Din we edebiyat

Toluq Teksti



Din we edebiyat


Proféssor doktor: erol gün'gör


Türkchidin terjime qilghuchi:
enwer haji muhemmed ertürk


Gherb medeniyiti (bu yerde köprek medeniylik, yeni kultur menisde) xiristi'an medeniyiti deydighanlarning sözi asasiy jehettin toghra, bu medeniyetning xirisiti'anliq jem'iyet teripidin tereqqiy qildurulghanliqini inkar qilghili bolmaydu. Mu'eyyen bir étiqad sistémigha baghlan'ghan insanlarning bu sistémining pütünley sirtida yaki uninggha qarshi bir medeniyet yaritishi eslidinla qiyin.
Gherb medeniyitining bir tereptin grék -latin, bir tereptin xiristi'anliqtin ibaret ikki ghol menbesi bar. Bulardin bashqa bir türküm yerlik alahidilikler we sirtqi tesirlerning mewjutluqi éniq, emma bu medeniylikning asasi yenila yuqiridiki menbelerge tayinidu. Bolupmu xristi'anliq aristotél pelsepisi bilen birliship, bir idiye sistémisigha aylan'ghandin kéyin medeniylik yaratquchi türkümlerge téximu keng tesir körsitip, ularni birleshtürdi. Yawropaning ziyaliylar qatlimini dindarlar teshkil qilghanliqi, ma'arip peqet chérkawning ilkide bolghanliqi üchün, chérkaw wekillik qilghan xristi'an-kilassik dewri medeniyliki taki yéqinqi zaman'ghiche gherbliklerning eng chong ilham menbesi boldi. Yawropada chérkawgha qarshi chiqqanlarning köpinche xiristi'anliq namida bu dinni islah qilmaqchi bolghanliqlirini, xiristi'anliqning tarixiy heqiqetlirini inkar qilmaqchi bolghanliqilirini yaki xiristi'anliqning tarixiy heqiqetlirini inkar qilish bilen birge uning meniwi qimmetlirini özleshtürgen birer dé'ist (xudani tunji seweb dep étirap qilghan bilen uning qudritige ishenmeydighan, wehyini inkar qilidighan batil éqimgha egeshküchi)ikenliklirini oylap baqsaq, gherb tepekkurida xiristi'anliqning neqeder qedimiy, muhim ikenlikini téximu yaxshi chüshinimiz.
Xiristi'an dini özidin burunqi yehudiy dinini islah qilish üchün meydan'gha kelgen bir din. Shunga xiristi'anlarning muqeddes kitabi isa eleyhissalamning sheri'itini bildüridighan «injil» larni hem yehudiy dinining «tewrat» ni (‹zebur›mu shuning ichide) öz ichige alidu. Tewrat we injillarning bayanliri xristi'an dunyasida esirler boyi peqet étiqadningla emes, tarixningmu heqiqiy menbesi bolup keldi. Xristi'an dunyasida yézilghan eserlerning bash (matériyal) menbesi muqeddes kitab idi. Kéyin ilim-penning barliqqa kélishi we tereqqiy qilishigha egiship muqeddes kitabning bilim jehettin menbelik qimmiti qalmighan bolsimu, gherb dunyasi insanperwerlik chüshenchisidin tartip démokratik idiyilergiche bolghan nurghun mesilide xristi'anlarche pikir qilishni dawam etti. Din'gha, bolupmu xristi'anliqqa nahayiti öch gherp peylasopliri we mutepekkurliriningmu xristi'an dini idiyisidin teltöküs qutulalmighanliqi melum.
Dinlar insan'gha özlüki we ka'inat heqqide aydingliq bexsh étidu. Insan din arqiliq özining mahiyiti we ka'inattiki ornini bilidu, özining nedin kélip nege baridighanliqini angqiridu. Démek, din insanning asasliq mesililirini mu'eyyen bir nuqtidin izahlaydighan sistémidur. Bezi dinlar azraq, bezi dinlar köprek we tepsiliy izah béridu, emma barliq dinlarning kallimizdiki eng abstrakit métafizik mesililerdin tartip, yashash qa'idilirigiche bolghan her témida insanni terbiyileshni meqset qilghanliqi éniqtur. Bu izahlarning bir qismi (bolupmu samawi dinlarda) mesilen, ka'inatning yaritilishi, dunyaning teshkili, insanning tughulushi, tunji ademdin bashlan'ghan hayatliq (hékayisi) dégendek hadisiler tarix bilen munasiwetlik, bularda tarixiy hadisiler bilen birge fizikiliq hadisilerge a'it melumatlar bar. Bular kéyinki zamanlarda ilim-pen sahesidiki tereqqiyatlar aldida gumanliq, bezide hetta xata bilimlerdek körünmekte. Emma dinlarning tarixiy we fizikiliq hadisilerni ularning heqiqiy qimmitini namayen qilish üchün emes, eslide bayan qilinmaqchi bolghan témigha yardemchi qilish üchün qollan'ghanliqi melum bolmaqta. Dinning insan heqqide bir chüshenche hasil qilidighan, insanning tebi'et we bashqa insanlar bilen bolghan munasiwitini mu'eyyen bir ghaye nuqtisidin tutqa qilidighan terepliri dinda insanni qiziqturidighan esli mesililerdur:

Insanning yaritilish ghayisi we hékmiti néme?
Insanning yaratquchigha(perwerdigarigha) nisbeten heqdarliqi néme?
Insanning bashqa mexluqlar arisidiki orni néme?
Insanning küch-qudriti qanchilik?
Küch-quwwetni nege ishletsek yaritilishimizning mexpiyitige we bextimizge bekrek uyghun kélidu?
Insanning ish-heriketliride öz qudritining we buning hésabining chek-chégrisi nede?
Teqdirimizge pütülginini körüsh jehettin dunyadiki ish-herikitimizning qandaq qimmiti bar?
Turmushimizning, bolupmu bu hayattiki iztiraplarning sewebi we netijisi néme?
Insan üchün heqiqiy bext-sa'adet zadi néme?

Bundaq so'allarning jawabliri insan'gha a'it bilimlerni takammullashturidu, bu heqtiki mesililerde kallimiz aydinglashsa andin rahet we huzurgha érishidighanliqimizgha ishinimiz. Shu sewebtin, insanni chüshinishte ilimge, shundaqla sen'etkarning tuyghusigha, exlaqshunasning közitishige, dindarlarning qarashlirigha muhtajmiz. Insan heqqidiki bu keng da'irilik tetqiqatni ilimning négizlik terepliri we tetbiqlinish terzige qarap ikki bash témigha yighinchaqliduq: ilim we sen'et. Bulardin birinchisi nezeriyige tayinidu, biz wasitilik igiligen bilimlerni özleshtüridu. Sen'et bolsa wasitisiz tuyghu amillirining jari bolushi nuqtisidin éytqanda, eslide istétika, din we exlaqnimu öz ichige alalighudek derijide kengdur.
Shu halda ilim we sen'et insan heqqide ilim sahibi bolushning ikki büyük yolini meydan'gha keltürmekte. Sen'ette insanni tonutushqa eng eplik bolghan, shu sewebtin eng köp qollinilidighan forma (shekil, zhanir)lardin biri romandur. Insan heqqide bizning romanlardin alghan bilimimiz ilmiy tetqiqatlardin érishken bilimimizdin héchqachan az yaki töwen emes. Belki quruq nezeriye (ilim), yat chüshenchilerge baqqanda romanlar biwasite tuyghu we kündilik hayatni teswirligechke romandiki qehrimanlar bizge da'im yéqin tuyulidu. Kallimizda psixologlarning tetqiqatliri yaki abstrakit chüshenchiliridin köre, özimizge yéqin, tonush tiplar (roman qehrimanliri) köprek bolidu.
Gherbte sen'et eserlirining bash témisi bilen gherb medeniylikining ghol menbeliri otturisida nahayiti zich munasiwet bar. Gherbning chong-kichik nurghun yazghuchisi insan heqqidiki so'allirimizgha xristi'an dinining jawablirini berdi. Ularning bir qismi insanning sergüzeshtlirini xristi'anliq nuqtisidin tutqa qilghan bolsa, bir qismi xristi'anliqning bu mesililerge bergen jawablirini talash-tartish qilghan mezmundiki témilarni qollandi. Katolik romanlirida (mesilen, franchi'os ma'ori'ak) eserni esli gunah we qutulush(nijatliq) témisi teshkil qilidu. Insanning esli iztirapi deslepte belgilen'gen teqdirning netijisidur. Insan tughulghanda gunah uruqini bille élip chüshidu, ömür boyi bu gunahtin paklinish üchün tirishidu we shundaq qilishi kérek. Esli gunahtin qutulushning mumkin bolush-bolmasliqi, buning insanning gheyriti bilen yaki xudaning inayiti bilen bolidighanliqi mesiliside xrsti'an mez'hepliride körülidighan pikir ixtilapliri romanlardimu eks etken. Bezi romanlar bu témida roshen bir diniy étiqadning özgermes yolini eks ettürmestin, yazghuchining shexsiy chüshenchilirini yaki netijisi éniq bolmighan idiye toqunushlirini, jawabi chiqmas mesililerni mezmun qilidu. Emma hemmisidila xristi'anliqning insan we dunya qarishi yétekchi orunda turmaqta.
Xrsti'an bolmighan döletlerde köpligen oqurmenler tolstoyning, dostoyiwiskining romanlirini oqup nahayiti zoqlan'ghan chaghda bu romanlarning xristi'an romani ikenlikini köp hallarda bilmeydu. Bu romanlarda hayatliq-ölüm, ruh-beden, teqdir-höriyet, gunah - qutulush, jinayet-jaza, nikah -pahishiwazliq, urush-tinchliq dégendek mesililer tehlil qilin'ghinida yazghuchining tepekkuri hemishe xristi'anliqning bash témiliridin aylinip kételmeydu. U insanlarni yazghuchi süpitide ulugh qiliwetken nerse belkim ularning xristi'an bolghanliqi emes, emma ular xrsiti'an(medeniylik) en'enisining ichide yétiship chiqqanliqi üchün bu medeniylik ata qilghan obrazlardin paydilinip, insanni téximu chongqur qézishqa tirishqan. Rus edebiyatning kéyinki chaghliri marksizmning méxanik insan chüshenchisi bilen dostoyiwiskilardin buyan dawamliship kéliwatqan xristi'an en'enisi otturisidiki toqunush ichide ötti. Zamanimizdiki meshhur yazghuchi a.Solzhénitsin mezkur en'ene ichide yétishken bolup, uning kéyinki basquchi ene shundaq meydan'gha kelgen.
Solzhénitsinning étiqadi xrsiti'anliqning asasliq qimmetlirini eks ettürmekte.
Gherb edebiyat-sen'itide xristi'anliqtin chetnigen , hetta uninggha qarshi chiqqan örneklermu elwette bar. Lékin bularmu xrsti'an medeniylikidin ayrighili bolmighudek derijide bu medeniylik bilen birliship ketken. Shunchilik birliship ketkenki, din'gha qarshi, ilim namida barliqqa keltürülgen bir yürüsh noqti'enezerlerningmu xristi'anliq tesiridin qutulalmighanliqi melum. Markisning kommunizm xitabnamisi xirsti'anliqning insan we jem'iyet heqqidiki tarixiy sxémisining bashqa bir mezmun'gha tetbiqlinishidin ibaret. Xrsti'anliq chüshenchiside insan deslepte jennette yashap, kéyin dunya hayatining iztiraplirigha mehkum bolghan, lékin insan toghra yolda mangsa yene jennetke qaytidu. Markisning nezeriyiside insaniyetning bashlan'ghuchi kommunizm jenniti bolup, bu sistéma kéyin buzulup ketken hemde bir talay ijtima'iy, iqtisadiy zulum, qalaqliq meydan'gha kelgen. Insaniyet axirida yene kommunizmgha qaytip, qoldin bérip qoyghan jennitige érishidu.
Gherbning tepekkurida xristi'anliqning tesiri mutleq diniy étiqad sheklide otturigha chiqmisimu bolidu. Din jem'iyetke boysun'ghan we medeniylikning ichide uning bilen singiship ketken bolghachqa, diniy chüshenchiler dinning sirtidiki mesililerdimu tetbiqliniwéridu we dinsiz bir yazghuchi u chüshenchilerdin paydilan'ghinigha héchqandaq pushayman qilmaydu. Mesilen, edebiyatta bolsun, yaki jem'iyetke, psixologiyge da'ir eserlerde bolsun, uningda qollinilghan oxshitishlar, munasiwetleshtürüshlerning köpinchisi diniy menbelerdin élin'ghan. Muqeddes kitabtiki insan tipliri, (sulayman eleyhissalamning üzüki, babil munari, nuhning kémisi, tinchliq keptiri dégendek) weqeler (shu eserlerde) héch bolmisa yunan epsanilirining tipliri we weqeliri bilen teng nisbette qollinilghan uqumlardur. Bular medeniylikning ortaq mülki bolghanliqtin oqurmenlerning kallisda köngüldikidek imag (obraz, körünüsh)ning peyda bolushigha yardemchi bolidu.
Türk medeniylikining jumhuriyettin burunqi basquchini oylisaq, uning bilen gherb-xristi'an medeniyliki arisida biz yuqirida bayan qilghan mesililer nuqtisidin zor oxshashliq barliqi melum bolidu. Gherb(dunyasi) xrsti'an medeniylikidin ozuqlan'ghan eserlerni yaratsa, biz islam medeniyliki we medeniyitige tewe bolghanlqimiz üchün bu medeniylikge tewe eserlerni barliqqa keltürduq. Türklerning oninchi esirdin buyan barliqqa keltürgen her bir esirini islam medeniyliki ichige qoyush we bu medeniylik ichide izahlash mumkindur. Bizde eng tereqqiy qilghan edebiyat zhaniri bolghan shé'irlirimizgha diqqet qilsaq, buningdiki mezmunlarning köpinchisining bashta qur'an we peyghember eleyhissalamning sözliri bolush süpiti bilen islam medeniyitining ortaq menbelirige tayan'ghanliqi melum. Islam dinigha muraji'et qilmay turup bu eserlerni chüshinish mumkin emes. Bu eserlerde islam dinining insan'gha bolghan qarishi tilgha élin'ghan, islamning asasiy qimmetliri singdürülgen, islamgha a'it weqeler we riwayetler qollinilghan, qisqisi, türk-islam medeniylikining tipik örnekliri bérilgen. Bu yerdimu islam dinini mezmun qilghan eserlerning choqum diniy mahiyette bolushi zörür emes idi, témisi din'gha biwasite alaqidar bolushi bilen bir waqitta dinning sirtidiki (dinsiz)eserlermu islamning ortaq medeniylik we medeniyettiki büyük mewqesi wejidin diniy telqinler (obraz, istilistikiliq wasiteler)bilen tolghan.
Hazir turkiyede ortaq bir medeniylik yoq. Türkiye hazirghiche éniq bir medeniyet da'irisige tewe emes. Jumhuriyet dewrining rehberlik kolléktipi türkiyining emdi islam medeniyitide qalmaydighanliqini, gherb dunyasigha téz sür'ette qoshulushi kéreklikini oylashqan bolup, shu sewebtin islam medeniylikining menbelirini (héch bolmighanda resmiy mu'esseselerde) emeldin qaldurushti. Bu tedbirni azraq muweppeqiyet qazandi déyishke bolidu; Emma mezkur rehberlik kolléktipining gherblishish tirishchanliqimu xuddi islamdin qutulush herikitige oxshash, peqet kichikkine muweppeqiyet qazandi. Addiylashturup éytsaq, türkiye hazir gherb medeniylikigimu kirelmidi, islam medeniylikidimu qalalmidi. Türkiyining medeniyiti we birdeklikke ige medeniyliki bolmighachqa, edebiyatiningmu bir menbesi yoqtur. Bolupmu türkiyide yasalma til jeryanining bashlinishidin hazirgha qeder barliqqa keltürülgen edebiyat eserlirini éniq bir medeniylikge tewe qilish, uni «tekshürüp béqish» mumkin emes. Ghurursizliq uningghimu, buningghimu tewe bolmighan köpligen eserlirimizning ortaq alahidilikidur.
Gherb medeniylikining tesiride we shu da'irige mensup teriqide yézilghan eserlerde ikki oq yönilish bar. Buning biri, omumen «awan'gart» we «modérnistik» alahidilikke ige eserlerning yönilishi bolup, türkiyide özini yawrupaliq hésablaydighan , yawropaliqtek körünüp shöhret, étibargha érishmekchi bolghanlar bu yolni tallidi. Ular özliri bilmeydighan bir dunyaning edebiyat formliri (shekil, zhanirliri)din paydilan'ghanda bu formlarning ichini héchbir idiye sistémida qimmiti bolmighan exletler bilen toshquzuwetti. Ular gherb menbeliridin paydilan'ghachqa gherb üchün chinliq bolghan bilen, türkiyege yat, gheyriy bir nersilerni birer shekil(zhanir) halitide yetküzüshti. Yéqinqi waqitlarda tughulupla böshükide tunjuqqan «kirzis edebiyati» ene shu meghlubiyetning tipik ülgisidur. Gherbte bir jem'iyet tüzülmisi we pikir éqimining netijisi süpitide meydan'gha kelgen mewjudiyetchilik sen'itini pütünley bashqa bir dölette, bashqa mesililer we pikirler qaynimida özleshtürüshke urunush bir mehel ötkünchi dolqun peyda qildi.
Awan'gartchilar, modérnizmchilarning parqiraq postini eks ettürüpla qalmastin, bu modérnizmni nahayiti éniq chüshendürüp bergen ikkinchi teqlidchilik herikiti markisizm edebiyatidur. Mewjudiyetchilikke oxshashla markisizmmu gherbte keng tarqaldi. Markisizmning gherbte meyli pikir éqimi yaki edebiyatta bolsun ésil örnekliri turuqluq, türkiyide markisizm edebiyati markisizmning négizlik alahidiliki bolmighan ziyade düshmenlik, jinsiy erkinlik, urush we herbiy qarshiliq, din'gha düshmenlik... Qatarliq asasliq témilargha taqilip qaldi. Markisizmchilarning zor köpchiliki «rezil kommunist» bolushtin qutulalmidi. Gherbtin japaliq halda qobul qiliniwatqan hyumanizm (insanperwerlik) bir türküm markisizmchilar bilen bir türküm kilassikchilar otturisida sheklini hem mezmunini yoqitip qoymaqta. Markisizmchilar insanliq idi'aligha (ghayisige) yétish üchün insanlarning yérimini yoqitish kérek dep qarisa, kilassikchilar kilassik dewr yunan epsaniliri alemshumul insaniy qimmetlerning heqiqiy menbesi dep qarimaqta.
Mezmun étibari bilen yerlik xasliqqa ige bolmaqchi bolghanlarning eserlirige kelsek, ularnimu saghlam we yiltizi bar bir en'enige tayandi déyelmeymiz. Yerlik xasliqqa ige eserlerni sunmaqchi bolghanlar xuddi markisizmchilardek heqiqiy qimmetni qayrip qoyup, tashqi körünüshler bilen köprek hepileshmekte. Eserlirige milliy alahidiliklerni singdürmekchi bolghan bir yazghuchi bu medeniylikning asasliq qa'ide-prinsiplirining hazirqi turmush bilen munasiwetlik nuqtilirini tépishi, hayatliq mesililirimiz aldida milliy medeniylik bexsh etken hel qilish yollirini izdishi kérek. Halbuki bizde milliy medeniylik köp hallarda "en'enichilik" , yeni "ötmüshtin hesretlinish" yaki qedimqini tirildürüsh, uninggha warisliq qilish meniside qollinilmaqta. Milliy medeniylikning köpinche tarix süpitide qollinilishi bizning u medeniylikge pütünley ige emeslikimizni, arimizda organik munasiwet bolushtin bekrek héssiy munasiwet barliqini bildüridu. Yéngi ewladlarning (diniy mekteplerdin bashqa) ma'arip programmi ichide islamning orni yoqtur. Ular a'ilide we mektep sirtida yéterlik islam (medeniyliki) terbiyisi alalmaydu. Milliy medeniylikning tarix, örp-adet dégendek terkipliri ma'arip hayatimizdin sistémiliq halda chiqirip tashlanmaqta.
Yéngi ewladlar islam (medeniyliki) muhitida ösüp yétilmigechke, zörür imkaniyetler tégi tektidin yoq qilindi. Ular islamni peqet yashliq dewrliride bir tarixiy hadise süpitide bayqashti, özlirini u medeniylik bilen hemnepes hésablidi, yéngi türkiyining medeniylik ghururi we özgichilikke érishishidiki birinchi menbe süpitide uningdin paydilanmaqchi bolushti, emma shu arzu qilghinini (iman-islamni) öz wujudigha heqliq rewishte singdürelmidi.
Hijretning 15-esirige kirip kelginimizde, türkiyide islamiyetke qiziqish, uninggha qaytish dolquni kötürülmekte. Türkiyide islamiyetke qarshi teshebbuslar resmiy yollar bilen köp qétim élip bérilghan bolsimu, islamni ilim nuqtisidin tetqiq qilidighan we bir idiyiwi heriket peyda qilalaydighan qoshun asta-asta yétiship chiqmaqta. Islamni öz xasliqliri boyiche chüshenmekchi bolghan, bu yolda köngül jehettin teyyarliqi bolghan sen'etkarlarmu bar. Bu sen'etkarlar öz saheside, bolupmu edebiyat saheside islamiy qimmetlerni özleshtürelise, islamning insan'gha munasiwetlik témilardiki közitish nuqtisini zamaniwi hayatgha baghliyalisa yaxshi bolatti. Biz téxiche edebiyatimizning heqiqiy nidasini angliyalmaywatimiz.
Islam edebiyati déyilse, nurghunlarning kallisigha islam tarixigha a'it weqe we ademler yézilghan eserler yaki din heqqide pendi-nesihet qilidighan eserler kélidu. Shübhisizki, peyghembirimizning yaki birer qewmning hayatini bayan qilghan bir romanmu islam edebiyati da'irisige kiridu. Emma islam kitablardiki emes, emeliyettiki tirik heqiqet ölchimide qimmet qazinidu. Biz uni bir sahabining, bir ewliyaning yaki ötmüshtiki her qandaq bir qehrimanning hayatidinla emes, öz hayatimizdimu köprek körüshimiz kérek. Bügünki insan bügünki mesililer aldida islam bilen derqemde turushi kérek.
Sartré franchi'os ma'ori'akning romanliri heqqide sözligende ma'ori'akning sen'etkar emeslikini, chünki tengrining sen'etkar emeslikini éytidu. Ma'ori'ak bir katolik bolup, romanlirigha xristi'anliqning gunah yuyush teshebbusini singdüridu. Sartré buni hemme adem bilidu, buninggha uyghun her qandaq eser bir qélipta quyghandek chiqidu dep qaraydu. Shu sewebtin ichide "höriyet" yoq, yeni hemishe oxshash ish oxshash netije béridighan roman sen'et esiri hésablanmaydu, deydu. Tengri sen'etkar emes, uning qa'idiliri ochuq-ashkare; Qandaq qilsaq jazalinip, qandaq qilsaq mukapatlinidighanliqimiz bizge bildürülgen. Shundaq turuqluq, tengrining bildürgenlirini romanlashturmaqchi bolghanlarning sen'etkarlarche ish qilalishidin ümid kütkili bolmaydu.
Ma'ori'akqa bérilgen bu tenqid toghra bolmisimu, u küchlük bir köz qarashni ipadilimekte. Sartréning roman heqqide chüshenchisidin uning qandaq eserlerni közde tutqanliqini sowét ittipaqi dewride dölet yardimi bilen bésilghan romanlargha qarap baqsaqla bilimiz. Bu romanlarda qehrimanlar ijabiy we selbiy dep keskin ayrilidu. Ijabiy qehriman we selbiy qehrimanning néme ish qilidighanliqi asasen éniq, ularning herikitining netijisi özgermeydu. Ijabiy qehriman sowét tüzümining tamghisi resmiy bésilghan nersilerge (qimmetlerge) wekillik qilidighan bir adem, uningdin bashqiliri markisizm-lénizm yaqturmaydighan ishlarni qilidighan ademler bolup, ular yaxshi idiywi terbiye körmigenler, kallisida burzhu'aziyining qalduqliri saqlan'ghanlar, sotsiyalistik tüzüm we xelq düshmenliridur.
Kilassik exlaq risaliliri bilen romanlargha singdürülgen exlaq témilirining oxshimighan tesirge ige bolushlirining bir sewebi mana shu. Exlaq risaliliri praktik exlaqiy emellerge yétekchilik qilidighan qa'idilerni öz ichige alidu we exlaq üchün paydiliqtur. Shughinisi, exlaq risaliliri qanun toplimigha oxshaydu. Qanun toplamlirida yézilghan maddilar kishilerning qaysi ishni qilip, qaysi ishni qilmasliqi kéreklikini bildüridu, emma qanun kitabliri insanlargha hoquq we adalet tuyghusini, exlaq éngini ata qilalmaydu. Shuningdek, exlaq éngi we wijdan'gha ige bolushimizda exlaqiy wez-nesihetlerningmu roli nahayiti cheklik. Bular exlaqning tashqi shekilliridin tüzülgen bolup , kishige edep-terbiye ögitidu. Roman bulardin perqliq halda insan'gha kitabtiki exlaqtin emes, ré'al exlaqtin ders béridu. Biz romanda özimizni körimiz we chüshinimiz. Exlaq eylimi (ish-herikiti) bu heriketning igisi bolghan insanning dinamik (heriketchan, özgirishchan) hayati ichide melum qimmetke érishidu. Bu heriket kitablarda éytilghan we biz ögen'gen qa'idilerning köpeytilmisi emes, chünki, eger insan éqi qeghez, qarisi siyah halitide turghan, héchbir chekligüchi shert-shara'it yaki qarshiliq küchige yoluqmighan exlaq qa'idilirini heriketke keltürse, mezkur exlaq qa'idiliri kitab-risale sehipiliride xatirjem turiwermeydu. Exlaqini güzelleshtürmekchi bolghanlar exlaqni ré'alliqta ekis etkini boyiche chüshinishke mejbur. Romanning ewzelliki mana bu yerde, u bizni exlaq qa'idisi bilen exlaqiy heriket arisidiki yolda tutiwélip, qelbimizge bir eynek tutidu.
Bu nuqtidin qarighanda, mu'eyyen bir exlaq sistémini özleshtürmekchi bolghan yazghuchilar melum shekilwazliqqa qapsilip, meniwi qehetchilikte qalmasliqi kérek. Bir dinning meniwi qimmetlirini özleshtürüsh uni oqurmen'ge rétsipqa oxshash sunush dégenlik emes. Yazghuchi hel qilishqa tégishlik négizlik mesile ashundaq meniwi qimmetlerni özleshtürse inawettin chüshüp kétidighandek hés qilidighan xarliq tuyghusidin qutulushtin ibaret.
Bu yéngi yolning négizlik idiye oyghinishi ichide échilalaydighanliqini namayen qilishimiz kérek. Eslide türk sen'etkarliri bu mesilini bilmeymu qalmaydu, chünki 50 yil mabeyndiki zamaniwilishish esebiyliki téxi nabut qilalmighan hayatliq saheliride islam pütün hayatiy küchi bilen dewr sürmekte. Üsti-üstige yighilghan kül döwilirini axtursingiz, islamning türkler hayatida téxi choghdek kömülüp yatqanliqini körisiz. Sen'etkar ziyaliylarning islamgha yönilish arqiliq özlirige échilmaqchi bolghan meniwi bayliqlarni bayqishi hazirqi eng chong mesile. Türkiyide bu bayliq bar, halbuki bu bayliq shuninggha érishishke jasariti bar kishilerni kütmekte.


(aptorning «bügünki islam mesililiri» namliq kitabidin enwer haji muhemmed ertürk terjime qildi)
********************************