلى بىلەن ئۇنىڭ ئاساسىي دىئالېكتىكىسى بار ئىدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى ھازىرغىچە ئاۋسترىيە ھەمدە ئۇنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ھېلقى ئامىل ئارقىلىق بىرلەشگەن بولماستىن، بەلكى سلاۋيان مىللىتىنىڭ ئالاھىدىلىكىدىن ئىبارەت ئابستىراكىت خاراكتىر ۋە ئاتالمىش سلاۋىيان تىلى (بۇ كۆپ سانلىق ئۇنداق بولمىسا، بەزى مۇتەپەككۇرلارنىڭ كاللىسىغا سلاۋيانلارنىڭ بۇنداق مىللىي ئالاھىدىلىكى قانداق كېلىپ قالىدۇ؟ ناۋادا بۇ ئىش پالاتىسكىي ئەپەندى، گاي ئەپەندى ۋە ئۇنىڭ ئىشداشلىرىنىڭ خىيالىدا بولمىغان، شۇنىڭدەك ھېچقانداق بىر سلاۋيان چۈشەنمەيدىغان بىر قىسىم روسىيە چىركاۋلىرىدىكى قەدىمىي سىلاۋيانچە دۇئا – تىلاۋەت بولمىغان بولسا، قانداقتۇر «سلاۋيان تىلى» مەۋجۇت بولغان بولاتتى؟ ئەمەلىيەتتە، بۇ مىللەتلەرنىڭ ھەممىسى مەدەنىيەتلىك تەرەققىياتنىڭ تولىمۇ ئوخشاشمايدىغان باسقۇچىدا، يەنى بۇ خېمىيىدىكى خېلىلا تەرەققىي تاپقان (گېرمانىيىلىكلەرگە ھەشقاللا) زامانىۋى سانائەت ۋە مەدەنىيەتتىن تارتىپ، تاكى خورۋاتلار، بۇلغارلارنىڭكىدەك كۆچمەن چارۋىچىلىق خاراكتېرىنى ئالغان ياۋايى ھالەتتە تۇرىۋاتاتتى؛ شۇڭا، بۇ مىللەتلەرنىڭ مەنپەئىتى بىر – بىرىگە تولىمۇ قارىمۇ قارشى ئىدى. ئەمەلىيەتتە 10، ھەتتا 12 مىللەتنىڭ سلاۋيان تىلى ئوخشاش ساندىكى دىئالېكىتتىن تەركىب تاپقان، بۇ دىئالېكتلارنىڭ كۆپىنچىسى بىر – بىرىنىڭكىنى چۈشەنمەيتى، ھەتتا ئۇلارنى ئوخشاش بولمىغان بىر قانچە چوڭ تۈر (چېخ تىلى، ئىللىرى تىلى، سېرب – بولغار تىلى) گە ئايرىشقا بولىدۇ. بۇ مىللەتلەر ئەدەبىياتقا ئىنتايىن سەل قارىغانلىقىنى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئاشكارىلانمىغانلىقى ئۈچۈن، بۇ دىئالېكتلار ئەل ئارىسىدىكى يەرلىك تىلغا ئايلىنىپ قالغان، ئاز ساندىكىلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا، بۇ دىئالېكتلار باشقا بىر خىل يات مىللەتلەتنىڭ بولۇپ، سىلاۋيان تىلىدىن باشقا تىلنى ئۆزىنىڭ ئۆلچەملىك تىلى قىلغان شۇڭا، پان سىلاۋىزمنىڭ بىرلىككە كېلىشى ئۇچىغا چىققان خام خىيال بولماستىن، بەلكى روسىيىنىڭ قامچىسى.
(ئېنگېلىس: «ھۇنگرىيىدىكى كۈرەش» (1849- يىلى 1- ئاينىڭ 8- كۈنى)، «ماركىس – ئېنگېلىس ئەسەرلىرى»، 6- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 200-، 201- بەتلەر)
ئەمما، خام خىيالغا پېتىپ قالغاسلىقىمىز لازىم. بارلىق پان سىلاۋىزمچىلار مىللىي ئالاھىدىلىكىنى، يەنى بارلىق سلاۋيانلارنىڭ ئويدۇرۇپ چىقارغان مىللىي ئالاھىدىلىكنى ئىنقىلابتىن ئۈستۈن دەپ قارايدۇ. پان سلاۋىزمچىلار ئىنقىلابقا قاتنىشىشنى خالايدۇ، ئەمما ئۆزلىرىنىڭ ئەڭ جىددىي بولغان ماددىي ئېھتىياجىغا قارىماي، بارلىق سلاۋيانلارنى مۇستەقىل سلاۋيان دۆلىتى قۇرۇشقا مۇستەسناسىز بىرلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت بىر شەرت قويىدۇ. ئەگەر بىز نېمىسلارمۇ مۇشۇنداق تۇترۇقسىز شەرتنى ئوتتۇرىغا قويىدىغان بولساق، ئۇنداقتا بىز 3 – ئايدا قەيەرلەرگە كەتكەن بولاتتۇق! ئەمما ئىنقىلاب ھەر قانداق شەرت قويۇشقا يول قويمايدۇ. ياكى بىر ئىنقىلابچى بولۇپ، ئىنقىلابنىڭ بارلىق ئاقىۋىتىنى ئۇنىڭ قانداق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر قوبۇل قىل، ياكى ئۆزۈڭنى تىكولاي ۋە ۋېندشىگېرلېتىس بىلەن بىرلاگېردا تۇرغانلىقىنى (ئىش ئارزۇيۇڭنىڭ ئەكسىچە بولۇشى مۇمكىن) ئۆزۈڭمۇ سېزىۋالالماي قالىسەن.
(ئېنگېلس: «دېمۇكراتىك پان سلاۋىزم» (1949- يىل 2- ئاينىڭ 14- كۈنى، 15- كۈنى)، ماركس – ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 6- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 341- بەت.
بۇ خېمىيە بىلەن كروئاتىيە (سلاۋيانلارنىڭ يەنە بىر تارقاق بۆلىكى، ئۇلار خۇددى بۇ خېمىيىلىكلەر نېمىسلارنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرىغانغا ئوخشاش ھۇنگرلارنىڭ تەسرىگەئۇچىرىغان) ياۋرۇپا قۇرۇقلىقىدىكى ئاتالمىش «پان سلاۋىزم» نىڭ مەنبەسى. بۇ خېمىيىلىكلەر بىلەن خورۋاتلار مۇستەقىل مىللەت سۈپىتىدە ياشىيالىغۇدەك دەرىجىدە قۇدرەت تاپمىغان. بۇ ئىككى مىللەت خىلمۇ خىل تارىخىي سەۋەبلەرنىڭ (بۇنداق سەۋەبلەر ئۇلارنى تېخىمۇ تەسىرى بىلەن پەيدىنپەي پارچىلىنىپ كەتكەن، ئۇلار مەلۇم مۇستەقىللىقىنى ئەسلىگە كەلتۈرمەكچى بولىدىكەن، قالغان سىلاۋيانلار بىلەن بىرلىشىشى شەرت. پولەكلەر 22 مىليۇن ئىدى. روسلار 45 مىليۇن، سېربلار بىلەن بولغارلار 8 مىليۇن ئىدى. تارىخشۇناسلىققا مەستانە بولغان بىر قانچە سلاۋيان بۇ 80 مىليون سلاۋيان نىمە ئۈچۈن قۇدرەتلىك بىر شىتات بولۇپ ئويۇشۇپ، مۇقەددەس سلاۋيان تۇپرىقىغا تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەن تۈركلەر، ھۇنگرلار، خۇسۇسەن لەنىتى، ئەمما كەم بولسا بولمايدىغان (ztemeiN )، يەنى نېمىسلاردىن ئىبارەت چاقىرىلمىغان مېھمانلارنى قوغلاپ چىقىرىۋەتمەيدۇ ياكى يوقاتمايدۇ؟ شۇنىڭ بىلەن، سلاۋياننىڭ تارىخ پېنىگە ھەۋەس قىلغۇچى بىر نەچچەيلەننىڭ كۈتۈپخانىلىرىدا بىمەنە، تارىخقا قارشى ھەركەت قوزغاپ، مەدەنىي غەربنى ياۋايى شەرققە، شەھەرلەرنى يېزىلارغا، سودا، سانائەت ۋە مەدەنىيەتنى سلاۋيان يانچىلىرىنىڭ ئىپتىدائىي يېزا ئىگىلىكىگە بويسۇندۇرماقچى بولغان لېكىن، بۇ بىمەنە نەزەرىيىنىڭ دالدىسىدا، رۇسىيە ئىمپېرىيىسىدىن ئىبارەت دەھشەتلىك ئەمەلىيەت تۇراتتى؛ بۇ ئىمپېرىيىنىڭ بارلىق ھەرىكىتىدىن ئۇنىڭ پۈتكۈل ياۋرۇپانى سلاۋيانلارنىڭ، خۇسۇسەن ئۇلارنىڭ بىردىنبىر قۇدرەتلىك قىسمى بولغان رۇسلارنىڭ زېمىنىغا ئايلاندۇرۇش قارا نىيىتى يوشۇرۇنۇپ تۇراتتى؛ بۇ ئىمپېرىيىنىڭ پېتېربورگ ۋە موسكىۋادىن ئىبارەت ئىككى پايتەختى بولسىمۇ، لېكىن رۇسىيە دېھقانلىرى تەرىپىدىن ئۆز دىنى ۋە دۆلىتىنىڭ ھەقىقىي ئاستانىسى دەپ قارىلىپ كەلگەن «چار پادىشاھ شەھىرى» (ئىستانبول، رۇسچە «چارگراد»، يەنى چار پادىشاھ شەھىرى) رۇسىيە پادىشاھنىڭ ھەقىقىي ئوردىسىغا ئايلانمۇغىچە، بۇ ئىمپېرىيە ھەرگىز خاتىرجەم بولالمايتتى؛ ئۆتكەن 150 يىل مابەينىدە، بۇ ئىمپېرىيە ئۆزى ئېلىپ بارغان ھەر قېتىملىق ئۇرۇشتا زېمىندىن ئايرىلىپ قېلىش ئۇياقتا تۇرسۇن، بەلكى ھامان زېمىنغا ئىگە بولۇپ كەلدى. رۇسلارنىڭ سىياسىتى يېڭى كەشىپ قىلىنغان پان سلاۋىزم نەزەرىيىسىنى خىلمۇ خىل سۇيىقەستلىك ۋاسىتىلەر ئارقىلىق قوللاشتىن ئىبارەت بولدى (بۇنداق نەزەرىيىنىڭ كەشىپ قىلىنىشى رۇسلار سىياسىتىنىڭ مەقسىتىگە تازا باب كېلەتتى)، بۇ ئوتتۇرا ياۋروپادا ھەممىگە ئايان. شۇ سەۋەبتىن، چېخ ۋە كروئاتىيىنىڭ پان سلاۋىزىمچىلىرىنىڭ ھەممىسى ئاڭلىق ياكى ئاڭسىز ھالدا بىۋاسىتە رۇسىيە مەنپەئىتى ئۈچۈن ئىشلىدى، ئۇلار مۇستەقىل مىللەت بولۇشنى خىيال قىلىپ، ئىنقىلابقا ساتقىنلىق قىلدى، بۇنداق مۇستەقىل مىللەتنىڭ تەقدىرى كۆپ بولسا روسىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى پولەكلەرنىڭ تەقدىرىچىلىك بولاتتى. بۇ جەھەتتە، پولەكلەر ئالقىشلاشقا ئەرزىيدۇ، چۈنكى ئۇلار پان سلاۋىزم قىلتىقىغا زادى رەسمىي چۈشۈپ باقمىدى. ئاز سانلىق ئاقسۆڭەكلەرنىڭ ئەسەبىي پان سلاۋىزمچىلارغا ئايلىنىپ كەتكەنلىكىگە كەلسەك، بۇ ئۆزلىرىنىڭ رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىدا تارتىدىغان زىيىنىنىڭ ئۆز يانچىلىرى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەندە تارتىدىغان زىيىنىدىن ئازراق بولىدىغانلىقىنى بىلگەنلىكىدىن بولغان.
ئېنگىلىسى: «گىرمانىيدىكى ئىنقىلاب ۋە ئەكسىلىئىنقىلاب – 9» (1852-يىل 2-ئاي)، «ماركىس–ئېگىلىس تاللانما ئەسەرلىرى» ، 1-توم ، 918-، 917-، 920–بەتلەر.
پان سىلاۋىزمنىڭ ئەڭ دەسلەپكى شەكلى ساپ ئەدەبىيات شەكلىنى ئالغانىدى. ئۇنىڭ ئاساسچىسى دوبروۋسكىي (چېغ بولۇپ، سلاۋيان دىئالېكتى تىلشۇناسلىقنىڭ ئاساس سالغۇچىسى) بىلەن كول (ھونگىرىيىنىڭ تاشقى كارپات تېغىدىكى سلوۋاڭ شائىر) ئىدى. دوبرۋسكىي ئالىم ۋە تەتقىقاتچىلارغا خاس قىزغىنلىقى، كول سىياسىي ئىدىيسى بىلەن ناھايىتى تېزلا ئۈستۈنلىكنى ئىگىلىدى. پان سىلاۋىزىمچىلار دەسلەپتە بەزى قايغۇلۇق شېئېرلار بىلەنلا قانائەتلەندى، ئۇلارنىڭ شېئېرلىرىدا ئۆتمۇشىنىڭ قانداق ئۇلۇغ ئىكەنلىكى، ھازىر قانداق ئار – نۇمۇسقا، بەختسىزلىكتە ئۆتىۋاتقانلىقنى ئاساسىي مەزمۇن قىلىنغان. شېئىرغا «ئاھ خۇدا! ئەجەبا بۇ دۇنيادا ھەققانىيەتنى سىلاۋىيانلارغا قايتۇرۇپ بېرىدىغان بىرەر كىشى چىقماسمۇ؟» دېگەنگە ئوخشاش مەزمۇنلار سىڭگەن. ياۋرۇپانى ئۆزىنىڭ قانۇنغا ئەمەل قىلدۇرىغان سلاۋيان ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇش ئويىغا كەلسەك، ئۇ چاغدا بۇنداق ئوي مۇجىمەل ئاشكارىلانغانىدى. ئەمما، قايغۇرلۇق شېئىر دەۋرىمۇ ناھايىتى تېزلا ئۆتۈپ كەتتى، نوقۇل «سلاۋيانلارنىڭ ھەققانىيەتنى ياقلاش» دېگەن مۇراجەتمۇ شۇنىڭغا ئەگىشىپ ئۆتۈپ كەتتى.
سلاۋيانلارنىڭ سىياسىي، ئەدەبىيات ۋە تىلشۇناسلىق تەرەققىياتى ھەققىدىكى تارىخىي تەتقىقات پائالىيىتى ئاۋىستىرىيىدە غايەت زور مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشتى. تىلشۇناس شافارىك ، كوپتار ۋە مىكولوشىۋىچ، شۇنىڭدەك تارىخشۇناس پالاتسكىي بۇ ھەركەتكە رەھبەرلىك قىلدى، ئۇلارنىڭ ئەگەشكەنلەر ئىچىدە خانك ۋە گاي قاتارلىقلارغا ئوخشاش تۇغما قابىلىيتى تۆۋەن ياكى زادىلا ئىقتىدارى يوق نۇرغۇن ئالىملارمۇ بار ئىدى. چېخ ۋە سېربلەرنىڭ شەرەپلىك تارىخىي دەۋرىنىڭ ناھايىتى روشەن تەسۋىرلىنىشى مۇشۇ مىللەتلەرنىڭ ھازىر خورلۇققا ئۇچراۋاتقانلىقىدەك ئېچىنىشلىق ھالىغا سېلىشتۇرما بولدى. دەل گېرمانىيىنىڭ باشقا جايلىرىدا سىياسىي ۋە ئىلاھىيەت «پەلسەپە» نىقابى ئاستىدا تەنقىد قىلىنغىنىغا ئوخشاش، ئاۋسترىيىدە مېتىنى پان سلاۋىزمچىلارنىڭ تىل – ئەدەبىياتشۇناسلىقتىن پايدىلىنىپ، سلاۋيانلارنىڭ بىرلىكى توغۇرسىدىكى تەلىماتنى تەرغىپ قىلىشى ھەمدە مۇشۇنداق بىر پارتىيىنى قۇرماقچى بولۇشىدىكى مەقسىتى، روشەنكى ئاۋسترىيىدىكى مىللەتلەرنىڭ ھازىرقى ئەھۋالىنى ئۆزگەرتىش، ھەتتا ئاۋسترىيىنى بۈيۈك سلاۋيان ئىمپېرىيىسىگە ئايلاندۇرۇشتىن ئىبارەت، دەپ قارىدى.
بۇ خېمىيە بىلەن كارىنىتىيىنىڭ شەرقىدىن تارتىپ، تاكى قارا دېڭىزغىچە بولغان جايلاردىكى تىلنىڭ ئارلىشىپ كېتىش ئەھۋالى ھەقىقەتەن كىشىنى چۆچىتىدۇ. گېرمانىيىگە چېگىرداش رايۇنلاردا ئولتۇرۇشلۇق سلاۋيانلار ئارىسىدىكى غەيرىي مىللەتلەشتۇرۇش جەريانىدا ، نېمىسلارنىڭ ئاستا، ئەمما ئۈزلۈكسىز ئالغا سىلجىشى، ھۇنگرلارنىڭ تاجاۋۇز قىلىپ كىرىشى (بۇ تاجاۋۇزچىلىقنىڭ نەتىجىسىدە شىمال ۋە جەنۇپتىكى سلاۋيانلار ئاھالىسى ناھايىتى قويۇق بولغان 7 مىليۇن فىتىن ئايرىۋېتىلگەن)، سلاۋيانلار رايۇنغا قىستىلىپ كىرگەن تۈركلەر، تاتارلار ۋە ۋالاخيىلىكلەرنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشى – بۇلارنىڭ ھەممىسى ھەقىقىي تىل جەھەتتىكى بابىلنى پەيدا قىلغان. كەنت بىلەن كەنىت ئوتتۇرسىدا، مەھەللە بىلەن مەھەللە ئوتتۇرسىدا، مەھەللە بىلەن مەھەللە ئوتتۇرسىدا تىل ئۆزگىرىپ تۇرغان، ھەتتا بۇخېمىيىدىكى 5 مىليۇن ئاھالە ئىچىدە 2 مىليۇن نېمىس ۋە 300 مىليۇن سلاۋيان بار ئىدى، بۇ سلاۋيانلارنىڭ ئەسلىدىكى سلاۋيانلارنىڭ ئەھۋالىمۇ شۇنداق ئىدى. سلاۋيانلارنىڭ ئەسلىدىكى يېرىنى سلاۋيانلارغا قايتۇرۇپ بېرىش، ئاۋسترىيىنى (ترول بىلەن لومباردىيە بۇنىڭ سىرتىدا) سلاۋيان ئىمپېرىيىسىگە ئايلاندۇرۇش پان سلاۋىزمچىلارنىڭ مەقسىتى ئىدى. بۇ 1000 يىلغا يېقىن ۋاقىتتىن بۇيانقى تاىخىي تەرەققىياتنىڭ ھەممىسىنى يوققا چىقىرىپ، گېرمانىيىنىڭ ئۈچتىن بىر قىسىمى ۋە پۈتكۈل ھۈنگرىيىنى ئايرىۋېلىپ، ۋېنا بىلەن بۇداپېشتنى سلاۋيانلارنىڭ شەھىرىگە ئايلاندۇرۋالغانلىقتىن، بۇ رايۇنلارنى ئىگىلەپ تۇرىۋاتقان نېمىسلار ۋە ھونگىرلارنىڭ بۇنداق ھەركەتكە ھېسداشلىق قىلمايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى . ئۇنىڭ ئۈستىگە، ھەر خىل سلاۋيان دىئالېكتىنىڭ پەرقى ناھايىتى چوڭ بۇلۇپ، ئىنتايىن ئاز ساندىكىلىرىنى بىرىنىڭ سۆزىنى چۈشەنمەيتتى. بۇنى بىر كۈلكىنىڭ مىسال بىلەن ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ. 1848- يىلى، پراگادا ئېچىلغان سلاۋيانلار قۇرۇلتىيىدا، كۆپچىلىك چۈشىنەلەيدىغان بىر خىل ئورتاق تىلنى تاپماقچى بولۇپ، ھەر قانچە ئورۇنغان بولسىمۇ مۇمكىن بولمىغان، ئاخىر يىغىنغا قاتناشقانلار ئۆزلىرى ئەڭ ئۆچ كۆرىدىغان تىل – نېمىس تىلىدا سۆزلىشىشكە مەججۇر بولغان.
شۇڭا، بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ئاۋسترىيىدىكى پان سىلاۋىزىمچىلارنىڭ مۇۋەپىقىيەت قازىنالماسلىقىدىكى ئەڭ مۇھىم ئامىل – ئامما ۋە بىرلىكىنىڭ كەمچىل بولغانلىقىدا. پان سىلاۋىزمچىلار تەربىيە كۆرگەن بىر قىسىم تەبىقىدىكىلەرنىكىلا قولغا كەلتۈرگەچكە، خەلىق ئارىسىدا ھېچقانداق ئىناۋىتى يوق شۇڭا ئۆزىگە دۈشمەن بولغان ئاۋسترىيە ھۆكۈمىتى، شۇنىڭدەك نېمىسلار ۋە ھۇنگرلارغا بىرلا ۋاقىتتا قارشى تۇرشقا كۈچى يەتمىگەن. پان سلاۋىزمچىلارنىڭ بىرلىك پرىنسىپى نوقۇل خىيالىي پرىنسىپ بولغاچقا، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرسىدا بىرلىك يوق، شۇڭا تۇنجى قېتىم مۇشۇنداق بىرلىك پرىنسىپىنى ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولغاندا، تىل جەھەتتىكى پەرق تۈپەيلىدىن مەغلۇپ بولغان. پان سلاۋىزم ئىزچىل تۈردە نوقۇل ئاۋسترىيىدىكى ھەرىكەت بولغانلا بولسا، ئۇنداقتا بۇنىڭ خەۋپى چوڭ بولمايتتى، ئەمما ئۇ ئۆزىگە زۆرۈر بولغان ئاشۇنداق بىرلىكنى ۋە ئاممىنىڭ مەركىزىنى ناھايىتى تېز تاپالايتتى.
مۇشۇ ئەسەرنىڭ باشلىرىدا تۈركىيىدىكى سېربلارنىڭ مىللىي ھەركىتىنىڭ ناھايىتى تېزلا روسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان مۇنداق بىر پاكىت بار: تۈركىيىدىكى ئاھالىلەر ئىچىدە تەخمىنەن7 مىليۇن سلاۋيان بار بۇلۇپ، ئۇلارنىڭ تىلى بارلىق سلاۋيان دىئالېكتلىرى ئىچىدە روسچىغا ئەڭ يېقىن كېلىدىغان بىر خىل تىل ئىدى، دىن تىلى ۋە چېركاۋ تىلى (قەدىمىي سلاۋيان تىلى ۋە چىركاۋ تىلى) رۇسلارنىڭكى بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش ئىدى. رۇسىيە ئۆزىنىڭ گرېتسىيىدىكى پراۋوسلاۋىيە چېركاۋنىڭ داھىيىسى ۋە پاناھلارغۇچىلارنىڭ ئورنىدىن پايدىلىنىپ، دەل مۇشۇ قېتىم قۇتراتقۇلۇق ئېلىپ باردى. پان سلاۋىزم ھەركىتى ئاۋسترىيىدە ئەمدىلا يىلتىز تارتقاندا، روسىيە ئۆز جاسۇسلۇق ئورگىنىنىڭ تارمىقىنى دەرھال ئىتتىپاقدىشىغىچە كېڭەيتتى. ئۇ رىم كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان سلاۋيانلار بىلەن ئۇچىراشقاندا، دىن جەھەتتىكى مەسىلىلەرنى زادىلا تىلىغا ئالمايتتى، روسىيە ئۆزىنى بارلىق سلاۋيانلارنى جەلىپ قىلدىغان بىر مەركەز، يەنى گۈللىنىۋاتقان ھەر بىر سلاۋيان مىللىتىنى ئىتتىپاقلاشتۇرىدىغان يادرو قىلىپ كۆرسىتىپ، ھەر قايسى سلاۋيان قىلىپ ئۇيۇشتۇرماقچى بولدى، بۇ مىللەتنىڭ ۋەزىپىسى ئېلبا دەرياسىدىن تارتىپ جۇڭگۇغىچە، ئادرىئاتىك دېڭىزدىن شىمالىي مۇز ئوكيانغىچە بولغان بۈيۈك سلاۋيان ئىمپېرىيىسىنى قۇرۇشتىن ئىبارەت بولدى. قىسقىسى، ئۇلار بۇ يەردىن كەمچىل بولغان ئاممىنى ۋە بىرلىكنى تاپتى. پان سلاۋىزم بىردىنلا قىلتاققا چۈشۈپ قالدى، شۇنىڭ بىلەن ئۇ ئۆزىگە ئۆزى ھۆكۈم ئېلان قىلدى. پان سلاۋىزمچىلار خىيالىدىكى مىللەتنى قايتا قۇرۇش ئۈچۈن روس – مۇڭغۇللارنىڭ ياۋۇزلارچە ھۆكۈمرانلىقىنى قوغداش يولىدا ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىيەتتە باشتىن كەچۈرگەن 800 يىللىق مەدەنىي تۇرمۇشىنى قۇربان قىلىشقا رازى بولدى. بۇ ئۇلارنىڭ ياۋرۇپانىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا باشتىن تارتىپلا تولىمۇ ئەكسىيەتچىلىك بىلەن قارشى تۇرغانلىقىنىڭ ۋە دۇنيا تارىخنىڭ چاقىنى ئارقىغا ياندۇرشقا ئۇرۇنغانلىقىنىڭ تەبىئىي نەتىجىسى ئەمەسمۇ؟
(ئېنگېلىس: «گېرمانىيە ۋە پان سلاۋىزم» (1855-يىل 4-ئاينىڭ 17-كۈنى )، «ماركس–ئېنگېلس ئەسەرلىرى»، 11- توم، خەنزۇچە نەشىر، 221-، 223-بەتلەر)
ياۋرۇپادا بىر قانچە مىللەت بىر ھۆكۈمەتنىڭ باشقۇرۇشىدا بولمىغان بىرمۇ دۆلەت يوق. شوتلاندىيىنىڭ تاغلىق رايۇندىكى كېلتلار بىلەن ۋېلسلار مىللەت نوقتىئىينەزەرى بۇيىچە ئېيىتقاندا، شۈبھىسزكى ئېنگلىزلاردىن پەرقلىنىدۇ، ئاللىبۇرۇن يوقالغان بۇ مىللەتلەرنىڭ قالدۇرغانلىقىنى ھېچكىممۇ مىللەت دەپ ئاتىمايدۇ. ئوخشاشلا فرانسىينىڭ برېتال دېگەن يېرىدىكى كېلتلارنىڭمۇ ھېچكىم مىللەت دەپ ئاتىمايدۇ. بۇنىڭدىن باشقا، مىللەتنىڭ تەبىئىي چېگرىسى، يەنى تىلىنىڭ چېگرىسى بىلەن ماس كېلىدىغان بىرمۇ دۆلەت چېگىرىسى، يەنى تىلنىڭ چېگىرسى بىلەن ماس كېلىدىغان بىرمۇ دۆلەت چېگىرسى يوق. فرانسىيە زېمىنىنىڭ سىرتىدا فرانسوزچىنى ئىشلىتىدىغان نۇرغۇن كىشىلەر بار، گېرمانىيە زېمىننىڭ سىرتىدىمۇ نېمىسچىنى ئىشلىتىدىغان نۇرغۇن كىشىلەر با، بۇنداق ئەھۋال خېلىغىچە داۋاملاشسا كېرەك. ياۋرۇپانىڭ يېقىنقى 1000 يىلدىن بۇيان باشتىن كەچۈرگەن مۇرەككەپ ھەم ئاستا تارىخىي تەرەققىياتىنىڭ تەبىئىي نەتىجىسى شۇكى، ھەربىر چوڭ مىللەتنىڭ ئۆز ئورگانىزمنىڭ مەلۇم جايىدىن بۆلۈنۈپ چىققان قىسمى ئۆز مىللىتىنىڭ مىللىي تۇرمۇشىدىن ئايرىلىپ قالغان، كۆپىنچىسى باشقا مىللەتنىڭ مىللىي تۇرمۇشقا ئارىلىشىپ، ئۆز مىللىتىنىڭ ئاساسي گەۋدىسىگە قوشۇلۇشىنى خالىمايدىغان بولۇپ قالغان. شۋېتسارىيە ۋە ئېلزاستىكى نېمىسلار گېرمانىيە قوشۇلۇشنى خالىمايدۇ. ئوخشاشلا، بېلگىيە ۋە شىۋېىتسارىيدىكى فرانسوزلارمۇ سىياسىي جەھەتتە فرانسىيىگە قۇشۇلۇشنى خالىمايدۇ. بۇنداق ئەھۋال ئاخىر مۇنداق خېلى چوڭ ياخشىلىق ئېلىپ كىلىدۇ: سىياسىي جەھەتتە ۋۇجۇتقا كەلگەن ئوخشاش بولمىغان مىللەتلەر تولا چاغلاردا مەلۇم يات مىللەت تەركىبلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بۇ يات مىللەت تەركىبلىرى ئۆزلىرىنىڭ قوشنىسى بىلەن ئالاقە ئورنىتىپ، پەقەت بىر خىللا بولۇپ قالغان مىللىي خاراكتېرىنى كۆپ خىللىققا ئىگە قىلىدۇ.
بۇ ئارقىلىق بىز شۇنى كۆرۈۋالالايمىزكى، «مىللىي پرىنسىپ» بىلەن دېموكراتلار ۋە ئىشچىلار سىنىپىنىڭ ياۋرۇپادىكى چوڭ مىللەتلەرنىڭ ئايرىلىپ مۇستەقىل ياشاش ھوقۇقىغا بولغان كونا نوقتىئىينەزەرى ئوتتۇرسىدا پەرق بار. «مىللىي پرىنسىپ» ياۋرۇپا تارىخىدىكى بەزى مىللەتلەرنىڭ مىللىي ھاياتلىق ھوقۇقىدىن ئىبارەت بۇ چوڭ مەسىلىگە زادىلا تاقالمىدى، تاقالدى دېيىلىدىغان بولسا، مەسىلىنى ئارىلاشتۇرۇۋەتتى دېيىشكىلا بولىدۇ. مىللىي پرىنسىپتا مۇنداق ئىككى خىل مەسىلە ئوتتۇرىغا قويۇلغان: بىرىنچى، تارىختا ئۆتكەن بۇ چوڭ مىللەتلەر ئوتتۇرسىدىكى چېگرا مەسىلىسى؛ ئىككىنچى، بەزى مىللەتلەرنىڭ سانى كۆپ بولغان كىچىك قالدۇقلىرىنىڭ مىللىي مۇستەقىللىق ۋە ھاياتلىق ھوقۇقى مەسىلىسى. بۇ مىللەتلەر تارىخ سەھنىسىدە يا ئۇزاق، يا قىسقا ۋاقىت دەۋر سۈرگەن، ئەمما كېيىن تېخىمۇ ھاياتىي كۈچكە ئىگە بولغان ۋە تېخىمۇ زور قىيىنچىلىقنى يېڭەلەيدىغان كۈچلۈكرەك مىللەتنىڭ تەركىبىي قىسمى بولۇپ قالغان. بىر مىللەتنىڭ ياۋرۇپاغا بولغان مۇھىملىقى ئۇنىڭ ھاياتىي كۈچىدە، مىللىي پرىنسىپتىكى نۇقتىئىينەزەر بۇيىچە ئېيىتقاندا، ئۇ ھېچنىمىگە ئەرزىمەس ئىش؛ ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ھېچقانداق تارىخى يوق ھەم تارىخنى يارىتىدىغان زېھنى يوق ۋالاخىيدىكى رومىنلار 2000 يىللىق تارىخقا ئىگە ھەمدە باش ئەگمەيدىغان مىللىي ھاياتىي كۈچكە ئىگە ئىتاليانلارغا ئوخشاش مۇھىم ئەكمىيەتكە ئىگە ئىش؛ ۋېلسلار ۋە ماين ئارىلىدىكى ئاھالىلەر خالىسلا، ئىنگلىزلارغا ئوخشاش مۇستەقىل سىياسىي ھاياتلىق ھۇقۇقىدىن بەھرىمەن بۇلار ئىش. بۇ قارىماقتا بىمەنە كۆز قاراشتەك قىلمىسىمۇ، ئەمما بۇ ئۇچىغا چىققان بىمەنىلىك، ئوڭاي ئىشىنىپ قالىدىغانلارنى قايمۇقتۇرۇش ئۈچۈن قوللىنىلغان بىر خىل ئاممىباب شەكىل؛ بۇلارنىڭ ھەممىسى لازىم بولغاندا پايدىلانغان، لازىم بولمىغاندا چۆرۈۋېتىدىغان بىر قۇرۇق گەپ.
بۇ خىل كەشپىيات ھەر قانچە تېتىقسىز بولسىمۇ، ئەمما ئۇنى ئويلاپ تېىش ئۈچۈن، لۇئى ناپولېئوننىڭ كاللىسىىدىنمۇ ئەقىللىق كاللا بولۇشى كېرەكتە. مىللىي پرىنسىپ بوناپارتىزمچىلار پولشانى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ئۈچۈن كۆتۈرۈپ چىققان كەشپىيات بولماستىن، بەلكى روسىيىلىكلەر پولشانى مۇنقەرز قىلىش ئۈچۈن ئويدۇرۇپ چىققان كەشپىيات. دەل تۆۋەندە بىزنىڭ كۆرىدىغىنىمىزغا ئوخشاش، روسىيە مىللىي پرىنسىپقا ئەمەل قىلىش باھانىسى بىلەن كونا پولشانىڭ بۇرغۇن زېمىنىنى يۇتۇۋالدى. بۇنداق ئوينىڭ بولغىنىغا100 يىلدىن ئاشقانىدى، ھازىر روسىيە ئۇنىڭدىن دائىم يايدىلىنىۋاتىدۇ. پان سلاۋىزم روسىيەنىڭ ئۆزىنىڭ مەنپەئىيىنى دەپ مىللىي پرىنسىپنى سېربلار، خورۋاتلار، لۇھىلار، سلوۋاكلار، چېخلار ھەمدە تۈركىيە، ھونگرىيە ۋە گېرمانىيە تەۋەسىدىكى بۇرۇنقى سىلاۋيان مىللىتىنىڭ قالدۇرقلىرىغا قوللانغانلىقىدىن باشقا نەرسە ئەمەسمۇ؟ ھەتتا ھازىرمۇ روسىيە ھۆكۈمىتىنىڭ نۇرغۇن ئاگېنتلىقلىرى نورۋېگىيىسىنىڭ شىمالىي بىلەن شۋيتىسىيىدىكى لاپلاندىيىلىكلەر ئوتتۇرسىدا قاتراپ يۈرىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ مۇنداق قىلىشتىن مەقسىتى بۇ كۆچمەن چارۋىچى ياۋايىلار ئارىسىدا «بۈيۈك فىن مىللىتى» ئىدىيىسىنى تەرغىپ قىلىپ، ياۋرۇپانىڭ شىمالىي قۇيۇپ رايۇنىدا بۈيۈك فىن مىللىتىنى ئەسلىگە كەلتۈرۇشتىن ئىبارەت، ئۇلار روسىيەنىڭ ھامىيلىقىدا بولىدۇ، ئەلۋەتتە. زۇلۇم تارتقان لاپلاندىيىلىكلەرنىڭ «ئۈمىدسىز زادى» روسىيە گېزىتلىرىنى بىر ئالدى، ئەمما بۇ زادى زۇلۇم تارتقان كۆچمەن چارۋىچىلاردىن ئەمەس، بەلكى بۇ زادى زۇلۇم تارتقان كۆچمەن چارۋىچىلاردىن ئەمەس، بەلكى روسىيىنىڭ ئاگېنتلىقلىرىدىن چىققانىدى. شۇنى بىلىش كېرەككى، بۇ بىچارە لاپلاندىيىلىكلەر ئۆزلىرىنىڭ ياۋايى يېرىم ئېسكىمۇ دىئالېكتىكىدا سۆزلىشىشكە مەججۇر قىلىنىپلا قالماستىن، يەنە مەدەنىي بولغان نورۋېگ تىلى ياكى شۋېى تىلىنى ئۆگىنىشكە دەۋەت قىلىنغانىدى، بۇ ھەقىقەتەن كىشىنى چۆچىتىدىغان بىر خىل زۇلۇم ئەمەسمۇ! مىللىي پرىنسىپ شەرقىي ياۋرۇپادىلا ھەقىقىي كەشىپ قىلىندى، ئۇ يەردە 1000 يىلدىن بۇيان ئاسيالىقلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىق دولقۇنى كەينى – كەينىدىن كۆتۈرلۇپ، ئارىلاشما مىللەت ئۇۋاقلىرىنى دۆۋە – دۆۋە قالدۇرۇپ كەتكەنىدى، ھازىرغا كەلگەندە مىللەتشۇناسلار ئۇلارنى ئاران پەرقلەندۇرىۋاتىدۇ. ئۇ يەرلەردە تۈركلەر، فىنچە سۆزلىشىدىغان ماجارلار، رومىنلار، يەھۇدىلار، شۇنىڭدەك سلاۋيان قەبىلىسىدىنى تازا قىلىشنىڭ ئاساسى، ئەمما روسىيە ئۇنى قانداق پەيدا قىلغان .....
(ئېنگېلس: «ئىشچىلار سىنىپى بىلەن پولشانىڭ قانداق مۇناسىۋىتى بار» (1866- يىل1- ئاينىڭ ئاخىرىدىن 4- ئاينىڭ 6- كۈنىگىچە)، «ماركس – ئېنگىلىس ئەسەرلىرى»، 16- توم، خەنزۇچە نەشىرى، 175- ، 178-بەتلەر.
قۇشۇمچە 2
سىتالىننىڭ پانتۈركىزم توغرىسىدىكى بايانلىرى
بىر تەرەپتىن، چېگرا رايۇنىدا ئىشلەۋاتقان بۈيۈك رۇس كومپارتىيە ئەزالىرى «ھۆكۈمران» مىللەت مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرۇۋاتقان شارائىتتا ئۆسۈپ يىتىلگەنلىكى ئۈچۈن، نېمىنىڭ مىللىي زۇلۇم ئىكەنلىكىنى بىلمەيدۇ، تولا چاغلاردا مىللىي ئالاھىدىلىكنىڭ پارتىيە خىزمىتىدىكى ئەھمىيىتىنى كىچىكلىتىۋېتىدۇ ياكى مىللىي ئالاھىدىلىككە تولىمۇ ئەھمىيەت بەرمەيدۇ، ئۆزلىرىنىڭ خىزمىتىدە مەلۇم بىر مىللەتنىڭ سىنىپىي قۇرۇلمىسى، مەدەنىيەتنى، تۇرمۇش ئادىتى ۋە ئۆتمۇشتىكى تارىخىي ئالاھىدىلىكنى نەزەرگە ئالمايدۇ، شۇ ۋەجىدىن پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى سىياسەتلەرنى چاكىنىلاشتۇرىۋېتىدۇ ۋە بۇرمىلايدۇ. بۇنداق ئەھۋال ئۇلارنى كوممۇنىزىمدىن چەتلىتىپ، چوڭ دۆلەتچىلىك، مۇستەملىكىچىلىك ۋە بۈيۈك رۇس شوۋىنىزمىغا مايىل قىلىپ قويىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن، شۇ جايدىكى يەرلىك ئاھالە ئىچىدىكى كومپارتىيە ئەزالىرى مىللىي زۇلۇمنىڭ ئازاب – ئوقۇبەتلىك دەۋرلىرىنى باشتىن كەچۈرگەچكە، مىللي زۇلۇمنىڭ تەسىرىدىن پۈتۈنلەي قۇتۇلالمىغان، شۇڭا ئۇلار مىللىي ئالاھىدىلىكنىڭ پارتىيە خىزمىتىدىكى ئەھمىيىتىنى تولا چاغلاردا كۆپتۈرۈپ، ئەمگەكچىلەرنىڭ سىنىپىي مەنپەئىتىنى يوققا چىقىرىپ ياكى مەلۇم بىر مىللەت ئەمگەكچىسىنىڭ مەنپەئىتى بىلەن مۇشۇ مىللەتنىڭ پۈتكۈل مەنپەئىتىنى ئاددىي ھالدا ئارلاشتۇرۋېتىپ، ئالدىنقىسىى بىلەن كېيىنكىسنى پەرقلەندۇرشكە، پارتىيە خىزمىتىنى ئەمگەكچىلەرنىڭ مەنپەئىتىگە بىرلەشتۈرۇپ ئىشلەشكە ماھىر بولمايدۇ. بۇ خىل ئەھۋالمۇ ئۇلارنى كوممۇنىزمدىن چەتلىتىپ بۇرژۇئازىيىنىڭ دېموكراتىك مىللەتچىلىكىگە مايىل قىلىپ قويىدۇ، بۇنداق مىللەتچىلىك بەزىدە بۈيۈك ئىسلامىزم، بۈيۈك تۈركىزم شەكلىنى ئالغان بۇلىدۇ (شەرقتە).
(ستالىن: «پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى تۆۋەتتىكى ۋەزىپىسى توغىرسىدا» (1921- يىل 2- ئاينىڭ 10- كۈنى)، «سىتالىن ئەسەرلىرى»، 5- توم (خەلىق نەشىرىياتى خەنزۇچە 1- نەشىرى، تۆۋەندە ئوخشاش)، 23~24- بەتلەر )
رۇس مىللىتىدىن باشقا مىللەتلەر مىللىي زۇلۇمغا ئۇچرىغان، ئۇلارنىڭ بۇنداق ئورنى ئاھالە ئىچىدىكى كومپارتىيە ئەزالىرى بەزىدە ئۆز مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنىڭ سىنىپىي مەنپەتىنى بەزىدە ئۆز مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنىڭ سىنىپىي مەنپەتىنى ئاتالمىش «ئومۇمىي خەلق» مەنپەئىتىدىن پەرقلەندۈرۈشكە ماھىر بولمايدۇ. مېنىڭ كۆزدە تۇتقىنىم، روس كومپارتىيە ئەزالىرىدىن باشقا كومپارتىيە ئەزالىرى ئارىسىدا يەرلىك مىللەتچىلىك خاھىشىنى كۆرگىلى بولىدۇ، بۇنداق خاھىش شەرقتە بۈيۈك پان ئسلامىزم، بۈيۈك تۈركىزم بولۇپ ئىپادىلىنىدۇ.
(سىتالىن : «پارتىيىنىڭ مىللىي مەسىلە جەھەتتىكى نۆۋەتتىكى ۋەزىپىسى توغرسىدا دوكلات» (1921- يىل 3-ئاينىڭ 10-كۇنى)، «ستالىن ئەسەرلىرى»، 5- توم خەنزۇچە نەشىرى ، 32-بەت)
قۇشۇمچە 3
سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىملىرىنىڭ پانتۈركىزم توغرسىدىكى بايانلىرى
خ . ز . گابىدۇلىن (1897~1940-يىللىرى) بىلەن ئا . م . ئارشارۇنى سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىل پروفېسسورلار ئىنىستوتىنىڭ پروفېسىسورلىرى ئىدى. ئۇلار يازغان «روسىيەدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم قىسقىچە بايان» دېگەن كىتابتا روسىيىدىكى پان ئىسلامىزم ۋە پان تۈركىزم سېستىمىلىق بايان قىلىنغان. بۇ يەردە بۇ كىتابتىكى «قازان تاتارلىرىنىڭ قەدىد ھەرىكىتى»،« جەدىد ھەركىتى ۋە ئىسلام دىنى ساھەسى» ۋە «سۇلتان غالىيېف مەزھىپى» دېگەن مەزمۇنلار بېرىلدى.
قازاق تاتارلارنىڭ جەدىد ھەركىتى
«ئىسلاھاتنى باشتىن كەچۈرگەن» رۇس يېڭى مەدەنىيەتنىڭ تەسرى ئارقىسىدا، تاتار بۇرژۇئازىيىسى جامائەت پىكرى كۆز ئالدىدىكى كونا تۈرۈمنى ئىسلاھ قىلىشتەك مۈشكۈل ۋەزىپىسىنى ئورۇنداش ئۈچۈن، بىر تۈركۈم دىن ئىسلىھاتچىلىرىنى ئوتۇرىغا چىقىرىپلا قالماستىن، بەلكى باشقا تەبىقىلەردىن بىر تۈركىزم ئۆرپ-ئادەت پائالىيەتچىلىرىنىمۇ ئوتتۇرىغا چىقاردى. تاتار گۈللىنىش ھەركىتىنىڭ ئىسمى-جىسمىغا لايىق پىشىۋالىرىدىن شۈبھىسىزكى، ئاۋۋال تىلغا ئېلىشقا ئەرزىيدىغىنى ئۆزلىكىدىن ئۆگىنىپ ئىختىساس ئىگىسى بولغان مەشھۇر تاتار ئالىمى قايىم ناسىروف (ناسىر) (1825 ~ 1902- يىللىرى) ۋە ئىسلاھاتچى ئالىم خۇسىين فەيزىخاننوف (1866- يىلى ۋاپات بولغان) لاردىن ئىبارەت.
ناسىر قاتارلىقلارنىڭ پائالىيەت ئەھۋالىنى تەپسىلىي بايان قىلىش ھاجەتسىز، بىز كۆرسىيىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك نوقتا شۇكى، «ئاقارتىش»،-ئۇلارنىڭ دىققەت-ئېتىبارىنىڭ مەركىزى، شۇڭا ئۇلار دىنىي مەكتەپلەرنى ئىسلاھ قىلىش كېرەك، بولمىسا ھېچقانداق ئۆزگىرىشنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولمايدۇ، دەپ قارىدى. شۇڭا، تاتارلار ئارىسىدا «جەدىدى» دەپ ئاتىلىدىغان زور ھەركەت مەيدانغا كەلدى.
«جەدىد» دېگەن سۆز «يېڭى» دېگەن مەنىدە بولۇپ، ئۇ تەرەققىيپەرۋەز تاتار بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئۇنىڭ مۇتەئەسسىپلىككە قارشى تۇرغۇچى تەرەپداشلىرىنىڭ سىياسىي كۈرەش ئېلىپ بېرىشتىكى بىر تۇغى بۇلۇپ قالغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە تاتار بۇرژۇئازىيىسىگىلا ئەمەس، ھەتتا پۈتكۈل تۈرك بۇرژۇئازىيىسىگە نىسبەتەن ئېيىتقاندا، ئۇ كېيىن سەپەرۋەر قىلىش، تەشكىللەش رولىنى ئوينايدىغان شوئار بولۇپ قالغان، ھەر خىل شەكىللەر بىلەن ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كەلگەن روسىيىدىكى پان تۈركىزم ھەركىتىگە ئاساس سالغان.
ۋولگا دەرياسى ۋادىسىدىكى تاتارلار ئارىسىدا ھەم دىنىي مەكتەپنى ئىسلاھ قىلش شوئارى ئوتتۇرىغا قويۇلدى، ھەم ئۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ناسىر، فەيزىخاننوفقا ئوخشاش كۆتۈرەڭگۈ روھلۇق روسىيىدىكى تۈرك مىللەتلىرى ئارىسىدا جەدىد ھەركىتىنى تەشەببۇس قىلش ھەمدە ئۇنىڭغا سىياسىي جەھەتتىن رەھبەرلىك قىلىشقا شۈنھىسىزكى، قىرىملىق ئاقسۆڭەك ئىسمائىل گاسپرىنسكىي ئاۋۋال كۆرسىتىلگەنىدى. ئۇ رۇسىيە پان تۈركىزم ھەركىتىنىڭ ئۆمۈرلۈك ئىدىيىىۋى قۇتراتقۇچىسى ئىدى.
پان تۈركىزمنىڭ تەشەببۇسى قۇتراتقۇچىلارنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، روسىيىدىكى تۈرك قەبىلىرىنى ئالدى بىلەن ئورتاق تىل-ئەدەبىيات (قېلىپلاشقان) ۋە مەدەنىيەتنى بەرپا قىلىش، كېيىن سىياسىي تەشكىلات قۇرۇش ئارقىلىق مىللىي گۈللىنىشنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن بىرلەشتۇرشتىن ئىبارەت ئىمىش. بۇ يولدا توغىرسىغا ئىككى توساق قويۇلغان: بىرى چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت تۈرۈمى، رۇسلاردىن باشقا مىللەتكە، جۈملىدىن تۈرك-تاتارلارغا رەھىمسىزلىك بىلەن زۇلۇم سالغان؛ يەنە بىرى ئىسلام دىنى ساھەسىدىكى ئەكسىيەتچىل كۈچلەر، ئۇلار دىنىي خوراپاتلىقتىن پايدىلىنىپ، پۈتكۈل خەلق ئامممىسىنى زۇلمەت ۋە نادانلىقتا قالدۇرماقچى بولغان. پان تۈركىزمچىلار ئاۋۋال كۈرەشنىڭ تىغ ئۇچىنى ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەرگە قارىتىپ، مەكتەپلەرنى ئىسلاھ قىلىش شۇئارىنى ئوتتۇرىغا قويدى، تۆۋەندە بىز ئىسلاھاتنىڭ غەلىبە قىلغانلىقىنى كۈرۈۋالالايمىز.
قالدى،چۈنكى تۈرك بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئەركىن ئاقسۆڭەك مۇتەپەككۇرلاردىن بولغان پان تۈركىزمچىلار كۈرەشنىڭ ئۇسۇلى ۋە شەكلىنى پۈتۈش روسىيىدىكى ئەركىن بۇرژۇئا ھەركىتىگە بېقىندۇرۇپ قۇيۇپ، ئۆزىنىڭ تاكتىكىسىنى تۈزمىگەنىدى. ئىسلام دىنى ئىدېئولوگىيىسىنىڭ ئاجىزلىشىشىغا ۋە مىللىي شەكلىنىڭ ئەۋج ئېلىشغا ئەگىشىپ، پان تۈركىزمنىڭ تەشەببۇسى رۇسىيىدىكى تۈرك-تاتارلار ئارىسىدا كەڭ تەشۋىق قىلىندى، بۇ جامائەتچىلىك ئوڭاي چۈشىنىدىغان بىر پۈتۈن تۈرك تىل – ئەدەبىياتىنى تۈزۈش يولىدا ئىزدىنىشتە ئىپادىلەندى، ئەمما بۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولمىدى.
تۈرك سودا بۇرژۇئازىيىسى ۋە ئەركىن ئاقسۆڭەكلەرنىڭ ئىدىيىۋى سىستېمىسى بولغان پان تۈركىزم تۈرك سودا بۇرژۇئازىيىسى بىلەن روسىيە بۇرژۇئازىيىسىنىڭ تىركىشىش ئېھتىياجى تۈپەيلىدىن مەيدانغا كېلىپ، قازان تاتارلىرى ئارىسىدا تەرەققىي قىلىشقا باب كېلىدىغان پايدىلىق شارائىتنى تاپتى، چۈنكى قازان تاتارلىرى باشقا تۈرك قەبىلەرىگە قارىغاندا كاپىتالىزم تەرەققىيات يولىغا بالدۇر ماڭغان بولۇپ، ئىلگىرى كۆچمەن چارۋىچىلارۋە يېرىم كۆچمەن چارۋىچىلار ئارىسىدا ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق تارقاتقۇچىسى، كېيىن «جەدىد ھەركىتى» نىڭ پائال تەشۋىقاتچىسى، باشقىرتلار، قىرغىزلارغا نىسبەتەن ئېيىتقاندا، مەدەنىيەت ئاسسمىلياتسىيىسىنىڭ يەتكۈزگۈچىسى بولغان.
تاتار سودىگەرلىرىنىڭ مەدەنىيەت ئاسمىلياتسىيىچىسى ۋە ئىسلام دىنىنىڭ تارقاتقۇچىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن باشقا تۈرك قەبىلىرىگە سىڭىپ كىرىشنى چۈشىنىشكە بۇلىدۇ، چۈنكى ئۇلار مەملىكەت ئىچىدىكى بازارلاردا روسلار بىلەن رىقابەتلىشەلمەي، باشقا بازار ئىزدەپ، ئۇدۇل شەرققە قاراپ مېڭىشقا مەجبۇر بولدى. ئۇلار تاتار مەدەنىيىتى ۋە ئىسلام دىنىنى تارقىتىش ئارقىلىق قولغا كەلتۈرگەن بازارنى مۇستەككەملەش كويىدا بولدى. قىرغىزلار (قازاقلارنى دېمەكچى-تەرجىمانىدىن) پەيدىنپەي ئويغىنىپ، ئاۋۋال ئىسلام بايرىقى ئاستىدا، ئارقىدىنلا پان تۈركىزم بايرىقى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان «تاتارلاشتۈرۇش» - يىلتىزى تۈرك بولغان مىللەتلەرنى بىر پۈتۈن گەۋدە قىلىپ ئۇيۇشتۇرۇشقا كەسكىن قارشى تۇردى. يېرىم ئولتۇرقلاشقان دېقانلار بىلەن سودىگەرلەر ئوتتۇرسىدا ئىجتىمائىي قارشىلىق كېلىپ چىقتى.
«جەدىد ھەركىتى» تۇغى ئاستىدا، پان تۈركىزم ھەركىتى تاتارلار ئارىسىدا پەيدىنپەي ئەۋج ئېلىشقا باشلىدى ھەمدە پان ئىسلامىزم بىلەن زىچ گىرەلشىپ، تاكى ئاخىرغىچە ئۇنىڭدىن ئاشكارا بۆلۈنۈپ چىقمىدى، پەقەت بەزىدە ئۇنىڭدىن ئاشكارا بۆلۈنۇپ چىقمىدى، پەقەت بەزىدە ئۇنى چېقىۋالاتتى. پان تۈركىزم تەرەققىيپەرۋەر تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ ئىدېئولوگىيىسى بولۇپ قالدى، ئۇنىڭدا بارلىق تۈرك بۇرژۇئازلىرىنى ئىتتىپاقلاشتۇرغاندىلا، رۇس چوڭ دۆلەتچىلىك بۇرژۇئازىيىسىنىڭ قەدەممۇقەدەم قىستىشى ئالدىدا ئۆزىمىزنى قوغدىيالايمىز، دەپ قارالدى. تاتار بۇرژۇئازىيىسى «يول بەلگىسى» نى ئاسىياغا قاراشتىن غەربكە قارىتىشقا بۇراش كېرەكلىكىنى تونۇپ يەتكەن چاغدا، شۈبىسىزكى «قارىتا قوراللىشىش» ئارقىلىق تەشەببۇسكارلىقىنى قايتا قولىغا كەلتۈرۈپ، رىقابەت رەقىمىنى بولغان رۇسلارنى قانداقلا قىلىپ بولمىسۇن، ئاخىرقى غەلبىگە ئېرىشتۈرمەسلىكنى ئۈمۈد قىلدى. ئەمما، رۇسلارنىڭ سودا – سانائەت كاپىتالى ھېچقانداق چەكلىمىگە ئۇچرىماي داۋاملىق تەرەققىي قىلىپ، تاتار بۇرژۇئازىيىسىنى يېڭى ۋەزىيەتكە ماسلىشىشقا مەجبۇر قىلدى. رۇس بۇرژۇئازىيىسىنىڭ كۈچى ۋە تەسىرىنىڭ مەۋجۇت بولۇشى، شۇنىڭدەك ئەڭ كۈچلۈك بۇ سىنىپىي كەسىپدىشى (رۇس بۇرژۇئازىيىسى) نىڭ پوزىتسىيىسى تاتار بۇرژۇئازىيىسى تاتار خەلقىگە زۇلۇم سالغۇچى چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت تۈزۇمىگە قارشى سىياسىي كۈرەشتە تولىمۇ قەتئىي ۋە ئۈزۇل – كېسىل بولالمايدىغان قىلىپ قويدى. تاتار بۇرژۇئازىيىسى رۇس بۇرژۇئازىيىسىنىڭ كەينىدىن ئەگىشىپ ماڭىدىغان ھالغا چۈشۈپ قالدى. دەل گ. ئابلاجىموف تەسۋىرلەنگەندەك: «ئۇلار (مۇستەبىت تۈزمگە قارشى كۈرەشتە – ئاپتوردىن) ئۆزلىرى بىر يەرگە توپلىشىپ، ياش تۆكۈپ ئاغىرنىش ۋە كۇسۇلدىشىش دەرىجىسىدىن زادىلا نېرى كىتەلمىگەن.» تاتار پان تۈركىزمچىلىرى پۈتكۈل رۇسىيە بۇرژۇئازىيىسى ئىچىدە بىرەر ئورۇنغا ئېرىشىش ئۈچۈن كۈرەش قىلغان ھەمدە تۈتكۈل تاتار مىللىتى (جۈملىدىن ئىشچى-دېھقانلار) گە ۋەكىللىك قىلىش سالاھىيىتىگە ئىگە بولۇۋالماقچى بولغان. كېيىنكى نۇقتا ئۇلار ئۈچۈن ئالاھىدە زۆرۈر، چۈنكى رەھبەرلىك ئورنىنى ئۆز چاڭگىلىغا ئېلىۋېلىپ، بۇرژۇئازىيىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئورتاق مەسىلەرنى ھەل قىلغاندا، ئۆزىنىڭ رولى ۋە ۋەزنىنى ئاشۇرۇش كويىدا بولغان.
جەدىد ھەرىكىتى ۋە ئىسلام دىنىي ساھەسى توغۇرسىدا
ئىسلام دىنى ساھەسىدە 19- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىلا ئىسلاھاتچىلارنىڭ جەدىد ھەركىتىگە قانداق مۇئامىلە قىلىش مەسىلىسىدە ئىختىلاپ كېلىپ چىقتى: ئۇلارنىڭ رادىكال قىسمى جەدىد ھەركىتىنى قۇۋەتلەپلا قالماستىن، بەلكى پائال قوللىدى، ئەڭ ئەكسىيەتچىل يەنە بىر قىسمى «كازىمىزم» توغى ئاستىدا ئىسلاھاتقا قەتئىي قارشى تۇردى. «كازىمىزم» بىلەن «جەدىد ھەركىتى» ئوتتۇرسىدىكى كۈرەش ئۇزاققىچە داۋاملىشىپ، ھەر خىل شەكىللەر بىلەن تاكى فېۋرال ئىنقىلابىغىچە دېگۈدەك سوزۇلدى.
«كازىمىزم» ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئسلام فېئوداللىق ئىدىيە سىستېمىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، خەلق ئاممىسى ئارىسىدا چوڭقۇر ئىجتىمائىي ئاساسقا ئىگە ئىدى. خەلق ئاممىسى ئارىسىدا چوڭقۇر ئىجتىمائىي ئاساسقا ئىگە ئىدى. خەلق ئاممىسى بىر نەچچە ئەسىردىن بۇيان دىن ئەقىدىلىرى تەرىپىدىن بىر قېلىپلا چۈشۈرۈپ قويۇلۇپ، كونا قائىدە-يۇسۇنغا يېپىشىۋالغان قىلىپ قويۇلغان، شۇڭا ئۇلار «كازىم تەرەپدارلىرى» نىڭ «جەدىد ھەركىتى» گە ئۆچمەنلىك قىلىدىغان بارلىق تەشۋىقاتلىرىغا ئىشىنىپ قالغان. «جەدىد ھەركىتى» گە قارشى تۇرۇش كۈرىشلىرىغىلا تايىنىپ قالماي، ھەتتا بىر قىسىم شەھەر بايلىرىغىمۇ تايانغان، كېيىنكىلىرى «كازىم تەرەپداشلىرى» دىكى مولللىلارغا مەنىۋى ۋە ماددىي ياردەم بەرگەن. ئۇلارنىڭ باشچىسى بولغان ئەكسىيەتچىل موللىلار «جەدىد ھەرىكىتى» نىڭ ھىمايە قىلغۇچىلىرىنى ئىسلام دىنىنىڭ ئۇلىنى كولىغۇچىلار، دىنىي ئېتىقادنىڭ دۈشمىنى، دىنغا ئاسىيىلىق قىلغان، ھۆكۈمەتكە قارشى تۇرغان گۇناھكارلار، دېدى. چار پادىشاھنىڭ ھۆكۈمىتى ئۆزىنىڭ پايلاقچىلىق ئورگىنى ئارقىلىق يۈز بەرگەن ئىشلارنى بەش قولدەك بىلىپ تۇرتتى، شۇڭا ئۇ «كازىم تەرەپداشلىرى» نى قوللاش سىياسىتىنى يولغا قويدى.
«كازىم تەرەپداشلىرى» دىكى موللىلار چار پاىشاھ ژاندارمىلىرىنىڭ مەلۇم ھەركىتىنىڭ ئاكتىپلىرى ۋە ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ پائالىيەت ئەھۋالىنى ئېنىقلىشقا كۈچىنىڭ بارىچە ياردەم بېرەتتى، ئۇلار ئادەتتىكى جامائەتچىلىكنىڭ ئەھۋالىنىمۇ دوكىلات قىلاتتى. ھەممەيلەنگە ئايانكى، ئىشىم ئىشان «كازىم تەرەپداشلىرى» نىڭ ئەڭ مەشھۇر ئىدىيىۋى داھىيىشى ئىدى. ئۇ پۈتۈنلەي ساقچى دائىرىلىرىگە تايىندىغان بولۇپ، ئەمەلىيەتتە بىر پايلاقچى ئىدى. ئۇ تىڭتىڭلاپ قولغا كىرگۈزگەن «جەدىدچىلەر» گە دائىر خەۋەرلەرنى پايلاقچىلىق ئورگىنىغا ئارقا – ئارقىدىن دوكىلات قىلىپ، باشقىلارغا زىيانكەشلىك قىلاتتى، مەسلەن، دىنىي مەكتەپلەرنى پېچەتلىرىۋېتەتتى، تەرەققىيپەرۋەر موللا ۋە ئوقۇتقۇچىلارنى تۇتقۇزۇپ، ئەدلىيە سورىقىغا تارتقۇزاتتى، ۋەھاكازالار. ئىشىم ئىشاندىن باشقا، يەنە بىر مۇنچە جاسۇس موللىلارمۇ بار ئىدى.
ئورېنبۇرگدىكى ئىسلام دىنىي مەخلىس ھۆكۈمەتنىڭ ئۆلسىمۇ نىيىتىدىن يانمايدىغان تۈۋرۈكى ئىدى. بۇ مەجلىسى ئەۋەتكەن بىر قانچە 1000 قانۇنىي ئىمام شەھەر ۋە يېزىلارنى قاپلاپ كەتكەنىدى. دىن مەجلىسىنىڭ باشلىقى بولغان مۇپتىلىققا چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى ھەممىدىن بەك چۈشىنىدىغان، ھازىرقى تۈزۈمگە ئەڭ سادىق، سىياسي جەھەتتە ئەڭ ئىشەنچىلىك كىشىلەر تاللاپ قويۇلاتتى. ئۇ ئىچىكى ئىشلار ۋەزىرىگە تەيىنلەش ۋە قانۇنىي ئىماملارنى ئەۋەتىش تۈزۈمى تاتار خەلقىنى چار پادىشاھ ھۆكۈمىتىنىڭ مۇددىئاسى بۇيىچە كونترول قىلشتا، شۈنھىسىزكى كۆڭۈلدىكىدەك بىر قورال بولۇپ قالغان، بۇلۇپمۇ «جەدىد ھەرىكىتى» گە قارشى كۈرەشتىن ئىبارەت بۇ مەسىلىدە، چار پادىشاھ ھۆكۈمىتى موللىلاردىن تازا پايدىلاندى، ئەكسىيەتچىل موللىلارمۇ ھەدېسىلا ھۆكۈمەتكە تاياندى.
1905- يىلىدىكى ئىنقىلابتىن كېيىن، تاتار دېھقانلىرى يېڭى مەكتەپنى ناھايىتى ئالقىشلىدى، دىنىي ساھەدىكى مۇتەئەسسىپلەر كونىلىققا يېپىشىۋالغانلىقتىن، دېھقانلار ئارىسىدىكى ئىناۋىتى تۈركۈلدى.
موللىلار ئىسلاھاتچى ئوقۇتقۇچىلارغا قارشى ئاشكار كۈرەش ئارقىلىق تاقابىل تۇرالمايدىغانلىقنى تونۇپ يېتىپ، چار پادىشاھنىڭ ساقچى دائىرىلىرىدىن ياردەم تەلەپ قىلدى. ئۇلار ئىچكى ئىشلار ۋەزىرىگە يوللىغان ئىلتىماسنامىدە تۆۋەندىكى تەكلىپلەرنى ئوتتۇرىغا قويدى:
1.«يېڭى مەكتەپلەر»نى ساداقەتمەن قانۇنىي موللىلارنىڭ نازارىتى ئاستىغا قويۇش؛
2.جايلاردىكى موللىلارنى «بەك بۇزۇلۇپ كەتكەن» ئىنقىلابىي پارتىيىدىكىلەرنىڭ (يەنى ئىسلاھاتچى ئوقۇتقۇچىلار) نىڭ پائالىيىتىنى دىن مەجلىسگە ياكى باتۇرلۇق بىلەن بىۋاستە ساقچى ئورگىنىغا مەلۇم قىلىشقا بۇيرۇش؛
3.دىن مەجلىسى موللىلارنىلا قوللاش؛
4.دىنىي مەكتەپنى پۈتتۈرگەنلەرنى موللىلىققا قويماسلىق.
ئۇلار ئارقىدىنلا يوللىغان ئىلتىماسنامىدە «جەدىد ھەركىتى» نى ھىمايە قىلغان موللا ۋە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئىسىم-فامىلىسى، ئادرېسىنى تەپسىلىي تۇرغۇزۇپ چىققان، بۇ تىزىملىك روسىيىنىڭ ياۋرۇپا قىسمىغا ۋە سىبرىيىگىچە چېتىلغان، بۇ ئىلتىماسنامە بىر قانچە موللىنىڭ ئىلتىماسنامىسى بولۇپلا قالماستىن، بەلكى «كازىم تەرەپدارلىرى» نىڭ كوللېكتىپ ئەسىرى ئىدى.
بۇ ئىلتىماسنامە ئىمزاسىز يېزىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئىچكى ئىشلار ۋەزىرى ۋە ئۇنىڭ ساقچى مەھكىمىسى قازاق ئوبلاستى، ئورېنبۇرگ ئوبلاستى، ساراتوف ئوبلاستى، سىبىرىيە ئوبلاستى ۋە ئۇفا ئوبلاستىغا دەرھال بۇيرۇق چۈشۈرۈپ، «ئوقۇتقۇچىلارنىڭ زىيانلىق ھەركەتلىرى» نى تەدبىر قوللىنىپ تازلاشنى تەلەپ قىلغان، شۇنىڭ بىلەن «جەدىدچىلەر»نى ئاختۇرۇپ تۇتۇش باشلانغان.
ئىسلام دىنىدىكى ئەكسىيەتچىل زاتلار چار پادىشاھنىڭ مۇستەبىت ئورگىنى بىلەن ناھايىتى كەڭ تىل بىرىكتۈردى. موللىلار ھۆكۈمەتنىڭ غالىچىسىغا ئايلىنىپ، تاتارلارنىڭ ئىنقىلابىي ھەركىتىگە مىڭبىر ھىيلە-مىكىرلەر بىلەن زىيانكەشلىك قىلدى، ھەتتا مىللىي بۇرژۇئازىيىنىڭ ھەر قانچە قىلسىمۇ ئىنقىلابىي ھەركەت دەپ ئاتىغىلى بولمايدىغان مۆتىدىل ھەركىتىنىمۇ بوش قۇيۇۋەتمىدى. ئەكسىيەتچىلەر دىن باشقۇرۇش ئورگىنىنى قولغا كىرگۈزىۋېلىش بىلەنلا قانائەتلىنىپ قالماي، بەلكى مۇنارخىست پارتىيىسى قۇرۇشقا تەييارلىق كۆردى. شۇڭا ، ئۇلار موللىلارنى بىرلەشتۈرۈشكە مۇھتاج بۇلۇپلا قالماستىن، بەلكى ئامما ئارىسىدىكى ھېسداشلىق قىلغۇچىلارنى ئۆزىگە تارتىشقىمۇ مۇھتاج ئىدى. ئۇلار قۇرغان پارتىيىنىڭ ئىسمى «توغرا يول پارتىيىسى» بولۇپ، ئۇنىڭ رەھبىرى پېتىربۇرگلىق موللاس بايازتوف ئىدى، كېيىن بۇ ئادەم ئورېنبورگنىڭ مۇپتىلىقىغا تەيىنلەنگەن. بۇ پارتىيىنىڭ پايلاقچىلىق ئىدارىسى بىلەن قويۇق ئالاقە قىلىدىغانلىقىنى بى قاراپلا بىلىۋالغىلى بولاتتى. بىر-بىرىگە ھەمنەپەس بولىدىغان بۇنداق ھەركەتكە تاتارلارنىڭ بارلىق گېزىت-ژۇرناللىرى دېگۈدەك ئارقا-ئارقىدىن ھۇجۇم قىلىپ، بۇ پارتىيىنىڭ سەردارىنى ساقچى ئىدارىسىنىڭ غالچىسى، دەپ سۆكتى.
«جەدىد مەزھىپى» نىڭ تاكتىكىسى ۋە كۆپ سانلىق دىنىي زاتلارنىڭ ئەكسىيەتچىل رولىنى تەپسىلىي بايان قىلىش ھاجەتسىز. ئەمدى تاتار بۇرژۇئازىيىسى مۇتەپەككۇرلىرىنىڭ ئسلام دىنىي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنىڭ قانداقلىقىغا قاراپ باقايلى، بۇنى مۇنداق ئىككى جۈملە سۆزگە يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: تاتاربۇرژۇئازىيىسى پائالىيەتچىلىرى دىنىي ساھەدىكى قارا گورۇھ مۇنارخستلارغا قارشى تۇرغان بولسىمۇ، ئەمما جىددىي ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلەردە يەنىلا موللىلارنىڭ ئارزۇسىغا باقتى.
بايازتوفتىن ئىلگىرى مۇپتىلىققا تەيىنلىگەن سۇلتان زادىلا تەرەققىيپەرۋەر زات ئەمەس ئىدى، ئىچكى ئىشلار ۋەزىرى بىلەن ئۇفا ئوبلاستىنىڭ باشلىقى ئۇنى دۇرۇس ئادەم، نۇرغۇن تەرەققىيپەرۋەر دۈشمىنى بار، دەپ قارىغان. ئىش شۇنداق بولسىمۇ، تەرەققىيپەرۋەر كىشىلەر ئۇنىڭ ۋەزىپە ئۆتىگەنلىكىنىڭ 25 يىللىقىنى خاتىرلەش يىغىنىغا قاتناشتى. دۆلەت دۇماسنىڭ ئازاسى مەخسۇتۇف سۆزىدە ئۇنى خاتىرلەش يۇزىسىدىن تۆۋەندىكى تەدبىرلەرنى قوللىنىش توغىرسىدا تەكلىپ بەردى:
1. ئۆرپ-ئادەت مەكتەپلىرى ۋە دىنىي مەكتەپلەرنى ياخشىلاش؛
2. ئىمام ۋە ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئورنىنى ياخشىلاش؛
3. ئىسلام دىنىي يىغىنىدا مائارىپنى باشقۇرىدىغان تارماقنى كۆپەيتىش تەسىس قىلىش؛
4. مەسچىتنىڭ ۋەخپە مال-مۈلۈكنى باشقۇرۇش خىزمىتىنى تەرتىپكە سېلىش؛
5. ئائىلە مەسىلىسىنى ئىسلاھ قىلىش؛
6. ئوقۇتقۇچىلار مەكتىپى قۇرۇش.
دىن مەجلىسىنىڭ ئەكسىيەتچىللىكى مانا مەن دەپ تۇرسىمۇ، مائارىپ ئىشلىرى ئۇنىڭ باشقۇرۇشىغا تاپشۇرۇلغان. بۇ مۇرەسسە تاتار پان تۈركىزمچىلىرى بىلەن ئىسلام دىنى ساھەسىدىكىلەرنىڭ بىر-بىرىگە يېقىنلىشىۋاتقانلىقىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ. بۇ ھال 1914-يىلىدىكى مۇسۇلمانلار قۇرۇلتىيى مەزگىلىدە ئىككى تەرەپنىڭ مەخپىي تىل بىرىكتۈرۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى توغرىسىدا
پان تۈركىزمچىلارنىڭ نۇقتىئىينەزەرى، بولۇپمۇ تاكتىكىسى، شۈبھىسىزكى تەبىئىي تەرەققىيات جەريانىدا پەيدىنپەي ئەكسىلئىنقىلابقا ئايلانغان. سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى دەسلەپكى يىللاردا ئىنقىلابنىڭ «سەپەردىشى»بولۇش سۈپىتى بىلەن پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىنى ئېتراپ قىلىشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەس. ئەمما، بۇنداق «ئېتىراپ قىلىش»قا نۇرغۇن چېقىمچىلىق ئارىلاشقان بولۇپ، ناھايىتى ئاز ئاشكارىلىناتتى، كۆپىنچىسىگە چۈمبەل تارتىلغانىدى. تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى پرولېتارىيات ئىنقىلابىدىن پايدىلىنىپ، ئۆز مەنپەئىتىمىز ئۈچۈن خىزمەت قىلىپ، پۇرسەت يارىتىپ تۈرك-تاتار مىللەت ئەمگەكچى ئاممىسىنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىدىغان مۇستەقىل ئورۇننى قولغا كەلتۈرۈشىمىز لازىم، دەپ نۇمۇسسىزلارچە بىلجىرلىدى.
پان تۈركىزمچىلارنىڭ نۇقتىئينەزەرى ۋە تاكتىكىسىنىڭ ئۆزگىرىشى مۇقەررەر ئىدى، بۇ ئۆزگىرىش ئۇلارنى پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىنىڭ دۈشمىنى لاگېرىغا ئۆتكۈزۈپ قويدى. ئۆكتەبىر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى دەسلەپكى يىللاردا، سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ ئاخىرقى پروگراممىسى يوق ئىدى، چۈنكى ئۇلارنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسى شەكىللەنمىگەنىدى، شۇڭا ئۇنىڭ ئىدىيە ۋە نۇقتىئينەزەرى بەزىدە مۈجىمەل بولسا، بەزىدە باش-ئايىغى ئوخشاش چىقمايتتى. ھازىرقى زامان پان تۈركىزمنىڭ ئەكسىلئىنقىلابىي پروگراممىى ۋە ئۇنى قوبۇل قىلغۇچى سۇلتان غالىيېف مەزھىپى ئۈزلۈكسىز راۋاجلىنىپ، پەيدىنپەي شەكىللەنگەن.
ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە، بىر قىسىم مىللىي بۇرژۇئا، بولۇپمۇ بۇرژۇئازىيە زىيالىيلىرى سوۋېت ھاكىمىيىتىگە يېقىنلاشقان. سۇلتان غالىيېف بىلەن ئالاقىسى بار بۇ بىر قىسىم كىشىلەر ۋە ئۇلارنىڭ پىكىرداشلىرى ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ «قوغدىغۇچىى»بولۇپ قالغان. بىزنىڭ ئالدىمىزغا قويۇلغان مەسىلە شۇكى، نېمە ئۈچۈن تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى دەسلەپتە پرولېتارىيات ئىنقىلابنى ئېتىراپ قىلىدۇ؟ شۇنى توغرا كۆرسىتىپ ئۆتۈش كېرەككى، تۈرك-تاتار بۇرژۇئازىيىسىنىڭ مۇتەپەككۇرلىرى رۇسىيىدە يۈز بەرگەن سىنىپىي كۈرەشتە ناھايىتى تېزلا يۆنىلىشىنى بېكىتتى.
1918-يىلى، سۇلتان غالىيېف قازان رايونىنىڭ قۇرۇلتىيىدا قىلغان سۆزىدە: «مۇسۇلمان دۆلەتلەر پرولېتارىيات مىللىتى ھېسابلىنىدۇ. ئەنگلىيە، فرانسىيىدىكى پرولېتارىيات بىلەن ماراكەش، ئافغانىستاندىكى پرولېتارىياتنىڭ ئىقتىسادىي ئورنىدا زور پەرق بار. تەكىتلەپ كۆرسىتىشكە تېگىشلىكى شۇكى، ئىسلام دۆلەتلىرىنىڭ مىللىي ھەرىكىتى سوتسيالىستىك ئىنقىلاب خاراكتېرىنى ئالغان بولىدۇ. بۇنداق يۈزلىنىشمۇ رۇسىيە مۇسۇلمانلىرىنىڭ مىللىي كەيپىياتىدا ئىپادىلىنىدۇ»دېدى.
(«ئىنقىلاب تۇغى»، 1918-يىل 8-ئاينىڭ 23-كۈنى 44-سان)
بۇ ئاددىي نەقىل بىزنىڭ دىققەت قىلىشىمىزغا ئەرزىيدۇ. غالىيېفنىڭ بۇنىڭدىكى بارلىق بايانلىرى كېيىن تۈزگەن پروگراممىسىدا تېخىمۇ بېيتىلغان.
ئاۋۋال كۆرسىتىپ ئۆتۈشكە تېگىشلىكى شۇكى، «سىنىپ»بىلەن«مىللەت»تىن ئىبارەت بۇ ئىككى ئاتالغۇ قەستەن ئارىلاشتۇرۇۋېتىلگەن. سۇلتان غالىيېفنىڭ دېگىنى بويىچە بولغاندا، مۇسۇلمانلارنىڭ ھەممىسىنى پرولېتارىيات دېيىشكە بولار ئىمىش. شۇنى ئېسىڭىزدە تۇتۇڭكى، سىزنىڭ دەۋاتقىنىڭىز، تاتارلار ئەمەس، بەلكى مۇسۇلمان مىللەتلەر.
غالىيېف پرولېتارىيات ۋە پرولېتارىيات مىللىتىنىڭ كۈرىشىنى ئۈستىدە توختالغاندا، ئۆزلىرىنىڭ كۈرىشىنى بىر ئورتاق مەقسەتكە ئىگە، يەنى سوتسىيالىزم بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئىنقىلاب، دەپ قارىغان.
ئىسلام مىللەتلىرى ۋە سوتسىيازلىم-دەل سۇلتان غالىيېفنىڭ ئاتام زامانىدىكى نەرسىلىرى ئىدى.
«بىزنىڭ قارىشىمىزچە، ھازىر ئوتتۇرىغا قويۇلۇۋاتقان ياۋروپا جەمئىيىتىدىكى بىر سىنىپ، يەنى بۇرژۇئازىيىنىڭ پرولېتارىيات دىكتاتۇرسىنى يۈگۈزۈش ئۇسۇلى ئېزىلگۈچى مىللەتلەرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشىدا ھېچقانداق زور ئۆزگىرىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرالمايدۇ. ھەرقانداق ئەھۋالدا، قانداقتۇر بىر ئۆزگىرش بولدى دېگەندىمۇ، ئۇ ھەرگىز ياخشى تەرەپكە قاراپ تەرەققىي قىلماستىن، بەلكى يامان تەرەپكە قاراپ ئۆزگىرىدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە، بىز مۇنداق بىر تەكلىپنى ئوتتۇرىغا قويماقچىمىز، ئۇ بولسىمۇ مۇستەملىكە ۋە يېرىم مۇستەملىكە قۇرۇپ، مۇستەملىكىگە بېقىندى دۆلەتلەرگە دىكتاتۇرا يۈرگۈزگەندىلا، ئىنسانلار جەمئىيىتىگە ماددىي شارائىت يارىتىپ بەرگىلى بولىدۇ.»
سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ «تۈرك مىللەتلىرىنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي، ئىقسادىي، مەدەنىيەت تەرەققىياتىنىڭ ئاساسىي» دېگەن ھۆججىتىدە، سۇلتان غالىيېف مەزھىپى جەزمەن سوۋىت ئىتتىپاقى ۋە ھەر قايسى ئاپتۇنۇم جۇمھىرىيەت، رايۇنلارنىڭ ئورنىغا دەسسەپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ شەرقتىكى تاتارىيە، باشقىرىيە، قازىقىستان، قىرغىزىستان، ئۆزبېكىستان، تاجىكىستان، تۈركمەنىستان قاتارلىق رايۇنلاردا ئاساسەن تۈرك مىللەتلەرى ئولتۇراقلاشقانىدى.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى «تۈرك – تاتار مىللىتى» ۋە قەبىلىسى دېگەن ئاتالغۇنى ئىشلىتىشتىن باشقا، تولا چاغلاردا «ئىسلام مىللەتلىرى» دېگەن بۇ مەخسۇس ئىسىمنى قوللىناتتى. ئەمەلىيەتتە، كېيىنكىسىنىڭ مەنسى ئالدىنقىسىنىڭكىدىن جىق كەڭ ئىدى، ئەمما نۇرغۇن ئەھۋالدا، «ئىسلام مىللەتلىرى ۋە قەبىلىرى» دېگەن ئۇقۇمدىنمۇ تۈرك – تاتار مىللىتى دېگەن مەنە بار. بۇ ئىككى ئاتاكغۇلارنى ئارىلاشتۇرۇپ قوللىنىش كارايىتى چاغلىق ياكى تاسادىپىي ئىش بولماستىن، دەل سۇلتان غالىيېف ئېقىمدىكى مۇتەپەككۇرلارنىڭ ئىسلام دىنىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى ئىدى.
سۇلتان غالىيېفنىڭ ئىسلام دىنىغا تۇتقان پوزىتسىيىسى پان تۇرانىزم مۇتەپەككۇرلىرىنىڭ نەزەرىيىسى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن. سۇلتان غالىيېف كوممۇنىزم ئىدىيىسىنىڭ نىقابى ئاستىدا ھەممىسىنى ئالماشتۇرۇشقا ئورۇنغان، كېيىن ئۆزى تۈزىگەن پان تۇرانىزم ئەكسىلئىنقىلابىي تەشكىلاتنىڭ پروگرممىسىدا ئۇنىڭ چاۋىسى چىتقا يېيىلدى.
«مىللەت ۋە قەبىلە ئايرىمىسى بولمىغان ئىسلام دۇنياسى يىمىرىلمەس بىرلىككە كەلگەن گەۋدە.» مانا بۇ سۇلتان غالىيېف ۋە ئۇنىڭ ئەگەشكۇچىلىرىنىڭ پان تۇرانىزم بىلەن شۇغۇللىنىشىتىكى ئەقىدىسى. ئىسلام دىنىغا كەلسەك، ئۇ ياش ھەم ھاياتنى كۈچكە ئىگە ئىلغار دىن بولۇش سۈپىتى بىلەن، تۈرك – تاتار مىللەتلىرىنىڭ تۇرمۇشىدا باشتىن – ئاخىر مۇھىم رول ئويناپ كەلمەكتە. ئۇنداقتا ئىسلام دىنىي زاتلىرىچۇ؟ «ئەكسىيەتچىل، ئەسەبىي تاتار دىنىي زاتلىرى قايسى خىل سىياسىي كۈچ بولغان، ئۇنىڭ ئورنىغا بىر خىل يېڭى دىنىي كۈچ دەسسىگەن بولۇپ، ئۇ تاتارلارنىڭ دىنىي ئەسەبىيلىكنى ئاجىزلاشتۇرۇۋەتكەن.»
پان تۇرانىزمنىڭ يېڭى سىستېمىسىدىكى بىر مۇتەپەككۇر شەرھىلىگەن ھەممە نەرسىنىڭ مەيلى ئىلگىرى ياكى ھازىر ماتىريالىزم بىلەن ئوخشاشلىقنىڭ بولۇشى ئۇيۇقتا تۇرسۇن، بەلكى ئۇ ماركىسىزم بىلەنمۇ مۇناسىۋەتسىز، ئۇ بۇرژۇئازىيىنىڭ ئەكسىيەتچىل دۇنيا قارىشىنىڭ بەلگىسى بولۇپ، ماركىسىزمغا زىت يول تۇتقان.
ھەممەيلەنگە ئايانكى، 1926～1927– يىللىرى، ياۋرۇپادىكى خىلمۇ خىل كۆچمەنلەرنىڭ ئارىسىدا «بىرلىشىش» يۈزلىنىشى مەۋجۇت ئىدى. مەسلەن، كونا روسىيىدىكى تۈرك قەبىلەرنىڭ ئاپپاراتى «يېڭى تۈركىستان» قۇرماقچى بولۇپ، مۇۋەپپەقىيەت قازىنىش ئۈمىدىنى سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۆزىنىڭ ئەگەشكۈچىلىرىگە باغلاپ، تۈرك– تاتار مىللەتلىرىدىن بولغان كۆچمەنلەرنى ئۆزىنىڭ ئەتراپىغا توپلاش ئويىدا بولغان. «يېڭى تۈركستان» ژۇرنىلى ئۆزىنىڭ رولىنى جارى قىلدۇرماي تۇرۇپلا، ئۇنىڭ مۇتەپپەكۇرى ز . ۋەلتوف ۋە چوقايېف قاتارلىق كىشىلەر سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى «تۈرك ئىدىيىسى كىرزىىسى» ئۈچۈن ھەسرەت چېكىشكە مەججۇر بولىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، سوتسىيال ئىنقىلابىي پارتىيە ئەزاسى ب . چېرنوفنىڭ تەشەببۇسى ۋە رەھبەرلىكىدە ئاتالمىش «يېڭى شەرق» تەشكىلىي كومېتىتى قۇرۇلدى. ئۇ بولشېۋىكقا قارشى بارلىق كۈچلەرنى بولشېۋىزمغا قارشى كۈرەش قىلىشقا سەپەرۋەر قىلدى. تەشكىللۈگۈچىلەر «يېڭى شەرق» تەشكىلىنىڭ كەلگۈسى ئەزالىرىغا ئۇقتۇرۇش قىلىشقا ئۈلگۈرمەي تۇرۇپلا، بۇ تەشكىلىي كومىتېت پارچىلىنىپ كەتتى...
يوقىرىدا بايان قىلىنغان بۇ بىرلەشمە گەۋدىلەر يېڭى ئاپپارات تەشكىللىشىگىلا، بۇ ئاپپاراتلار چاك–چېكىدىن بۆسۈلۈپ كەتتى. يېڭى تۈركىستان سوتسىيالىست ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى مەيدانغا كېلىشى بىلەنلا، ئۆتمۈشتىكى تۇران مىللەتلىرىنىڭ تۈركىستان ئىتتىپاقى ۋە ۋاقتى ئۆتۈپ كەتكەن «يېڭى تۈركىستان» ژۇرنىلىنىڭ ئورنىنى ئالدى. بۇ پارتىيىنىڭ تەشكىلاتچىلىرى ۋە مۇتەپپەككۇرلىرى يات مىللىتىنىڭ ئېكسىپىلاتاتسىيىسىگە قارشى مۇرەسسەرسىز سىنىپىي كۈرەش قىلدىغانلىقىنى پۈتۈن دۇنياغا جاكارلىدى. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى تۇران دۇنيا سىنىپى بىلەن پرىنسىپسىز بىرلىشىشىنى «رەت قىلدى»، تۈركىستان سوتسىيالىستلار پارتىيىسى تەشكىلاتچىلىرىنىڭ شوئارى ۋە ۋەدىسى ئالدى بىلەن تۈركىستاننىڭ ئىچكى قىسمىدا سىيىپىي پارتىيە قۇرۇش ئۈچۈن تىرشىپ كۈرەش قىلىش، بۇ پارتىيە ئالاھىدە سىنىپىي تاكتىكا قوللىنىشى كېرەك، دېگەندىن ئىبارەت بولدى.
بىز ھازىرقى زاماندىكى پان تۇرانىزىمچى سۇلتان سۇرىيېف مەزىپىنىڭ نەزەرىيە ئاساسىدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، ئسسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ نەزەريىە ئاساسىنىڭ سۇلتان غالىيېف مەزھىپىنىڭ پروگراممىسى بىلەن كىشىنى ھەيران قالدۇردىغان دەرىجىدە ئوخشىشىپ كېتىدىغانلىقىنى بايقىۋالالايمىز.
بۇ نەزەرىيىچىمىزنىڭ پېشىۋاسى، ئۇستازى ۋە ئۇنىڭ دۆلەت سىرتىدىكى پان تۇرانىزمچىلار لاگېرىدىكى ئەگەشكۈچىلىرى سۇلتان غالىيېفتىن ئىلگىرىلا، تۈرك خەلقى ئارىسىدا تۈرك – تاتار مىللەتلىرىنىڭ، مەنپەئىتىنى قوغدايدىغان پارتىيە قۇرۇش كېرەكلىكىنى بىلدۇرگەنىدى.
ئاتالمىش مىللىي مەنپەئەت سىنىپىي مەنپەئەت بىلەن قارىمۇ قارشى. تۈرك ئىدىيە سېستېمىسىنىڭ نەزەرىيەچىلىرى «مىللىي» بۇرژۇئازىيىنىڭ مۇتەپپەككۇرلىرىغا ئوخشاش، ئۆزىنىڭ سىنىپىي ئالاھىدىلىكىنى يېپىش ئۈچۈن مىللەت شۇئارى ۋە سىنىپىي ئوتتۇرىغا قويغان ئسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگىراممىسىنىڭ ئاپتۇرى سۇلتان غالىيېفنىڭ مەلۇم دەرىجىدە ئاشكارا ئىپادىلەنگەن نۇقتىنەزەرىنى تېخىمۇ يۇشۇرۇن شەكىل ۋە مۈجىمەل سۆزلەر بىلەن يازغان. ئۇلارنىڭ نېمە دېگەنلىكىنى ئاڭلاپ باقايلى:
«تۈركىستاندا يىرىك سانائەت تەرەققىياتى ئاستا بولسىمۇ، ئەمما تۈركىستاندىكى چوڭ شەھەرلەردە ئىشچىلار كۈندىن– كۈنگە كۆپەيمەكتە. ئىشچىلار سىنىپى ئىچكى – تاشقى ئاكسپىلاتاتسىيىچى سىنىپلار ئالدىدا ئۆزىنىڭ سىنىپىي مەنپەئەتىنى قوغداش، دۆلەتنىڭ كەلگۈسى تەرەققىياتىدا ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي رول ئويناش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىش ئۈچۈن، ئىشچىلار سىنىپى ئىشچىلار ئۇيۇشمىسى بىلەن بىرلىشىپ پارتىيە قۇرۇشى كېرەك. بۇ پارتىيە شەھەرلەردىكى ئىشچىلارنىڭلا پارتىيىسى بولۇپلا قالماستىن، يەنە شەھەرلەردىكى ئىشچىلار بىلەن مەنپەئەتداش بولغان دېھقانلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك.»
«سوتسىيالىستلار ۋە سىنىپىي مەنپەئەتنى پرىنسىپ قىلغان پارتىيە كەلگۈسىدە دىنىي ۋە شەخسىي مەنپەئەتنى ئاساس قىلىدىغان پارتىيە قۇرۇشقا توسالغۇ بولىدۇ. شۇڭا، ئەمەلىي تۇرمۇشتىكى ئىقتىسادىي پرىنسىپقا قاراپ تەربىيە ئېلىپ بېرىش لازىم.»
تۈركىستان سوتسىيالىستلىرىنىڭ پروگراممىسىنىڭ بۇ قىسمىدا، تۈركىستان سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ قايسى ۋاقىتتا بولمىسۇن، ناۋادا ئۇ ئاساسىنى پۇختىلىسىلا، ئەڭ مۇھىم بولغىنى دۆلەت ئىچىدە رەھبەرلىك ھوقۇقىنى قولغا كىرگۈزۈش سوتسىيالىزمنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش، سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ دۆلەت ئىچىدىكى دىكتاتۇرىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، دىنغا ۋە كاپىتالىزمغا قارشى تۇرۇش كېرەكلىكى ئېنىق كۆرسىتىلگەن.
بىز پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا سىياسىي دىكتاتۇرا يۈرگۈزۈشنى مەقسەت قىلىدىغانلىقىدىن گۇمانلانمايمىز. گۇمانلىنىش ھاجەتسىزكى، ئۇلار «سوتسىيالىزم» ۋە «سوتسىيالىستلار پارتىيىسى»باشقىچە چۈشەنگەن ھەمدە ئۇنىڭغا يېڭى مەزمۇن يۈكلىگەن. ئەمما، «تۈركىستاننىڭ سوتسىيالىستلىرى» بىلەن سۇلتان غالىيېف لاگېرىدىكى «سوتسىيالىستلار»ئوتتۇرىسىدا مېتودولوگىيە جەھەتتە ھېچقانداق پەرق يوق، ھەم پەرقنىڭ بولۇشىمۇ مۇمكىن ئەمەس.
سۇلتان غالىيېف مەزھىپى پروگراممىسىنىڭ ئاساسىي نوقتىئىينەزەرى سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن كۈرەش قىلىشتىن ئىبارەت. سۇلتان غالىيېف مۇنداق يازغان: «مەن شۇنى ھېس قىلماقتىمەنكى، رۇسىيىدە سوتسىيالىستىك ئىنقىلابنى يوقىتىشتا ئىككى يول بار: بىرى، كومپارتىيە ۋە سوۋېت ھاكىمىيىتى پەيدىنپەي دۆلەت كاپىتالىزمى ۋە بۇرژۇئا دېموكراتىيىسى يولىغا قاراپ ماڭىدۇ؛ يەنە بىرى، ئىنقىلاب سوۋېت ھاكىمىيىتى بىلەن بۇرژۇئازىيىنىڭ قوراللىق توقۇنۇشىدا مەغلۇب بولىدۇ...»
ئۇ سۆزىنى تولۇقلاپ يەنە مۇنداق دېگەن: «مەن مۇشۇ پاكىتلارنى ئاساس قىلىپ شۇنداق تەكلىپ بېرىمەنكى، دۆلەت كاپىتالىزم ئاساسىدا، تۇران خەلق دېمۇكراتىك جۇمھۇرىيىتى قۇرۇشقا... تەييارلىق كۆرۈش كېرەك.»
ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەشكىلاتچىلىرى ئۆزلىرىنىڭ تۈركىستان سوتسىيالىزمى پرىنسىپىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش توغرۇلۇق نېمىلەرنى ئويلىدى؟ قىلچە تۈزۈت قىلماي ئېيتىش كېرەككى، ئۇلار دەل سۇلتان غالىيېفىڭ قىلغىنىغا ئوخشاش ئۆزلىرىنىڭ ئويىنى ئاشكارا شەرھلەشكە پېتىنالمىدى. ئەكسىچە، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر ئاتالغۇ جەھەتتە ھەدەپ ئويۇن ئويناپ، ئوتتۇرا ئاسىيا ئەمگەكچى ئاممىسى ئارىسىدىكى قالاق تەبىقىدىكىلەرنى قايمۇقتۇرۇپ، ئۇلارغا ياخشى تەسىر قالدۇردى. ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرىمىزمۇ دېمىگەن، تۇران دۆلىتى قۇرۇشنى ئۆزلىرىنىڭ پروگراممىسىغىمۇ يازمىغان بولسىمۇ، ئەمما ئادەتتىكى نەرسىلەرنى، مەسىلەن، تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىق مەسىلىسىنى بايان قىلغان.
«تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ۋە دېھقانلار ھەرىكىتىنىڭ قوزغىلىشىنى ئىنقىلاب ئارقىلىقلا ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدۇ.»
پروگرامما ئاپتورى يەنە مۇنداق يازغان: «دېھقانلارنىڭ سانى مەملىكەت ئاھالىسى ئىچىدە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدۇ، شۇڭا ئۇلارنىڭ تارىخىي ئورنى بولۇشى كېرەك.»ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر دېھقانلار بىر سىنىپ ئەمەس، بەلكى پەرقىسز، تەبىقىگە بۆلۈنمىگەن بىر ئىجتىمائىي كاتېگورىيىگە كىرىدۇ، دەپ قارىغان. تۈركىستاننىڭ كەلگۈسى ئىنقىلابى ئۈستىدە توختالغاندا كىتابخانلارنىڭ گاڭگىراپ قېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، تېخىمۇ توغرا بىر ئاتالغۇنى ئالماشتۇرۇش كېرەك（، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر قوزغىلاڭ كۆتىرىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىدىن بۆلۈنۈپ چىقىش كېرەك، دەپ يازغان. بۇنىڭدىن ئۇلارنىڭ دېگەنلىرىنىڭ زادىلا ئىنقىلاب ئەمەس، بەلكى ئەكسىلئىنقىلاب ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. ناھايىتى ئېنىقكى، ئىلكوفنىڭ سوتسىيالىزمى باشقا بىر خىل خاراكتېر ۋە نىشانغا ئىگە.
ناۋادا سىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىنىڭ يۇقىرىدا بايان قىلىنغان بىر قانچە جايلىرىنى سۇلتان غالىيېف پروگراممىسى بىلەن سېلىشتۇرۇپ كۆرىدىغان بولسىڭىز، كېيىنكىسىدە）ھەممەيلەنگە ئايان بولغان شارائىتتا（سانائەت بۇرژۇئازىيىسى بىلەن بىرلىشىشتە، سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى تۈرك مىللەتلىرىدىن بولغان ئىشچىلار، دېھقان ۋە ئۇششاق بۇرژۇئازىيە ئىتتىپاقىنىڭ تىلغا ئېلىنغانلىقىنى بىلىۋالالايسىز، ئۇنداقتا سىز سۇلتان غالىيېفنىڭ پروگراممىسىنى ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىنىڭ كۆچۈرۈلمىسى ئىكەنغۇ دېگەن خۇلاسىگە كېلىشىڭىز مۇمكىن، ئەجەبا بۇ تاسادىپىي توغرا كېلىپ قالغانلىقمۇ؟
بىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەزەرىيە پروگراممىسىدىن ئازراق كۆچۈرۈپ بەردۇق. ئۇنىڭدا مۇنداق يېزىلغان: «يېڭى پارتىيە مۇرەسسەسىز سىىپىي پرىنسىپ ئاساسىدا قۇرۇلۇشى، ئۆز مىللىتى ۋە يات مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ئېكسپىلاتاتسىيىچىلەرگە قارشى قەتئىي كۈرەش قىلىشى، سىنىپىي سىياسەت تۈزۈشى كېرەك. بۇنداق تۈتەك بومبىسى سوتسىيالىستلار پارتىيىسىنىڭ تەشكىلاتچىلىرىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا، ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىي ۋەزىپىسى ۋە سىياسىي بۇرچىنى بايان قىلغۇچە بولغان ئارىلىقتا ئىنتايىن زۆرۆر بولىدۇ.»
ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىدىكىلەر تۇران دۇنياسىدىكى ھەرقايسى سىنىپلارنىڭ بىرلىكسەپ بولۇپ ئويۇشۇپ، سوۋېت ھاكىمىيىتىگە ئورتاق قارشى تۇرۇشنىڭ ساقلانغىلى بولمايىدىغان پاكىت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاشقا توغرا كەلگەندە، ئۇلارنىڭ بارلىق ئاتالمىش سىنىپىي پرىنسىپى ۋە مۇرەسسەسىز سىنىپىي نۇقتىئىينەزەرى پۈتۈنلەي ئاشكارىلىنىپ قالدى. ئەمەلىيەتتە مەسىلە ناھايىتى ئاددىيكى، تۈرك مىللىتى بۇرژۇئازىيىسى، باي دېھقانلىرى ۋە پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسى بىلەن دۈشمەنلىشىدىغان بارلىق كۈچلىرى مىڭبىر ھىيلە－مىكىرلەر بىلەن سوۋېت ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇش كويىدا بولىدۇ.
«ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرغان مىللەت تەركىبىدىكىلەردىن قۇل قىلىنغان مىللەتكە ھېسداشلىق قىلىدىغانلار ھامان ئاز سانلىق. شۇڭا، ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىدىكىلەر كەلگۈسىدىكى سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالنىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەر ۋە مۇستەملىكىسى يوق مىللەتلەردىن تەركىب تېپىشىنى ئۈمىد قىلىدۇ. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى شۇنىڭغا ئىشىنىدۇكى، كەلگۈسىدىكى بۇ ئىنتېرناتسىئونال تۈركىستاننى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئازادلىق ئىشلىرىغا پايدىلىق بولىدۇ، ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى شۇنىڭغا قەتئىي ئىشىنىدۇكى، بۇ پارتىيە تۈركىستاندا ئەڭ كۈچلۈك پارتىيىگە ئايلىنىپ، دېھقانلار، ئىشچىلار ۋە تۈركىستاننىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان بارلىق زىيالىيلارنى ئۆز ئەتىراپىغا ئۇيۇشتۇرىدۇ. شۇڭا، تۈركىستان باشقا دۆلەتلەردىكى خەلقئارا ئازادلىق ھەرىكىتىگە قاتناشقان دېھقانلار، ئىشچىلار بىلەن بۇزۇلماس دوستلۇق ئورنىتىدۇ.»
بىز ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسىدىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، ئەمەلىيەتتە پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ مۇددىئاسىمۇ بىزگە ئۆز－ئۆزىدىن مەلۇم بولىدۇ.
پروگرامما ئاپتۇرىنىڭ قارىشىچە، مۇستەملىكە ۋە يېرىم بېقىندىلىق ئورۇندا تۇرۇۋاتقان مىللەتلەر ئىشچىلىرى، دېھقانلىرى ۋە زىيالىيلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، يېڭى
«سوتسىيالىستىك ئىنتىرناتسىئونال»قۇرۇش كېرەك ئىمىش. كاپىتالىستىك دۆلەتلەردىكى ئىشچىلار، دېھقانلار ۋە زىيالىيلارنى بۇ ئىنترناتسىئونالغا كىرگۈزۈشكە بولماي ئىمىش، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىشچىلىرىنىمۇ بۇنىڭغا يېقىن يولىتىشقا بولماي ئىمىش، چۈنكى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىياتى ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى «سوتسىيالىستىك ئىنترناتسىئونال»غا قاتناشتۇرۇشقا بولمايدۇ دەپ كۆرسەتكەن ئىجتىمائىي توپ ئىمىش.
پروگراممىدا پارتىيىنىڭ ئىجتىمائىي ئاساسى ئىشچىلار، دېھقانلار ۋە تۈركىستاننىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان زىيالىيلار دەپ ناھايىتى ئېنىق كۆرسىتىلگەن. ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسىنىڭ تەشەببۇسچىلىرى ئىستراتېگىيىلىك ئېھتىياجغا قاراپ قۇرغان بۇ ئىتتىپاقنىڭ ۋاقىتلىق خاراكتېرىنى بۇ يەردە بايان قىلىش ھاجەتسىز. كاپىتالىزمغا ۋە دىنغا قارشى كۈرەش قىلىش، سىنىپىي لۇشيەننى يولغا قويۇش دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى خىيالىغا كەلگەننى بىلجىرلىغانلىق، بۇ مودا قوغلىشىپ ئوتتۇرىغا قويۇلغان شۇئار ۋە خىتابنامىدىن باشقا نەرسە ئەمەس. پان تۇرانىزمنىڭ «يېڭى»مەزھىپى «سوتسىيالىزم»نى ئۆزىگە نىقاب قىلغان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇلارنىڭ ئاساسى مىليونېر باسمىچىلار، بۇرژۇئا زىيالىيلىرى، سودا بۇرژۇئازىيىسىنىڭ قالدۇقلىرى ۋە دىنىي زاتلاردىن ئىبارەت ئىدى. بۇمۇ ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەرنىڭ تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىشتىكى ئىجتىمائىي ئاساسى.
كىتابخانلار پروگراممىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر ئابزاس كۆچۈرمىسىنى ئەستايىدىل ئوقۇغاندا،م ئۇلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدىغىنى سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالنىڭ خاراكتېرى مەسىلىسى بولۇپ، ئۇنىڭ تەشىلاتى بولۇش كېرەك ھازىرغىچە بىزگە مەلۇم بولغان ئىلمىي سوتسىيالىزمدىن باشقا، يەنە كائۇتسكىي، ماكېدونارتوف، گىلفېردىنكوف، ۋانگىربىرد قاتارلىق ئەپەندىلەرنىڭ «سوتسىيالىزمى»مۇ بار. ھازىر، يەنە يېڭى «سوتسىيالىزم»دەيدىغان گەپ مەيدانغا كەلدى. ئۇ سىنىپىي ئالاھىدىلىككە قاراپ كېلىپ چىققان. چۈنكى، كاپتالىستلىك دۆلەتلەردىكى بۇرژۇئازىيە شەرقتىكى «ئىسلام دۇنياسى»غا بېسىم ئىشلەتكەچكە، ئىلكوف ئېقىمىدىكىلەر كاپىتالىستىك دۆلەتلەردىكى پرولېتارىياتنى ئۆزلىرى تەشەببۇس قىلغان سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالغا يېقىن يولامىغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىياتىنىمۇ چەتكە قاققان، بۇنىڭدىكى سەۋەب سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولتارىيات دىكتاتورىسىنى ئورناتقانلىقىدا. بۇنداق ئۇقۇم كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ.
سۇلتان غالىيېفنىڭ قارىشىچەم بۇ ئىنتېرناتسىئونالنى «مۇستەملىكە ئىنتېرناتسىئونالى»دەپ ئاتاش كېرەك ئىمىش. ئۇ كاپىتالىزمغا قارشى تۇرۇشتىن باشقا، يەنە پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسىغا قارشى جان تىكىپ كۈرەش قىلماقچى ئىمىش. ئېھتىمال، بۇنداق نوقتىئىنەزەرنى توغرا بايان قىلالمىغان بولۇشىمىز مۇمكىن. چۈنكى، سۇلتان غالىيېفنىڭ قارىشىچە بولغاندا، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولېتارىيات دىكتاتۇرىسى جەزمەن مەغلۇب بولار ئىمىش، شۇڭا ئاۋۋال سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پرولتارىيات دىكتاتۇرىسى بىلەن دۈشمەنلىشىش، ئۇنىڭدىن كېيىن جاھانگىرلىككە قارشى كۈرەش قىلىشقا ئەرزىيدىغان ئەرزىمەيدىغانلىقى توغرىسىدا ئويلىنىش كېرەك ئىمىش.
سۇلتان غالىيېف ئىسلام ئىنقىلابىي پارتىيىسى پروگراممىسى ئاپتورىنىڭ نوقتىئىينەزەرىنى خاتاسىز دېگۈدەك تەكرارلىدى.
قوشۇمچە Ⅳ
ئىسرائىلىيە ئالىملىرىنىڭ پانتۈركىزم توغرىسىدىكى بايانلىرى
ئىسرائىلىيە ئالىمى ياكوب م. لاندور يازغان «تۈركىيىدىكى پان تۈركىزم مىللىي بىرلىك ھەققىدە تەتقىقات»تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمنىڭ مەيدانغا كېلىش، تەرەققىي قىلىش تارىخى سىستېمىلىق شەرھلەنگەن ئەسەر بولۇپ، خېلى يۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە. بۇ يەردە كۆچۈرۈلگەن مەلۇم ئابزاسلار ئېلىندى، كىچىك ماۋزۇلارنى تۈزگۈچى تەييارلىغان.
پان تۈركىزم ۋە مىللىي بىرلىك
مىللىي بىرلىك يېقىن شەرق ۋە ئوتتۇرا شەرقتە پەيدا بولغىلى ئۇزاق بولغان بىر خىل ھادىسە. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، بۇ مەلۇم مىللىي دۆلەتنىڭ ئۆز چېگرىسىنىڭ سىرتىدا ئولتۇرۇشلۇق قانداش ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ بەختىنى دەپ، ئىدىيە، ئاڭ ياكى تەشكىلىي ھەرىكەت جەھەتتە ئۆزىنىڭ كۈچلۈك قىزىقىشىنى ئىپادىلەيدىغان ئەھۋالنى ئەكۋالنى كۆرسىتىدۇ. بىر قەدەر مۆتىدىل مىللىي بىرلىك ئاز سانلىق مىللەتلەرنى كەمسىتىلىش ۋە ئاسىسىمىلياتسىيە قىلىنىشتىن ساقلاپ قېلىشنىلا تەلەپ قىلىدۇ، بىر قەدەر ئۇچىغا چىققانلىرى بولسا ئۆزلىرىنىڭ ئاشۇ كىشىلەر ئولتۇرۇشلۇق زېمىننى قۇشۇۋېلىشنى مەقسەت قىلدىغانلىقنى ئاشكارا ئېلان قىلىدۇ. بۇنداق ئەھۋال ناھايىتى ئومۇمىيۈزلۈك بولمىسىمۇ، ئەمما ئادەتتىكىلەرنىڭ قارىشىدىكى تېخىمۇ كەڭ. پروفېسىسور مىرون ۋېينېر بالقانلىقلارنىڭ ئەھۋالىغا ئاساسەن، بۇ مەسىلە ئۈستىدە ئاددىي تەھلىل يۈرگۈزگەنىدى، ئەمما ئۇنىڭ بايانىنىڭ كۆپىنچىسى كېيىنكى مەزگىلدىكى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى ۋە تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە باب كېلەتتى. ئۇ يەردە مىللىي بىرلىك ئاساسەن پان تۈركىزم ئىدىيىسى بولۇپ ئىپادىلەنگەنىدى. پان تۈركىزم ھەركىتىنىڭ يىتەكچىسى نىشانى ھەقىقەتەن تۈركنى مەنبە قىلغان ياكى شۇنداق دەپ قارالغان مىللەتلەر ئوتتۇرسىدا، ئۇلارنىڭ ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى كىيىن تۇركىيە جۇمھۇرىيىتى تەۋەسىدە ياشىغان ياشىمىغانلىقتىن بۇلۇشىدىن قەتئىينەزەر، مەلۇم مەدەنىيەت ياكى ماھىيەت جەھەتتىكى ۋەياكى ھەر ئىككى جەھەتتىكى بىرلىشىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتىن ئىبارەت ئىدى.
پان تۈركىزمنىڭ مەنبەسى: رۇسىيىدىكى تاتارىستان
«چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر» دېگەن بۇ سۆز يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمچىلار ھەمىشە قوللىنىدىغان بىر خىل ئاتالغۇ بولۇپ قالدى، بۇ نۇرغۇن گورۇھلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، ئۇلار مەنبەسى تۈرك بولغان خەلقنى ئورتاق ۋۇجۇتقا كەلتۇرگەن. ئۇلاردىن بەزىلىرى تۈركلەر بىلەن كەم دېگەندە 1000 يىلدىن بۇيان يېقىن ئارىلىشىپ كەلگەن. 19-ئەسىرلەرنىڭ ئاخىرلىرى، 20 -ئەسىرلەرنىڭ باشلىرىدا ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى تېررېتورىيىسىنىڭ سىرتىدا ئولتۇرۇشلۇق بۇ خىل گورۇھلارنىڭ كۆپىنچىسى چارۇسىيدە ئىدى. روسىيە تۈرك گورۇھىدىكى ئاز سانلىق مىللەت زىيالىيلىرى يېڭى مىللەتچىلىكىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ، پان تۈركىزم ئىدىيىسىنىڭ مايسىسنى يىتىشتۇرمەكتە ئىدى...
ئۇ مەزگىلدە ئەڭ مۇھىم تۈرك گۇرۇھلىرىدىن ۋولگا تاتارلىرى، قىرىم تاتارلىرى، قازاقلار، تۈركمەنلەر، ئۆزبېكلەر، قىرغىزلار، ئازالار، ئۇلاردىن باشقا يەنە تاجىكلارنىڭ ئىچىدىمۇ بەزى تۈرك تەركىبلىرى بار ئىدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇلارنىڭ ھەممىسى ئەمەلىيەتتە مۇسۇلمان ئىدى. ئاھالىلەر توغرسىدا توغرا سانلىق مەلۇمات بولمىسىمۇ، ئەمما مۆلچەر ساندىكى پەرقمۇ ناھايىتى چوڭ ئىدى. 1877-يىلدىكى رۇسىيىنىڭ تەكشۇرۇش ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ئۇلارنىڭ ئومۇمىي ئادەم سانى 13مىليۇن 600مىڭ بۇلۇپ، 125مىليۇن600مىڭ ئومۇمىي ئاھالىنىڭ 11پىرسەنتىنى تەشكىل قىلدىكەن. بۇ گورۇھلار ئۆزجايلىرىدا ئاساسلىق ئاھالە بولسىمۇ، ئەمما ھەمىشە باشقىلار بىلەن ئارلىشىپ ئولتۇراقلاشقان، ئۇلارنىڭ ئىچىدە ئاساسلىقى رۇس كۆچمەنلىرى ئىدى... رۇسىيە ساقچى دائىرىلىرى تۈرك گۇرۇھلىرى شۇنىڭدەك باشقا كىشىلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە پراۋوسلاۋىيە دىنىلاشتۇرۇش ۋە رۇسلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت ئىككى خىل ئاساسىي خاھىشىنى كۈندىن-كۈنگە روشەن ئىپادىلەۋاتاتتى. نۇرغۇن تۈركلەر ئۆزىنىڭ ئېتىقادى ۋە مىللىي مەنبەسىدە تېخىمۇ چىڭ تۇرۇۋاتاتتى. ئسلام دىنى، تۈركىزم ئۇلارنى بىر-بىرىگە باغلاپ تۇرىدىغان رىشتە بولۇپ قالغانىدى. تۈرك گۇرۇھلىرى بىر-بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرغاچقا، تەبىئىي ھالدىلا پان ئىسلامىزم پان تۈركىزم دائىرىسىدە ئىتىپاقداش دوست تېپىشقا توغرا كېلەتتى.
پان تۈركىزم دېگەن ئۇقۇم گەرچە ئۇنىڭ ئۆزىگە تەئەللۇق بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ نۇرغۇن تاكتىكىسى، ھەتتا بەزى ئاتالغۇلىرى پان سىلاۋىزىمدىن كۆچۈرۈپ كېلىنگەن، شۇڭا ئۇنى چۈشەنمەك قىيىن ئەمەس. نېمە ئۈچۈن تاتارلار، يەنى رۇسىيىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا ئەڭ ئۇزاق ئۇچرىغان، پراۋوسلاۋىيە دىنىلاشتۇرۇش، رۇسلاشتۇرۇشنىڭ بېسىمىغا ئەڭ قاتتىق ئۇچرىغان بۇ گورۇھ پان تۈركىزمنىڭ رەھبەرلىك قىلغۇچىسى، تەشۇببۇسى ۋە تارقاتقۇچىسى بولۇپ قالىدۇ؟ بولۇپمۇ بۇنىڭ ئىچىدە قىرىمدىكى تاتارلار ئوسمانلى ئىمپىريىسىدىكى تۈرك ئاھاللىرىگە خېلىلا يېقىن بولغاچقا، كېيىنكىسىنىڭ تەسرىگە ئۇچراش پۇرسىتىنى كۆپرەك بولغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلارنىڭ ئەتىراپىدا يات مىللەتلەر بولغاچقا، بىر ئەمەلىي گەۋدە سۈپىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشتىكى بىردىنبىر ئۈمىد باشقا تۈرك گۇرۇھلىرى بىلەن ئالاقە باغلاشتىن ئىبارەت ئىدى. 17-ئەسىرنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا، تاتارلار ئارىسىدا ئادەم سانى كۆپ، ناھايىتى پائالىيەتچان ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە مەيدانغا كەلدى، شۇڭا ئۇلار 19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدىن بۇيانقى مىللىي ئويغىنىشقا كېكرې كۆرسىتىپ ئۆتكەندەك، پان تۈركىزم دەل مۇشۇ ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيە بىلەن رۇسلارنىڭ سودا رىقابىتىنى ئۈچۈن مۇۋاپىق ئىدىيىۋى ئاساس يارىيىپ بەرگەن.
1905-يىلدىن كېيىن، پان تۈركىزم دېگەن بۇ تېمىغا، شۇنىڭدەك تىل ئىسلاھاتىغا باشقا تاتار ژۇرناللىرى ۋە بەزى ئازار ژۇرناللىرى ۋارىسلىق قىلدى. بىرىنىچى دۇنيا ئۇرۇشى ھارپىسىدا، ئۇنى «تۇران»، «بۇخارايى شەرىف» قاتارلىق ئۆزبېك ژۇرناللىرى داۋاملاشتۇردى، شۇنداق قىلىپ پان تۈركىزم تۈسىنى ئالغان مىللىي كەيپىيات رۇسىيىدىكى ھەر قايسى تۈرك گۇرۇھلىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى، ئەمما ھەر قايسى رايۇندىكى مەزمۇن ۋە شەكىل ئانچە ئوخشاشمايتتى.
پان تۈركىزم ۋە ئوسمانىزم
ئوسمانىزم ئىمپىريىسىدە ھەقىقىي پان تۈركىزمنىڭ دەسلەپكى باسقۇچى 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا باشلىغان ھەمدە ئىمپىرىيىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىدە ۋە ئۇ يىمىرىلگەندىن كېيىن تېز راۋاجلىنىپ يۇقىرى پەللىگە كۆتۈرۈلگەن. تۈركىيە جۇمھىرىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، ئۇ كۆتۈرۈلگەن. تۈركىيە جۇمھىرىيىتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلىدە، ئۇ مۇھىم بولمىغان ئۇرۇنغا چۈشۈرۇپ قويۇلغان）ئەمما يوقىتىۋېتىلمىگەن ، جۇمھىرىيەتنىڭ تەشەببۇسى بولغان باشقا نەزەرىيەلەرئۇنىڭ ئورنىنى ئالغان. ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ ئاخىرقى بىر قانچە 10يىلدا، پان تۈركىزمنىڭ باش كۆتۈرىشىدىكى سەۋەب، بىر تەرەپتىن ئەينى ۋاقىتتىكى شارائىتنىڭ ئالاھىدە پايدىلىق بولغانلىقى، يەنە بىر تەرەپتىن ئىمپىريىنىڭ ئىچى سىرتىدا تۈرك زىيالىرىنىڭ تەسر كۆرسەتكەنلىكىدە ئىدى.
20-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى 25 يىلىدا، بىر مۇنچە كىشىلەر تۈركىزمنى تەتقىق قىلىشقا ھەمدە سىستېمىلاشتۇرۇشقا ئۇرۇندى. بۇ مەسىلنى تۇنجى قېتىم سېستىمىلىق تەتقىق قىلىشقا كىرشكەن كىشى زىيا كۆك ئالىپ ئىدى. تۈركىزمنى تېخىمۇ كەڭ تارقىتىشتا، ئۇ ئەمەلىيەتتە زىيالىيلار ئارىسىدا بىردىنبىر چاقىرىق قىلىش كۈچىگە ئىگە كىشى ئىدى. زىيا كۆپ ئالپنى ھۆرمەتلەيدىغان بەزى كىشىلەر ئۇنى تۈركىيىدىكى پان تۈركىزمنىڭ پىرى دەپ ھېسابلىغان.
زىيا كۆك ئالپ1876-1924 دىيار بەكىرلىك بولۇپ، ئاساسەن ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىپ ئىختىساس ئىگىسى بولغان، ئۇ مىللەتچىلىك ھەرىكىتىدە ئاجايىپ تۇرمۇشنى باشتىن كەچۈرگەن بولۇپ، دەسلەپتە «ياش تۈرك پارتىيىسى» گە ئەزا بولغان، 1908-يىلىدىن 1918-يىلغىچە «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى» مەركىزىي كېڭەش مەجلىسنىڭ ئەزاسى بولغان، كېيىن مۇستافا كامال ۋە ئۇ رەھبەرلىك قىلغان ھەرىكەتنى قوللىغان. بۇنىڭدىن باشقا ئۇ يەنە ئىستانبول ئونىۋېرسىيېتىدا جەمىيەتشۇناسلىقتىن دەرس ئۆتكەن... زىيا كۆپ ئالپ ۋايات بۇلۇشتىن بىر يىل ئىلگىرى، «تۈركىزمغا ئائىت نۇقتىينەزەرىنى يەكۈنلىگەن.
زىيا كۆپ ئالپ ھەرخىل پەرقلەرنى تەكشۇرۇپ، مىللەت ئۆلچىمىنى بېڭىتكەندىن كېيىن يەكۈنلەپ مۇنداق دېگەن: «مىللەت، ئىرقىي گۇرۇھ، ھەم قانداشلىق، جۇغراپىيۋى، سىياسىي ياكى ئۆز ئارزۇسىدىكى گۇرۇھ بولماستىن، بەلكى ئورتاق تىلى، دىنى، روھى ۋە گۈزەللىك قارىشى بار شەخسلەردىن تەركىب تاپقان گورۇھ، يەنى ئوخشاش تەربىيە كۆرگەن كىشىلەردۇر.» بۇنداق مەدەنىيەت ئاساسىغا بىنائەن، ئۇ تۈركىزم ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك مەسىللەرنى قايتا تەكشۇرگەن. تۈركلەرنى بىرلا خىل تىل ۋە مەدەنىيەتكە ئىگە دەپ ئايرىشقا بولىدىغانلىقنى بايقىغان: ⑴ تۈركىيە جۇمھىريىتىكى تۈركلەر، ئۇلار مەدەنىيەت ۋە باشقا ئۆلچەم بۇيىچە ئېيىتقاندا بىر مىللەتتۇر. ⑵ ئوغۇز تۈركلىرى، ئۇلار بىرلا ۋاقىتتا ئەزەربەيجان، ئىران، خاەزمدىكى تۈركمەنلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، ئۇلار يۇقىرىقى ئۈچ رايۇنغا ۋە تۈركىيە زېمىنىغا تارقىلىپ كەتكەن بولسىمۇ، ئەمما ئاساسىي جەھەتتىن تۈركىيىدىكى تۈركلەرگە ئوخشاش ئورتاق مەدەنىيەتكە ئىگە ھەمدە يۇقىرىقى ئۈچ رايۇن بىلەن تۈركىيىنى بىرلەشتۈرۈپ ئوغۇزىستاننى ۋۇجۇتقا كەلتۈرگىلى بولىدۇ. ⑶ ياقۇپ، قىرغىز، ئۆزبېك، قىپچاق، تاتار قاتارلىق يىراقتىكى تۈركلەر، ئۇلار ئۇزاق مۇددەتلىك تىل ۋە قانداشلىق مۇناسىۋەتىگە ئىگە، تۈرك مەدەنىيىتى بىلەن يېقىن كېلىدۇ، ئەمما ئوخشاشىمايدۇ. مۇشۇلارنىڭ ھەممىسىنى يىغقاندا «بۈيۈك تۈركىستان»، يەنى تۇران زىيا كۆك ئالپ ھۇنگر، فىنلارغا ئوخشاش يات مىللەتلەرگە ئورۇن ھازىرلاپ قويمىغان بولۇپ شەكىللىنىدۇ. ئۇنىڭ قارىشى بۇيىچە بولغاندا، بىرىنچى خىلى، يەنى «تۈركىزم»لار رېئاللىققا ئايلانغان، ئۇ بولسىمۇ تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى؛ ئىككىنچى خىلى، يەنى «ئوغۇزىزم»نىڭ كەلگۈسىدە رېئاللىققا ئايلىنىش ئمكانىيىتى بار ئىكەن؛ ئۈچىنچى خىلى، يەنى 1 مىليارد خەلقنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «تۇرانىزم» يىراق كەلگۈسىدىكى ئىش ئىمىش.
پان ئىسلامىزمنى چەكلەش ئۈچۈن، «ياش تۈرك پارتىيىسى» نىڭ رەھبەرلىرى ئىمپېرىيىنىڭ بارلىق پۇقرالىرىغا ئۆزلىرىنىڭ بىر پۇقرا سۈپىتىدە ئوخشاش ھوقۇق ۋە مەجبۇرىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى، ئۆزىنىڭ «ۋەتىنى»گە سادىق بولۇش، پىداكارلىق كۆرسىتىش كېرەكلىكىنى ھېس قىلدرۇشتىن ئىبارەت ئوسمانىزم سىياسىتىنى ئاۋۋال تاللىدى 1908－يىلىدىكى «ياش تۈرك پارتىيىسى» ئىنقىلابىدىن كېيىن، بۇ ھۆكۈمەت دائىرلىرى ھەمىشە قوللىنىدىغان سۆز بولۇپ قالدى. بۇ مەقسەتكە يېتىش ئۈچۈن، ئۇلار تۈركلەرنىڭ مەركەزلىك رەھبەرلىكىدە، ئىمپېرىيە تەۋەسىدىكى بارلىق خەلقنى بىللە ئارىلاشتۇرماقچى بولدى. شۇڭا، تۈركلەر ئىچىدىكى سەرخىل كىشىلەر ئۆزىنىڭ ئالاھىدە مەرتىۋىسىنى يوقىتىپ قويۇشتىن ئەنسىرىشى، ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى تۈركلەردىن باشقىلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ تۈركلەشتۈرۈلۈۋاتقانلىقىنى بايقىغاندىن كېيىن، دەسلەپتە باشقىچە پىكىردە بولۇشى، ئارقىدىنلا قاتتىق ئېتىراز بىلدۈرۈشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەس. كۈچلۈك تۈركلەشتۈرۈش سىياسىتى ھەمدە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ بەزى قەدىناس دوستلىرىنى ئەنسىرتىپ قويغان، مەسىلەن ئەنگلىيىدىكى ئاتاقلىق ئەرباب، شەرق جەمئىيىتىنىڭ سابىق رەئىسى فرىدرىخ خاررىسون 1911-يىلى 7-ئاينىڭ 17-كۈنى مەلۇم تۈركىيە گېزىتىگە خەت يېزىپ، بۇ سىياسەت تۈركىيىنىڭ چەت ئەلدىكى قوللىغۇچىلىرىنى ئۆزىدىن يىراقلاشتۇرۇۋاتىدۇ، دەپ ئاگاھلاندۇرغان.
«ياش تۈرك پارتىيىسى»نىڭ رەھبەرلىرى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىن ئۈمىدسىزلەنگەندىن كېيىن، پان تۈركىزمغا ئېنىقراق بۇرۇلدى، ئەمما ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىن دېگەندەك ۋاز كەچمىدى ھەمدە تۈركلەشتۈرۈش سىياسىتىنى داۋاملىق ئىجرا قىلدى. ئوسمانىزم بىلەن پان ئىسلامىزمنىڭ ئورنى تۆۋەنلىتىلىپ، زۆرۈر تېپىلغاندا، ۋاقىتلىق قوللىنىلدىغان بولدى. ئەھۋال تەرەققىي قىلىپ شۇ دەرىجىگە يەتتىكى، ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ دىپلوماتىيە مىنىستىرى چەت ئەلنىڭ دىپلوماتىيە ئەمەلدارلىرىغا ھۆكۈمەتنىڭ بارلىق ئىسلام تەشۋىقاتلىرىنى توختىتىشقا بەل باغلىغانلىقىنى جەزىملەشتۈرۈپ ئېيتتى. ئەمما، ئەمەلىيەتتە «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى»نىڭ ئادەتتىكى ئەزالىرىنىڭ ئىسلام دىنى ۋە پان ئىسلامىزمغا تۇتقان پوزىتىسىيىسى ئوخشاش ئەمەس ئىدى، يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبەرلەر بۇ جەھەتتە پراگماتىزمنى قوللىناتتى. بۇ خىل ئەھۋالنى سېر خاررى لۇككېر مۇنداق ئوبدان تەسۋىرلىگەن: «ئۇ ئەنۋەر پاشا ۋە ئۇنىڭ خىزمەتداشلىرى بىرلا ۋاقىتتا قوللىنىلىدىغان ئۈچ خىل سىياسەتنى تەييارلاپ چىقىپ، شۇ ۋاقىت، شۇ جايدا قايسى خىلى ئەڭ مۇۋاپىق كەلسە، شۇ خىلنى تەكىتلىدى. ئوسمانىزم ھېلىھەم مەملىكەت ئىچىدىكى سىياسەتنىڭ ئاساسىي روھى؛ تۈرك مىللەتچىلىكى رۇسىيىدىكى تاتارلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى بىر تەرەپ قىلىشنىڭ ئاساسى بەزى تاتارلار قىيىنچىلىق مەزگىلىدە تۇرۇۋاتقان تۈرك تۇغقانلىرىغا ھېسداشلىق قىلىشقا باشلىغان ؛ پان ئىسلامىزم ئىمپېرىيە تەۋەسىدىكى ئەرەبلەر ۋە تۈركلەردىن باشقا مۇسۇلمان خەلق بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنىڭ ئۇلى.»
ئۈچ خىل ئىدىيە توغرىسىدىكى ئاشكارا مۇنازىرىنىڭ داۋاملىشىشىغا ئەگىشىپ، پان تۈركىزمنىڭ ئورنى بارانسېرى روشەن يۇقىرى كۆتۈرۈلۈشكە باشلىدى. ئىلگىرى ئابدۇلھەمىدⅡنىڭ پان ئىسلامىزمى ئۆزىنىڭ مۇسۇلمان پۇقرالىرى، مەسىلەن، ئەرەبلەر، ئالبانلار ئۆزلىرىنىڭ مىللىي روھىنى شەكىللەندۈرۈشنى توسىيالمىغان، چەت ئەللىك مۇسۇلمانلارنىڭ زور قوللىشىغىمۇ ئېرىشەلمىگەن. «ياش تۈرك پارتىيىسى» ئوسمانىزم تەشۋىقاتىنىڭ يۇقىرىدا ئېيتىلغان گۇرۇھلار ياكى بۇلغارىيە، سېربىيە، گرېتسىيە، ئەرمىنىيە قاتارلىق جايلاردىكى مىللەتچىلىك، بۆلگۈنچىلىك ھەرىكىتى ۋە كەيپىياتىنى زورمۇزور ئارقىغا سوزىدىغانلىقىنى ناھايىتى تېز بايقىدى. ئىسلامىيەتكە ۋە ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە بولغان ساداقەتمەنلىك تۈپەيلىدىن، ئىرقىي مىللەتچىلىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش مۇمكىن ئەمەس. ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ لىۋىيە ۋە بالغاندىكى جەڭدە ئىزچىل ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچرىشى ئىمپېرىيىنىڭ ئىچى—سىرتىدىكى تۈركلەرنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىك كەيپىياتىنى تېخىمۇ ئۇرغۇتتى.
تۈرك مىللەتچىلىكىنىڭ بىر ئاساسىي مۇددىئاسى مىلىي ئايرىمىچىلىق ۋە غەيرىي نىيەتتىكى خاھىشقا ئېنىق ئىنكاس قايتۇرۇشتىن ئىبارەت. بۇنداق ۋەزىيەتنىڭ تۈرتكىسى ئارقىسىدا، «ياش تۈرك پارتىيىسى»نىڭ بەزى رەھبەرلىرى پان تۈركىزم ئىدىيىسىنى قوللاپ، مەملىكەت ئىچىدە تۈركلەشتۈرۈشنى كۈچەيتىپ، ئاسىيادىكى تۈرك گۇرۇھلىرىغا پان تۈركىزم يۆنىلىشنى مەقسەتلىك قوللىنىپ، ئافرىقا، ياۋروپا ئىمپېرىيىگە سالغان زىياننىڭ ئورنىنى تولدۇرۇۋالماقچى بولدى، ئاخىر بۇنىڭ يېقىندا قولدىن كەتكەن زېمىننى قايتۇرۇۋېلىشقا ياردىم تېگىپ قېلىشى مۇمكىن ئىدى.
پان تۈركىزم ۋە كامالىزم
ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ مەغلۇب بولۇشى ۋە يىمىرلىشى ئۇنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا بازار تاپقان ئاساسىي سىياسىي نەزەريىنىڭ ئابرويىنى تۆكتى. ئوسمانىزم ئۆزىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ئاساسىدىن مەھرۇم بولدى، پان ئسلامىزم بىلەن پان تۈركىزممۇ ئىمپېرىيىنى قۇتقۇزۇپ قالالمىدى...
مۇستافا كامالنىڭ دانا رەھبەرلىكىدىكى مۇستەققىللىق ئۇرۇشى ۋەتەنپەرۋەرلىكنى، يەنى يۇرتىنى قوغداپ، خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشتى. شۇڭا، 1923—يىلى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغاندا، مۇستافا كامالنىڭ ئۇنىڭغا بىر خىل يېڭى مىللەتچىلىك ئۇقۇمى بېرىشگە توغرا كەلدى، ئەلۋەتتە.
ئىدىيىۋى ئاڭ يۇقىرىقى شارائىت تۈپەيلىدىن تەبىئىي ھالدىلا ئۆزلىكىدىن يوقىلىپ كەتمەيدۇ. «ياش تۈرك پارتىيىسى»دىكلەر ۋە شۇ دەۋىردىكى بىر مۇنچە كۆز قاراشلار مەسلەن، زىيا كۆك ئالپىنىڭ بەزى تەلىملىرى جۇمھۇرىيەتكە ئېلىپ كىرىلدى، شۇنىڭ بىلەن يېڭى نەزەرىيىدە سابىق ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى تۈركىزم ۋە پان ئىسلامىزمنىڭ بەزى تەركىبلىرى يەنىلا ساقلىنىپ قالدى. مۇشۇنداق بولسىمۇ، كامال تەشەببۇس قىلغان مىللەتچىلىك كېيىن بۇ جۇمھۇرىيەتنىڭ يىتەكچى پرىنسىپى بولۇپ قالدى نىڭ ئاساسىي خاھىشىدا ئۆزگىرش بولدى. 1921—يىلىدىكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشى مەزگىلىدىلا، كامال ئەسكىشەھەردە «ئىسلام ئىتتىپاقى ۋە تۇرانىزمنى بىزنىڭ پرىنسىپىمىز ياكى مۇقەرەر سىياسىتىمىز قىلساق بولمايدۇ. شۇڭا، مۇستەقىللىقتا چىڭ تۇرۇپ، مەۋقەنى تۈرك مىللەتلىرىنىڭ چېگرىسى ئىچىدىكى ئىگىلىك ھوقۇقىغا قويۇش—يېڭى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىي» دەپ جاكارلىدى. يېڭى نەزەرىيىدە يېڭى جۇمھۇرىيەتنىڭ ئىچكى مەنپەئەتى ھەممىدىن ئۈستۈن تۇرىدۇ، باشقىلىرى نەزەرگە ئېلىنمايدۇ، دەپ قارالدى. كامال بۇ نۇقتىئىنەزەرنى كۆپ قېتىم تەكىتلىدى، 1917—يىلىدىكى «ئالتە كۈنلۈك نوتۇق» تىمۇ مۇشۇ ھەقتە توختالدى. كامال ۋە ئۇنىڭ مەسلىھەتچىسىنىڭ مۇشۇنداق قاراشتىكى سەۋەب ۋەتەنپەرۋەرلىكنىڭ خېلىلا ئۈنۈملۈك ئىكەنلىكىنى، باشقا نەزەرىيىلەرنىڭ مەغلۇب بولغانلىقنىڭ ئىسپاتلانغانلىقى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇرۇشتا ئېغىر جاراھەتلەنگەن تۈركىيىدە كۈچىنى توپلاپ ئىچكى قۇرۇلۇش ئېلىپ يېزىشقا توغرا كەلگەنلىكىدە ئىدى. تۈركىيە ئۆتمۈشتىكىدەك ناھايىتى چوڭ، كۆپ مىللەتلىك ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى بولماستىن، بەلىكى يەر مەيدانى كىچىكرەك، تەركىبى بىر قەدەر ساپ دۆلەت، شۇڭا يۇقىرىقى يۆلىنىشلەر قارىغاندا خېلى ئاقىدىغاندەك قىلىدۇ. بۇنىڭدىكى باشقا، ئۆز كۈچىنى ئىچكى ئىشلارغا ئاتاش يۆنىلىشى تاشقى مۇناسىۋەتكىمۇ بىر قەدەر پايدىلىق، پان تۈركىزم ئىدىيىسىدىن ۋاز كېچىشنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى نورماللاشتۇرۇشقا ياردىمى تېگىدۇ، مانا بۇ دەل كامالنىڭ كۆڭۈل قويۇپ پىلانلىغان سىياسىي.
ئاتالمىش «ئېزىلۋاتقان تۈرك»
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشتىن كېيىن، تۈركىيە قاتارلىق جايلاردىكى پان تۈركىزمچىلار ئىنتايىن قىيىن ۋەزىيەتكە دۇچ كەلدى. چېگرا سىرتىدىكى كۆپ سانلىق تۈركلەر سوۋېت ئىتتىپاقىي، بالقان، جۇڭگۇ قاتارلىق جايلاردا كوممۇنىستىك ھاكىمىيەت شارائىتىدا ياشايدىغان بولدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ھاكىمىيەتلەر ھەر جەھەتتىن ئالغاندا داۋاملىق مەۋجۇت بولدىغاندەك قىلاتتى، شۇڭا چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر «ئېزىلىۋاتقان تۈرك» دەپ ئاتىلىدىغان بولدى. تۈركىيە ستالىننىڭ زېمىن تەلىپىنى باتۇرلۇق بىلەن رەت قىلغان بولسىمۇ، ئەمما تۈرك خەلقىنى دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتنىڭ ۋە ئۇنىڭ ئىتتپاقداش دۆلەتلىرىنىڭ قولىدىن تارتىۋالالمىدى. شۇڭا نۇرغۇن تۈركىزمچىلار، بولۇپمۇ ئۆزلىرىنىڭ پروگراممىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغانلىقىنى باشقىلارغا دېيىشكە ئالدىراپ كەتكەن پان تۈركىزمچىلار كوممۇنىزم ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى چېگرا سىرتىدىكى تۈركلەر ھەققىدە داۋاملىق توختالدى ۋە ئۇلارنى سۈرەتلەپ بەردى، كەلگۈسىدە ئۇلارنى ئازاد قىلىپ، تۈركىيىگە قوشۇۋالىدىغانلىق ئۈمىدىنى تەسۋىرلىدى. بۇنداق ئۈمىد دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش ئارقىلىق ئەمەلگە ئېشىشى مۇمكىن ئىدى ئۈچىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ يەنىلا بىرىنچى، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكىگە ئوخشاش شەكىلدە بولۇشى پەرەز قىلىنغان（. ئەمدىلىكتە بولسا، ئۇرۇشتىن كېيىنكى پان تۈركىزمچىلار بىر تەرەپتىن دىققەت ئېتىبارىنى بارغانسېرى سپرۇس، گرېتسىيە، ئىران، ئىراق، سۈرىيىدىكى تۈركلەرگە بۇراشقا باشلىسا، يەنە بىر تەرەپتىن تەلۋىلىك بىلەن كومپارتىيىگە قارشى تەشۋىقات قوزغىدى.
پان تۈركىزم كومممۇنىزمغا قارشى كۈرەش قىلىش ۋە ئۆزىنىڭ سىياسىي تەسىرىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن، قايتا تەشكىللىنىشكە مەجبۇر بولدى. 40- يىللارنىڭ ئاخىرلىرى ۋە 50- يىللاردا پان تۈركىزمچىلار تەشكىل مەسىلىسىگە ئىنتايىن ئەھمىيەت بەردى، 60- يىللارغا، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىگە كەلگەندە، تەشكىلىي پائالىيەت يېڭى ۋەزىيەتتە قايتا تەكىتلەندى. بۇ پائالىيەتلەر ئىچىدە ئەڭ مۇھىم بولغىنى، شۈبھىسىزكى بەزى داڭلىق پان تۈركىزمچىلار رەھبەرلىك قىلغان مەلۇم گۇرۇھنىڭ 1965- يىلى مۇتەئەسسىپ جۇمھۇرىيەت دېھقانلىرى ۋە مىللەت پارتىيىسى كېيىن مىللەتچىلىك ھەرىكىتى پارتىيىسىگە ئۆزگەرتىلگەننى كونترول قىلغانلىقى ئىدى، پان تۈركىزم شۇنىڭدىن ئېتبارەن بۇ پارتىيىنىڭ رەسمىي مەقسىتىنىڭ بىرى سۈپىتىدە، تۈركىيىنىڭ ئاساسىي سىياسىي ئېقىمىغا ئوچۇق— ئاشكارا قىستىىپ كىردى.
پان تۈركىزم بىلەن باشقا «پان» پىكىر ئېقىملىرىنى سېلىشتۇرۇش
«پام» پىكىر ئېقىمى ھەرىكىتى مىللەتچىلىك ھەرىكىتىدىن تېخىمۇ كەڭ بولىدۇ ئوخشاش بولمىغان دۆلەتلەرگە تارىلىپ كەتكەن مەلۇم گۇرۇھلارنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى مەقسەن قىلىدۇ، ئەمما بىر- بىرى ئوتتۇرىسىدا «ئورتاق ياكى يېقىنلىشىدىغان تىل، ئىرق، ئەنئەنە ياكى مەلۇم تەخمىنى ئالاقە، ئالايلۇق، زېمىنى يېقىن بولۇشى كېرەك ۋەھاكازالار». ئەمما، ئارىلىقى يىراق ياكى باشقا ئەمەلىي مەسىلە（بولغان تەقدىرىدىمۇ، «پان»ئىدىيۋى ئېقىمنىڭ قىزغىنلىقى ھەرگىز پەسەيمەيدۇ.
ھەرخىل «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەرىكىتىنى سېلىشتۇرۇپ، پان تۈركىزمنىڭ بۇنىڭدىكى رولىغا باھا بېرىشتە ئالدى بىلەن ئورتاق سىياسەت تۈزۈشنى مەقسەت قىلغان بىر خىلى بىلەن چېكىدىن ئاشقان ئاچكۆز مىللەتچىلىكنىڭ سىياسىي بىرلىشىشىنى مەقسەت قىلغان يەنە بىر خىلىنى پەرقلەندۈرۈش لازىم. ئالدىنقىسىنىڭ جانلىق مىسالى— پان ئامېرىكىزم، بۇ ھەرىكەت ئۆزىنىڭ نىشانىنى يېرىم يەرشارىنىڭ مەنپەئىتىنى ئورتاق قوغداش، ئىلگىرى سۈرۈش دەپ بېكىتكەن بۇلۇپ، ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ ھېچقانداق سىياسىي شەكىلدىكى ئىدىيىسى يوق. ئۆزىنى پۈتۈنلەي ئىرقىي «پان» ئىدىيىۋى ئېقىمى دەپ ئاتالغان پان ئافرىقىزممۇ ئومۇميۈزلۈك سىياسىي بىرلىشىش ئەمەلىي تەدبىرىنىمۇ قوللانمىغان. ئۇ ئەسلىدە ئافرىقىنىڭ بىرلىكىنى ئەمەس، بەلكى «ئافرىقىلىقلارنىڭ ئافرىقىسى» بولۇشنى تەلەپ قىلغان، ھازىرمۇ گەپ پۈتكۈل بىرلىشىش ئۈستىدە ئەمەس، بەلكى ئەتراپلىق ئىتتىپاقلىق ۋە ھەمكارلىق ئۈستىدە بولىۋاتىدۇ.
سىياسىي بىرلىشىشنى مەقسەت قىلغان بۇنداق مەقسەتچىلىك ئىدىيىسى ۋە ھەركىتى بۇ كىتابتا مۇھاكىمە قىلىنىۋاتقان مەسىلە بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك، چۈنكى پان تۈركىزم مۇشىلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. بۇ خىل مىللەتچىلىكنىڭ ئۆزگەرگەن تۈرى—«ۋەتىنى يوق مىللىي بىرلىك» ئىدىيىسى ۋە ھەركىتى. ئۇ دۆلىتى يوق، تارقىلىپ كەتكەنلەرنى يېڭىباشتىن بىر يەرگە توپلاپ، ئۇلارنىڭ ئۆزىگە تەۋە قەدىمىي يۇرتىنى ئۇنىڭ راست ياكى تەسەۋۋۇرىدىكى نەرسە بولۇشتىن قەتئىينەزەر، ئەسلىگە كەلتۈرۇشنى ئۈمىد قىلىدۇ.
پان تۈركىزم بىلەن باشقا «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەرىكىتى تۆۋەندىكى ئورتاق ئالاھىدىلىككە ئىگە:
1. ئۇنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە دەسلەپكى مەزگىلدىكى تەرەققىياتى نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمى بىلەن ئوخشاش بىر خىلغا كىرىدۇ. ھەرقانداق بىرخىل «پان» پىكىر ئېقىمىنىڭ مەنبەسىنى بېكىتىشى ناھايىتى قىيىن بولسىمۇ، ئەمما پان تۈركىزمنى 19— ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا «ۋەتىنى يوق مىللىي بىرلىك» تەرىقىسىدە چار رۇسىيىە مەيدانغا كەلگەن دەپ قاراشقا بولىدۇ، ئەمما ئۇنىڭ ھىمايىچىلىرىنىڭ زادى قايسى زېمىننى قۇتقۇزماقچى بولغانلىقى ھەققىدە ئوخشاش بولمىغان قاراشلار بار. ئۇنىڭ مەيدانغا كەلگەن ۋاقتىغا كەلسەك، ئەمەلىيەتتە ياۋروپا ۋە ئوتتۇرا شەرقتىكى بارلىق «پان»پىكىر ئېقىمى ئاشۇ ئەسىردە مەيدانغا كەلگەن، ئۇنىڭ مەنبەسى تېخىمۇ بۇرۇنراق بولۇشى مۇمكىن. مەيلى پان سلاۋزىم، پان ئىتالىزم، پان گېرمانىزم بولسۇن، ياكى پان تۈركىزم، يەھۇدى قىساسچىلىقى، پان ئەرەبىزم ۋە پان ئىسلامىزم بولسۇن، ھەممىسىدە سىياسىي تەشكىلات بولۇپ ئويۇشۇپ ئەمەلىي ھەرىكەتكە تۇتۇش قىلىشتىن ئىلگىرى، مەلۇم بىر باسقۇچلۇق ئىدىيىۋى تەييارلىق مەزگىلى بولغانىدى. 1848— يىلىدىكى تۇنجى نۆۋەتلىك پان سلاۋىزم قۇرۇلتىيىدىن ئىلگىرى، يېرىم ئەسىردىن كۆپرەك بەس— مۇنازىرە بولغانىدى؛ 1897— يىلى بازېلدا ئېچىلغان تۇنجى نۆۋەتلىك يەھۇدى قىساسچىلىرى قۇرۇلتىيى ۋە مۇشۇ ئەسىرنىڭ بېشىدا ئېچىلغان رۇسىيىدىكى پان تۈركىزم داھىيلىرى يىغىندىمۇ مۇشۇنداق بولغانىدى. ئۇ رۇسىيىدە مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، بىر پۈتۈن گەۋدىنىڭ ئوخشاشلىقى ئۈچۈن ئىلگىرى بۇ بىر خىل غۇۋا مەۋجۇدىيەت ئىدى ، ئورتاق مەدەنىيەت تېپىش خىزمىتىنى قېچىپ يۈرۈپ ئىشلەشكە قولايلىق يارىتىش مەقسىتىدە، تۈركلەرنى مەنبە قىلغان خەلق قوللىنىۋاتقان يېڭى بىر خىل ئورتاق سىمۋولنى تاپماقچى بولدى.
2. پان تۈركىزم ئىدىيىسىنىڭ ماھىيىتى باشقا نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمىغا ئوخشاش ئالاھىدىلىككە ئىگە، بەزى ئوخشىماسلىقلارمۇ بار، ئەلۋەتتە. ئۇنىڭ كەڭ دائىردىكى قارا نىيتى ۋە كۈچلۈك تەقدىر ھېسىياتى پان گېرمانىزم، پان سىلاۋىزم، پان ئەرەبىزم، يەھۇدى قىساسچىلىقىغا ئوخشاش خام خىيال بىلەن تولغان، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇنىڭ يا ئاق، يا قارا دەپ بىر قۇتۇپتىن يەنە بىر قۇتۇپقا ئۆتۈپ كىتىدىغان ئادىتى ئىنتايىن روشەن. ئۇنىڭ سىجىللىقى ئوخشاش بولمىسىمۇ، ئەمما پان تۈركىزم جارچىلىرىنىڭ سەمىمىي- ساداقەتمەنلىكىدىن گۇمانلىمىشقا بولمايدۇ. ئۇ باشقا «پان» پىكىر ئېقىمى بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئەمەلىيەتتە نۇرغۇن مىللەتچىلىك پىكىر ئېقىمى بىلەنمۇ ئوخشاش، پان تۈركىزم ئورتاق مەنبەنى تاپقان ھەمدە كىشىنى ئەڭ جەلپ قىلارلىق ئۆتمۈشنى ئەسلەشكە قايىتقان چاغدا، مەلۇم قەدىمى مەدەنىيەتنى تىرىلدۈرۈش مۇددىئاسىدا بولدى. بۇ خىل مەدەنىيەتنى بىر ئەمەلىي گەۋدە قاتارلىق دەلىل- ئىسپات قىلىپ، باشقا مەدەنىيەتكە ئوخشىمايدىغان، يەنە ئېلىپ كەم دېگەندە باشقا مەدەنىيەتكە تەڭ كېلىدىغان مەلۇم ئورتاق مىراسنى ئىسپاتلىماقچى بولدى. ئەمما، پان تۈركىزم بىلەن تۈرك مىللەتچىلىكى مۇھىم نۇقتىنى تىل، تارىخ ۋە ئەدەبىيات (ئۇنىڭ مۇھىملىقى، روشەنكى مۇشۇ تەرتىپ بۇيىچە تىزىلدى) قا قارىتىپ، ئۇنى مۇھاكىمە ۋە ئەسەرلەردە ئۈچنى بىر-بىرىگە باغلاشنىڭ تۈگۈنى قىلدى.
3. تىل، مەدەنىيەت، ئىرق ۋە زېمىن. نۇرغۇن پان تۈركىزمچىلار ئارىسىدا «ئورتاق تىل» نىڭ مەۋجۇت بولۇشى بۇ خىل تىل بىلەن سۆزلىشىدىغان كىشىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ ئوخشاش بىر مىللەتنىڭ ئەزاسى ئىكەنلكىنى تولۇق ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.پان تۈركىزمچىلار تىل، تارىخ، ئەدەبىيات، مەدەنىيەت، رىۋايەتتىن باشقا، يەنە نۇرغۇن مەدەنىيەت ئالاھىدىلىكلەرىنى تاپماقچى بولىدۇ. ئۇلار «تارىخ ئايلىنىش نەزەرىيىسى» ئۇسۇلى (گېرمانىدىكىلەرنىڭ ئېيىتقىنى بويىچە) نى قوللىنىپ، مىللىي قېرىنداشلار بىلەن ئۇزاقتىن بۇيان ئالاقە قىلىپ كەلگەنلىكىگە دائىر دەلىل- ئىسپاتلارنى تاپماقچى بولىدۇ (ئۆزلىرى تاپتۇق دەپ داۋراڭ سالدى). بۇ خىل ئۇسۇل ئۇلارنى قوللايدىغان نۇقتىينەزەرلەرنى ھەمدە ئۇلار بىلەن ھازىر مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتقان ئەدەبىيات مەسىلىسىنى تەتقىق قىلىشقا پۈتۈنلەي دېگۈدەك مەركەزلەشتى، بۇنىڭ پان تۈركىزمچىلار ئۆزلىرىنىڭ مەدەنىيىتىنى يېڭىباشتىن بايقىشى ۋە بېكىتىشىگە ياردىمى بولدى. بۇنداق مەدەنىيەتتىن بارلىق مىللىي قېرىنداشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مىللىي دۆلەتنى بەرپا قىلىشقا ھەمدە ئۇلارنى باشقا كىشىلەردىن پەرىقلەندۈرۈشتە پايدىلىنىلدى. مۇشۇنىڭغا ئوخشاش ئەھۋاللار باشقا «پان» پىكىر ئېقىمىدىمۇ كۆرۈلدى. ئۇنىڭدىن قالسا ئورتاق مەنبە مەسىلىسى، ئىلىم-پەن نۇقتىنەزەردىن قارىغاندا زور تالاش- تارتىش بولسىمۇ، ئەمما ئۇلار سۇبيېكتىپ جەھەتتە كىشىنى تۇلۇق قايىل قىلىدۇ، دەپ ھېس قىلىدۇ... پان تۈركىزم ئەقىدىسىدە، تىل، مەدەنىيەت، ئېرق، زېمىن بەزىدە ھەقىقەتەن ئايرىلمايدىغان دەرىجىدە گىرەلىشىپ، چىرمىشىپ كەتكەن بولۇپ، مەدەنىيەت جەھەتتىن بىرلىشىشنى تەرغىپ قىلىدىغان بىر خىل ئىدىيىنى ئورتاق شەكىللەندۇرىدۇ.
4. ئىقتىسادىي مەسىلە. «پان» پىكىر ئېقىمىنىڭ ئىككى ئاساسىي تەركىبى بولغان ئىقتىسادىي ۋە دىنىي مەسىلىنىڭ پان تۈركىزمدا ئوينىغان رولى ناھايىتى كىچىك. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى ۋە 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا، ئىقتىسادىي مەسىلە پان گېرمانىزمدا ئىنتايىن روشەن بولدى، شۇڭا يەنە تەپسىلىي پىلان تۈزۈلدى؛ 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىكى پان ئاسىيازم ئەمەلىيەتتە ياپونىيىنىڭ مەنپەئىتى ئۈچۈن خىزمەت قىلدى، ئاتالمىش «بۈيۈك شەرقىي ئاسىيا ئورتاق گۈللىنىش چەمبىرىكى» دە بۇ نوقتا ئالاھىدە ئىپادىلەندى؛ پان ئەرەبىزم ئاخىر نامرات دۆلەتلەرنى نېفىت ئىشلەپچىقىرىدىغان دۆلەتلەرنىڭ بايلىقىدىن ئورتاق بەھرىمان بولۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى.ئەمما پان تۈركىزم ئىقتسادىي مەسىلىلەر ئۈستىدە ناھايىتى ئاز باش قاتۇردى، ئۇنىڭ ژۇرناللىرى ۋە باشقا نەشىر بۇيۇملىرى ئەزەربەيجاننىڭ بايلىقى ۋە ئىقسادىي ئۈستۈنلىكى ھەققىدە ئاندا-ساندا توختالدى، بۇ ھال كىشىلەرنىڭ مۇشۇ بايانلار ھەم جايىدا بولۇپمۇ، ھەم ئۇنىڭدا ئىقتىسادىي مەسىلەرگە ئېتىبارسىز قارىلىپتۇ، دېگەن تەسىراتقا كەلتۈرۈپ قويىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا پان تۈركىزمچىلار تۈركىيىنىڭ ئۆزىدە ئېغىر ئىقسادىي مەسىلە ساقلانغاچقا، چەت ئەلدىكى تۈركلەرگە ئىقساتنى كۆز-كۆز قىلالمايدىغانلىقىنى ئوبدان بىلىدۇ. قىسقىسى، ئۇلارنىڭ بايانلىرىدا ئىقتىساد ھەمىشە مەدەنىيەت، ئىرق ۋە سىياسىيىدىن كېيىن تۇرىدۇ.
5. پان تۈركىزمنىڭ دىنغا تۇتقان پوزىتسىيىسى بىر قەدەر مۇرەككەپ. يۇقىرىدا بايان قىلىپ ئۆتكەندە، پان تۈركىزم چار روسىيىدە سۇندۇرۇلدى، ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ كېيىنكى مەزگىللىرىدە پان ئىسلامىزم بىلەن پۇت تېپىشى ... پان تۈركىزم مۇسۇمانلارنىڭ زىتىغا تىگىشىدىن ھەزەر ئەيلىسىمۇ، ئەمما دىن تۈسىنى ئالمىغان ئەھۋالنى ساقلاپ قالغاندىلا، تۈرك گۇۋاھلىرى ئىچىدىكى شىئە مەزھىپى بىلەن سۈننىي مەزھىپى ئوتتۇرسىدىكى كۈرەشكە پېتىپ قېلىشنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ. دەپ قارىدى. دىننىڭ پان تۈركىزمدا ئوينىغان رول ئىلگىرى ۋە ھازىر ئىزچىل تۈردە ئانچە مۇھىم بولماي كەلدى، ئۇ پان سىلاۋىزم مۇرىتلىرىنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزلىرىنىڭ ئىدىيىسىنى پراۋۇسلاۋىيە دىنىغا باغلىغانلىقىغا ئوخشىمايدۇ، يەھۇدى قىساسچىلىرىنىڭ مەيدانغا كېلىشى ۋە تەشكىلىي تەرەققىياتنىڭ دىن بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىگە (ئۇنىڭ ئىچىدە كۈچلۈك ئارتېزملىق سوتسىيالىزم تەركىبىمۇ بار) ھەمدە ئۇنىڭ ھازىرغىچە نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ سىياسىي مۇلاھىزىسىدە زور رول ئويناۋاتقانلىقىغىمۇ ئوخشاشمايدۇ؛ پان ئەرەبىزمنىڭ دائىم ئىسلامىيەتتىن مەدەت تىلەپ، ئۇنى بىرلىشىشكە يىتەكلەشنىڭ كۈچلۈك ئامىلى (نۇرغۇن خىرستانلارنىڭ مەۋجۇت بولغانلىقىغا پراگماتىزمچە ئېتىبارسىز قاراش) قىلىۋالغانلىقىغىمۇ ئوخشاشمايدۇ.
6. باشقا مىللەتچىلىككە تۇتقان پوزىتسىيىنى. باشقا مىللەتچىلىككە تۇتقان پوزىتسىيىنى تەتقىت قىلىشنىڭ پان تۈركىزمنى چۈشىنىشكە ياردىمى تىگىدۇ. نۇرغۇن «پان» پىكىر ئېقىمى ۋە ھەركىتى ئوتتۇرسىدىكى مۇناىۋەت، روشەنكى تاسادىپىي مۇناسىۋەت بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. ئېھتىمال، پان ئەرەبىزم دەل ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى پان تۈركىزم رەھبەرلىك قاتلىمىنىڭ تۈرىكلەشتۈرىشىنى مەجبۇرىي يولغا قويغانلىقنىڭ نەتىجىسى،ئۇ ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە، ياۋرۇپا مۇستەملىكىگەقارشى تۇردىغان مۇھىم كۈچ بولۇپ قالدى؛ پان تۈركىزمنىڭ مەيدانغا كېلىشى مەلۇم دەرىجىدىن ئېيىتقاندا، پان سىلاۋىزمنىڭ ۋە مەجبۇرىي رۇسلاشتۈرۇشنىڭ ئىنكاسى. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، ھەر بىر خىل «پان» پىكىر ئېقىمى قىلىپ يوقىتىدىغان «سەلبىي ئوبرازى» مۇ بار. دەسلەپكى مەزگىلدىكى پان ئىسلامىزم جاھانگىرلىككە ھۇجۇم قىلغان؛ پان ئافرىقىزم مۇستەملىكىچىلىككە قارشى تۇرغان؛ پان سىلاۋىزم گېرمانىزمنىڭ تەھدىتىگە قارشىلىق كۆرسەتكەن؛ پان ئەرەبىزم ئىسرائىلىيىسىگە قارشى كۈرەش قىلغان؛ پان تۈركىزم دەسلەپتە ئاساسەن پان سلاۋىزمنىڭ قارشى تۇرىپىدە تۇرغان، كېيىن روسىيىلىكلەرنىڭ ئوسمانلى ئىمپىريىسى ۋە ئاۋىسترو-ھۇنگىرىيە ئىمپىريىسىگە پان سىلاۋىزم ئارقىلىق قارشى تۇرغىنىغا ئوخشاش، ئوسمانلى ئىمپىريىسىنىڭ كونا دۈشمىنى بولغان چارروسىيىگە قارشى كۈرەش قىلىش قورالى بولۇپ قالغان. بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كوممۇنىزمى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا (ئانچە مۇھىم بولمىغان) پان گرېكىزم ۋە ئۇنىڭ كېڭەيمىچىلىك نەزەرىيىسى پان تۈركىزم پىكىر ئېقىمىدىكىلەرنىڭ كۆڭلىدىكى جىنغا ئايلىنىپ قالغان. بۇنداق پوزىتىيىگە چەت ئەلدىكى تۈركىلەرگە بولغان مېھىر- مۇھەببەتمۇ سىڭگەن، چۈنكى ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى كومپارتىيە ھاكىمىيىتى شارائىتىدا ياشاۋاتاتتى.
7. مىللىي بىرلىك پان تۈركىزمنىڭ مۇھىم تەركىبى ھەمدە شۈبھىسىزكى، ئۇ تۈرك مىللەتچىلىكىدىن پەرىقلىندىغان مۇھىم ئامىل، بۇنىڭغا ئالاھىدە دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدۇ. «پان» مىللەتچىلىكىنىڭ ئىخلاس قىلغان نۇقتىئىنەزەر بىلەن يەرلىك بولۇش، ۋەتەن سۆيۈش تىپىدىكى مىللەتچىلىك نۇقتىئىنەزەرى ساقلانغىلى بولمايدىغان دەرىجىدە توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. پان سىلاۋىزم شۇنداق، پان ئەرەبىزم، پان ئافرىقىزممۇ شۇنداق.
پان تۈركىزمنىىڭ تۈرك مىللەتچىلىكىگە ئوخشاشمايدىغان يېرى شۇكى، ئۇنىڭ ئاساسەن مىللىي بىرلىكنى قوبۇل قىلغانلىقى ۋە تەرغىپ قىلغانلىقىدا، دەسلەپكى مەزگىلدە، بۇ ئانچە روشەن بولمىغان، ئەينى ۋاقىتتا پان تۈركىزم ئاساسەن «ۋەتىنى يوق مىللەتچىلىك» بولۇپ، چەت ئەلدىكى سىياسىي جەھەتتە ئوينىغان ئاز سانلىق مىللەتلەرگە تايىناتتى. كېيىن ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرى ۋە تۈركىيە جۇمھىرىيىتى مەزگىلىدە، پان تۈركىزم ئىدىيىسى بارغامسېرى مىللىي بىرلىك خاراكتېرىنى ئېلىشقا باشلىدى. بۇ ئەھۋال 30-يىللاردا ئەزىز، سانجار، دىرخان قاتارلىق كىشىلەرنىڭ ئەسەرلىرىدە ئىپادىلەندى، 40-يىللاردىن بۇيانقى پان تۈركىزمچىلارنىڭ پائالىتىدىمۇ ئىپادىلەندى، ئۇلار مىللىي بىرلىك ئويىنى يەڭ ئىچىدىلا ئاشكارلاپ قويىدۇ، ئۇ ھېسداشلىق قىلىش ۋە كۆڭۈل بۆلۈشتىلا ئىپادىلىنىدۇ. پان تۈركىزمنىڭ تەرەققىي قىلىشىغا ئەگىشىپ، مىللىي بىرلىك كۈندىن-كۈنگە ئاشكارلىنىشقا باشلىدى، ئاۋۋال چەت ئەلدىكى تۈرك گۇرۇھلىرىنى قوغداش لازىم دېيىلىپ، ئارقىدىنلا ئۇلارنىڭ ئازاد بولۇشى ۋە بىرلىشىشى (بىرىنچى قەدەمدە ئۆزلىرىنىڭ بىرلىشىشى، ئىككىنچى قەدمدە تۈركىيە بىلەن بىرلشىىشى) نى قوللاش لازىم دېيىلدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇنىڭ ئاشكارا ئېلان قىلىنغان-قىلىنمىغانلىقىدىن قەتئىينەزەر، بۇ بىرلىشىش بەرىبىر ئۇلار تۇرىۋاتقان زېمىننىمۇ ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك دېيىلدى. پان تۈركىزمچىلار ھەمىشە «بۈيۈك تۈركىيە» توغىرسىدا توختالغاندا، ئۇنىڭ دائىرىسى ئوتتۇرا دېڭىزدىن تىنىچ ئوكيانغىچە سوزۇلىدۇ، بۇ قۇدرەتلىك، باي دۆلەت بولىدۇ، ئۇ قەدىمكى شان-شۆھرەتنى ئەسلىگە كەلتۈرىدۇ، ئۇزاق ۋاقىتتىن بۇيانقى ئۆرپ-ئادىتىنى ساقلاپ قالىدۇ، دېيىشتى. نەپسى يامانلىق-مىللىي بىرلىك تىپىدىكى «پان» ھەركىتىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ بىرى بولۇپ كەلدى.
19-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدىن بۇيان، پان تۈركىزمچىلار چەت ئەلدىكى تۈركلەر ۋە ئۇلارنىڭ زېمىنىنى ئازاد قىلىش ئۈچۈن، زۆرۈر تېپىلغاندا قورال كۈچى ئىشلىتىش توغرسىدا ئويلىنىش كېرەك، دېگەندىن تېخىمۇ كۆپ بېشارەت بېرىدىغان ھەمىشە ئوخشاشلا روشەن، ئوخشاشلا كۈچلۈك بولمىسىمۇ، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئىدىيە ۋە ھەركىتىگە ھەمىشە تەسىر كۆرسىتىپ تۇردى. مۇنداقچە ئېيىتقاندا، پان تۈركىزم پىكىر ئېقىمى كۆپ يىل ئۆزگىرىپ بېرىش نەتىجىسىدە بارغانسېرى سىياسىلاشقان بولسىمۇ، ئەمما ئۇ باشتىن-ئاخىر بىر خىل مەدەنىيەت، ئىرق (جەزمەن ئىرقچىلىق بولۇشى ناتايىن)، سىياسىي ۋە زېمىن تىپىدىكى «پان» مىللەتچىلىكى بولۇپ كەلدى ھەمدە ئۇ كۈچلۈك مىللىي بىرلىك ئىدىيىسىگە ئىگە بولدى.
8. تەركىب ۋە تەشكىلات. پان تۈركىزمنىڭ ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي ئالاھىدىلىكىگە قاراپ، ھەر قانداق توغرا ھۆكۈم چىقىرىش ناھايىتى قىيىن، ھازىرغىچە بۇ ساھە ئۈستىدە كونكىرىت تەتقىقات ئېلىپ بېرىلمىغان، ھازىرمۇ ئېلىپ بارغىلى بولماسلىقى مۇمكىن. پان تۈركىزم تەشكىلاتىنىڭ جارچىلىرى ياكى بۇ ھەركەتنىڭ ئىجتىمائىي، ئىقتىسائىي، ئىقتىسادىي خاراكتېرىدىن زادىلا خەۋىرى يوق ۋەياكى بۇ مەسىلە ئۈستىدە توختىلىشنى خالىمايدىغان كىشىلەر ھەمىشە ئادەتلىنىپ قالىنى بويىچە، «ئۇ بارلىق سىنىپلارنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشىدۇ» دەپ جاۋاب بېرىدۇ. ئەمما، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئەسەرلىرى، سۆزلىرى ۋە ھەركەتلىرىنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق، كىشىلەرنىڭ ئۇ ئىزچىل تۈردە سەرخىللارنىڭ كىچىك دائىردىكى ھەرىكىتى زىيالىيلار رەھبەرلىك قىلدىغان، ئوقۇغۇچىلار ۋە شەھەرلەردىكى بەزى ئوتتۇرا بۇرژۇئازىيىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن، بارلىق «پان» ھەركىتىنىڭ خېلىلا تىپىك بىر خىلغا كىرىدىغان ھەرىكەت ئىكەن، دېگەن بولۇپ، تولا چاغلاردا بىر قانچە يۈزدىن بىر-ئىككى مىڭ، ئۈچ-تۆت مىڭغىچە ئادەم بولۇشى مۇمكىن. بۇنىڭ كۆلىمى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلى ۋە 70-يىللاردىلا سەل كېڭەيگەن بولۇپ، خېلى كۆپ ئىجتىمائىي ۋە ئىقتىسادىي تەلەپ ئوتتۇرىغا قويۇلغانىدى.
باشقا نۇرغۇن «پان» ھەركەتلىرىگە ئوخشاش (پان گېرمانىزم ئىتتىپاقى بۇنىڭ سىرتىدا)، پان تۈركىزمدىمۇ ئۈنۈملۈك تەشكىلات كەمچىل بولۇپ، تەشكىلاتلار ئوتتۇرسىدىكى جېدەل توختىمايتتى. ئىختىلاپ ئاخىرقى نىشاننىڭ ئوخشاش بولماسلىقتىن ئەمەس، بەلكى شەخسنى تىكلەش ۋە ئىستراتېگىيە، تاكتىكىنى تاللاشنىڭ ئوخشاش بولماسلىقىدىن كېلىپ چىقاتتى. بۇنىڭدىن باشقا، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە ئادەم سانىنىڭ ناھايىتى ئاز بولۇش) نىڭ كۆپىنچىسى يازما تەشۋىقات، يەنى كىتابچە ۋە ژۇرنال چىقىرىش ئۇسۇلىنى قوللانغان. بۇ ژۇرناللارنىڭ ئۆمرى ئۇزاققا بارمىغان (ئاز ساندىكىلىرىلا بۇنىڭ سىرتىدا)، قىسقىلىرىنىڭ بىر قانچە ھەپتىلا، ئۇزۇنراقلىرىنىڭ بىر قانچە ئايلا بولغان. ئۇلار ھەرخىل ماتېرياللارنى نەشىر قىلىشتىن باشقا، يەنە مەدەنىيەت ۋە سەنئەت يىغىلىشى، جۈملىدىن نوتۇق سۆزلەش، ئويۇن قويۇش قاتارلىق پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزگەن. لېكىن، بۇ نەرسىلەر ھەمدە يىغىن ئېچىش، نامايىشىغا ئويۇشتۈرۇش (1944-يىلىدىكىدەك) پائالىيەتلىرى پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئۆزى چاقىرىق قىلغاندەك كەڭ كۆلەملىك ئاممىۋى ھەركەتنى قوزغىيالمىغان.
9. پانتۈركىزمچىلارنىڭ تەرەققىياتى. ئىنسانىيەت تەرەققىياتىدا ئەگرى يولغا ماڭمايدىغان ئىش ناھايىتى ئاز بولىدۇ، «پان» ھەرىكىتى، بولۇپمۇ مىللىي بىرلىك پان ھەركىتى تېخىمۇ مۇشۇنداق بولغان. چېگرىنى ئۆزگەرتىش، زۆرۈر تېپىلغاندا قورال كۈچى ئىشلىتىشتىن يانماسلىقىنى ئاشكارا چاقىرىق قىلىش ھازىرقى ئەھۋال بىلەن جەزمەن توقۇنۇشۇپ قالىدۇ. كۆپ سانلىق دۆلەتلەر ھازىرقى ئەھۋالنى ساقلاپ قېلىپ، تىنىچلىق ۋە ئۆزىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىشنى ئۈمىد قىلىدۇ. شۇڭا، كۆپ ساندىكى «پان» ھەرىكىتى ئەگرى-توقاي يولنى باسقان...ئوخشاشلا، پان تۈركىزممۇ مەيدانغا كەلگەندىن تارتىپ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئايلاشقانغا قەدەر گۈللىنىش ۋە زور ئۈمىدۋارلىق دەۋرىنى باشتىن كەچۈرگەن، «ياش تۈرك پارتىيىسى» ھاكىمىيەت يۈرگۈزىۋاتقان مەزگىلدە، دۆلەت رەھبەرلىرى تەرىپىدىن ئىلھام بېرىلگەن. مۇستافا كامال رەھبەرلىكىدىكى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى دەۋىرىدە ئۇيۇشتۇرۇش باسقۇچىغا ئۆتكەن، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جايلاردىكى پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئۈمىدىنى يېڭىباشتىن قوزغىغان. بۇ قېتىمقى جانلىنىش 1944-يىلىدىكى كۈچ كۆرسىتىش ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى سوت داۋامىدا يۇقىرى پەللىگە يەتتى، ئارقىدىنلا ۋەزىيەت قايتا پەسىيىپ، مۇھاكىمە يىغىنى ۋە باشقا ئىدىيىۋى، تەشكىلىي پائالىيەتكە قايتىپ كەلگەن. 1965-يىلىدىن بۇيان، پان تۈركىزم قايتىدىن ئاساسىي سىياسىي ئېقىمىغا قوشۇلۇپ، جۇمھۇرىيەتچى دېھقانلار ۋە مىللەت پارتىيىسى (كېيىن ئۇنىڭ نامى مىللەتچىلىك ھەركىتى پارتىيىسىگە ئۆزگەرتىلگەن) نىڭ يېتەكچى ئىدىيىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ قالدى. بۇنداق ئەگرى-توقاي يول ھەرگىز تاساددىپىي كېلىپ چىققان ئەمەس. ھەر قېتىملىق ئۇرۇشتا، بولۇپمۇ دۇنيا ئۇرۇشىدا «پان» ھەركىتىنىڭ پائالىيىتى كۆرۈنەرلىك ھالدا كۈچەيگەن، چۈنكى ئۇرۇش ئۇنىڭغا مىللىي بىرلىك ئارزۇسى بويىچە سىياسىي چېگىرنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈن ھەقىقىي پۇرسەت (ئومۇمەن ئېيىتقاندا، بۇ بىردىنبىر پۇرسەت) يارىتىپ بېرىدۇ...پان تۈركىزم ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىدا مۇۋەپىقىيەت قازىنىشقا ئاز قالغان، بىرىنچى قېتىمدا ئۆزىنىڭ ئىتتىپاقدىشى بولغان چوڭ دۆلەت تەرىپىدىن مەغلۇب قىلىنغان، ئىككىنچى قېتىمدا تۈركىيە ھۆكۈمىتى پان تۈركىزىمغا ئانچە قىزىقمىغان، ئۇ ئىزچىل تۈردە بىتەرەپلىكنى ساقلاپ ئاخىرىدا غەلىبە قىلغۇچىلار تەرىپىگە ئۆتكەن، شۇنىڭ بىلەن پان تۈركىزمچىلار ئېرىشمەكچى بولغان ئۇرۇش مۇۋەپپەقىيىتىگە ئېرىشىش مۇمكىن بولمىغان.
دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى شۇكى، پان تۈركىزمچىلارنىڭ ئەگرى-توقايلىق مۇساپىسىگە ئەگىشىپ، تۈركىيىنىڭ ئىچى-سىرتىدىكى پان تۈركىزم ھەركىتىمۇ بىر كۆتىرىلىپ، بىر پەسىيىپ تۇرغان دەسلەپتە بۇ خىل ھەرىكەت چەت ئەلدە، ئاساسلىقى چاررۇسىيىدە كۆرۈلگەن. ئالاھەزەل 1908-يىلى چاررۇسىيىنىڭ مۇستەبىت ھۆكۈمرانلىقى قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىققاندىن كېيىن، پان تۈركىزمچىلار ئاساسەن رۇسىيىدىن ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىگە كۆچۈپ كەتكەن، شۇ چاغدا ئۇ يەردىكى ئابدۇلھەمىد مۇستەبىتلىكى ئاياغلىشىپ، قارىماققا بىر قەدەر ئەركىنلەشتۈرۈشنى يولغا قويغان ھۆكۈمەتكە ئورۇن بەرگەنىدى. قىسمەن «ياش تۈرك پارتىيىسى» رەھبەرلىرىنىڭ بىلدۈرگەن ھېسداشلىقى ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىكى پان تۈركىزمچىلارنىڭ پائالىيەتكە تېخىمۇ ئىلھام بولدى، بولۇپمۇ ئۇنىڭدىن بەزى كىشىلەر «ئىتتىپاق ۋە تەرەققىيات كومىتېتى» ئەمەلىي كۈچكە ئىگە گۇرۇھلار دائىرسىگە كىرگەندىن كېيىن تېخىمۇ شۇنداق بولدى. ئەمما، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قورۇلغان دەسلەپكى 20 يىل ئىچىدە، پان تۈركىزم پائالىيىتىنىڭ كۆپىنچىسى چەت ئەلگە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئەمەس (ئۇ يەر ئىنتايىن خەتەرلىك)، بەلكى قراكىيە ۋە سىپرۇسقا يۆتكەلدى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاياغلاشقاندا، چەت ئەلدىكى تۈركلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى كومپارتىيە دۆلەتلىرىدە ياشاۋاتاتتى، ئۇ جايلاردا بارلىق پان تۈركىزم پائالىيەتلىرى مەنئى قىلىناتتى، شۇڭا بۇ خىل پائالىيەتلەر تۈركىيىدە كۆرۈنەرلىك جانلىنىشقا باشلىدى.
ئاخىرىدا مۇشۇ كىتاب يېزىلىپ چىققۇچە پان تۈركىزمنىڭ ئۆزىنىڭ نىشانىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمىغانلىقىنى تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. كىشلەر تولا چاغلاردا پان تۈركىزمنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتە خېلىلا تەسرگە ئىگە بولسىمۇ، كۆرۈنەرلىك سىياسىي نەتىجىگە ئىرىشەلمىگەنلىكتىن ئەجەبلىنىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى يوقىرىدا ئېيتىپ ئۆتكەندەك، بۇ ھەركەتنىڭ ھېچقانداق ھۆكۈمەت ۋە دۆلەتنىڭ كۈچلۈك قوللىشىغا ئېرىشەلمىگەنلىكىدە. ھەر قانداق «پان» ھەرىكىتى چوڭ دۆلەتنىڭ، ھېچبولمىغاندا بىرەر دۆلەتنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىسە، مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمايدۇ.
ئاخىرقى سۆز
بۇ كىتابتا شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايۇنلۇق پەلسەپە ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى پىلانى فوندىنىڭ ماددىي ياردىمى بىلەن 1998-يىلى ھاۋالە قىلىنغان تۈر-«پانتۈركىزم مەدەنىيەت قارىشى ئۈستىدىكى تەتقىد ۋە تەتقىقات» نىڭ ئاخىرقى تەتقىقات نەتىجىسى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. بۇ تۈر 1999-يىلى 12-ئايدا تېما مۇتەخەسسىسلەر گۇرۇپپىسىنىڭ باھالىنىشتىن ئۆتكەن.
مۇتەخەسىسلەر گوروپىسنىڭ باشلىقى ليۇبىن (شىنجاڭ ئەدەبىيات-سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى پارتگۇرۇپپىسىنىڭ مۇئاۋىن شۇجىسى، تەرەققىياتچى)،
ئەزالىرى:
دۇەن تۇڭخۇا (ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق پارتكوم تەشۋىقات بۆلۈمىنىڭ مۇئاۋىن باشلىقى)،
ۋۇ فۇخۇەن (شىنجاڭ ئونىۋېرسىتېتىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى، پروفېسىسورى)،
ۋاڭ جۇڭمىڭ (شىنجاڭ ئەدەبىيات سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى)،
شۇ دىشېڭ (ئاپتونۇم رايۇنلۇق پارتىيە مەكتىپىنىڭ پروفېسىسورى)،
ۋاڭ جىجۈەن (شىنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسىسورى)،
ئابلەت نۇردۇن (ئاپتونوم رايۇنلۇق ئاخبارات-نەشىرىيات ئىدارىسىنىڭ ئالىي مۇھەرررىرى).
بۇ كىتابنى نەشىر قىلدۇرۇش جەريانىدا ئاپتونوم رايۇنلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى پىلانى ئىشخانىسىنىڭ مۇدىرى بولداش گو ۋۇبىڭنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشىغا ئېرىشتۇق، شۇ مۇناسىۋەت بىلەن ئۇنىڭغا چىن كۆڭلىمىزدىن تەشەككۇر ئېيتىمىز.
شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپىدىن 2000 - يىلى نەشىر قىلىنغان.
(tugidi)
****************
没有评论:
发表评论