Diplomatiye bilimliri

دىپلوماتىيە بىلىملىرى



Diplomatiye bilimliri


Bash elchixana, elchixana, wakaletxana, konsulxana

Bash elchixana, elchixana, wakaletxana, konsulxanilar musteqil döletning diplomatik munasiwet ornatqan dölette tesis qilghan diplomatiyige wekillik qilidighan orginining nami.
Ular ayrim - ayrim halda diplomatik munasiwet ornitishning üch derijisige wekillik qilidu: öz'ara bash elchi derijilik diplomatiye munasiwitini ornatqanda, bash elchixana qurulidu. Elchi derijilik diplomatiye munasiwitini ornatqanda, elchixana qurulidu, wakalet derijilik munasiwet ornatqanda, wakaletxana qurulidu.19 - esirde, peqet chong döletlerla bash elchi derijilik diplomatiye munasiwitini ornitalaytti. Hazir dunyada ornitilghanlirining hemmisi adette elchi derijilik diplomatiye munasiwiti, shunga köpinche bash elchixanilar ikki dölet otturisidiki barliq munasiwetlik ishlarni bir terep qilishqa mes'ul bolidu.
Konsulxana bir döletning bashqa bir döletning melum shehiride turushluq waqitliq ish béjirish orginining omumiy nami bolup, uning bash konsulxana, konsulxana, qoshumche konsulxana, wakalet orni qatarliq nechche xil türi bar. U, shu jaydiki öz dölitining muhajirliri we bashqa waqitliq ishlarni bashqurushqa mes'ul bolidu.


Bash elchi

Bu, bir döletning bashqa dölet we xelq'ara teshkilatlargha diplomatiye ishlirini béjirishke ewetken resmiy wekili bolup, u üch oxshash bolmighan qatlamgha wekillik qilidu: bash elchining derijisi eng yuqiri bolup, adette «alahide teyinlen'gen toluq hoquqluq bash elchi» dep teyinlinidu, uni bir döletning bashliqi yene bir döletning bashliqigha ewetidu. Elchi ikkinchi orunda turidu. Wakaletchi bolsa elchidin kéyin turidu. U, bir döletning diplomatiye ministiri yene bir döletning diplomatiye ministirigha ewetken diplomatiye wekili. Wakaletchi bilen waqitliq wakaletchi oxshash bolmaydu. Bash elchi (elchi) ler wezipiside bolmighan waqitta, elchixana xadimi waqitliq wakaletchilik wezipisini öteydu, bundaqlar waqitliq wakaletchi déyilidu.
Uningdin bashqa, meslihetchi, katip, herbiy emeldar, soda wekilliri qatarliqlarning hemmisi bir döletning chet elge ewetken diplomatiye xadimliridur.


Diplomatiyilik imtiyaz

Bir döletning öz dölitide turuwatqan chet el diplomatiye wekili wezipe ijra qilishigha kapaletlik qilish we qulayliq yaritip bérish üchün bergen alahide hoquqi diplomatiyilik imtiyaz déyilidu. U asasen: jismaniyiti, ish béjirish orni, turalghusi, xet - chek, arxipi, mal - mülkige dexli - teruz yetküzgili bolmaydighanliq, turuwatqan döletning edliye hökmi we memuriy bashqurush da'iriside bolmaydighanliq, shéfirliq xewerlishishni qollinish we diplomatiye alaqichisi ewetish; Tamozhna béji we bashqa alwan - yasaq béji almasliq qatarliqlarni körsitidu. Emma, barliq diplomatiye wekillirining hemmisining turuwatqan döletning qanun - buyruqlirigha boysunush we turuwatqan döletning ichki ishlirigha arilashmasliq mejburiyiti bar.


Qarshi élinmaydighan adem

Bir döletning wezipige teyinlen'gen diplomatiye wekili turushluq dölet hökümitining qoshulushigha érishkendila, «qarshi élinidighan adem» hésablinidu. Elchi turushluq dölet qoshulmighan yaki diplomatiye salahiyitige mas kelmeydighan heriket bilen shughullinish tüpeylidin turushluq dölet ewetküchi dölettin qayturup kétishni telep qilghan wekil «qarshi élinmaydighan adem» bolidu.


Dölet xéti, nota, eslime, aq tashliq kitab, ultimatum

Bularning hemmisi döletler ara munasiwettiki xet - alaqe nami.
Dölet xéti − bir dölet bash elchi yaki elchi derijilik diplomatiye wekilini ewetken yaki qayturup kelgende, shu döletning dölet bashliqi elchi turushluq döletning bashliqigha yollighan xéti, bash elchi ewetish toghrisidiki dölet xétini bash elchi turushluq döletning bashliqigha tapshuridu.
Nota − döletler ara diplomatiye munasiwitidiki bir xil höjjet, u, pikir, pozitsiye, meydanini ipadilesh yaki tégishlik ishlarni uqturup qoyush qatarliqlarda qollinilidu. Nota resmiy nota, adettiki nota, uqturush notisidin ibaret üch xilgha ayrilidu. Resmiy nota notida bayan qilin'ghan mesilining muhim ehmiyetke ige ikenlikidin dérek béridu.
Eslime − melum bir mesilide weqelikning jeryanini chüshendürüp béridighan diplomatiye höjjiti. Eslime adettiki qeghezge yézilidu, organ ishlitidighan qeghez bolmisimu bolidu. Uninggha imza qoyulmaydu, tamgha bésilmaydu. Eslimini yüztura tapshurushqimu, musteqil höjjet qatarida yollashqimu we yaki diplomatiye notisining qoshumchisi qilishqimu bolidu. Hazir eslimining ishlitilish da'irisi barghanséri kéngeymekte. Bezi xelq'ara yighinlarda eslime yighinning qarari, axbaratning qoshumchisi qilip ishlitiliwatidu.
Aq tashliq kitab − bir dölet hökümiti yaki parlaménti resmiy élan qilghan muhim höjjet, adette muqawisi aq qilip ishlen'gechke, aq tashliq kitab déyilidu. Mesilen,1949 - yil8 - ayning5 - küni, amérika gowuyüeni élan qilghan «amérika bilen junggoning munasiwiti» dégen aq tashliq kitab. En'gliyining bu türdiki höjjetlirining muqawisigha adet boyiche kök reng ishlitilgechke, kök tashliq kitab déyilidu; Ispaniye qizil reng ishletkechke, qizil tashliq kitab déyilidu; Italiye yéshil reng ishletkechke, yéshil tashliq kitab déyilidu. Emeliyette bir döletning höjjitide ishlitidighan reng bir xil bilenla cheklenmeydu.
Ultimatum latin tilidin ahang terjimisi boyiche qobul qilin'ghan bolup, söhbet buzulushtin ilgiriki «eng axirqi söz» dégen menige ige. Adette uningda bir dölet melum bir mesilini qarshi terepke yéziqche uqturush qilip, belgilen'gen möhlet ichide qobul qilishni shert qilidu we bolmisa melum xildiki mejburlash tedbirini, jümlidin qoral küchi ishlitish, alaqini üzüsh, qamal qilip zerbe bérish qatarliqlarni qollinidighanliqi körsitilidu.


Resmiy ziyaret, gheyriy resmiy ziyaret, dölet méhmini

Resmiy ziyaret bir dölet rehbirining yene bir dölet rehbirining resmiy teklipige asasen, teklip qilghan döletke qilghan ziyaritini körsitidu. Resmiy ziyaret dostane ziyaret yaki resmiy dostane ziyaret depmu atilidu. Dölet bashliqi we hökümet rehbiri élip baridighan resmiy ziyaret dölet ishliri ziyariti déyilidu. Bu türdiki ziyaretning qa'ide - yosunliri adette daghdughiliq bolidu.
Gheyriy resmiy ziyaret töwendiki mezmunni öz ichige alidu: dölet rehbiri shexsiy salahiyet bilen élip baridighan ziyaret xususiy ziyaret déyilidu; Ziyaretke chiqqan öter yolda melum bir döletni ziyaret qilsa, yol üstidiki ziyaret déyilidu; Melum seweb tüpeylidin ashkara qilishqa qulaysiz bolghan ziyaret mexpiy ziyaret déyilidu. Bularning hemmisi gheyriy resmiy ziyaret bolup, qa'ide - yosunliri adette addiy bolidu.
Chet eldin ziyaretke kelgen dölet bashliqliri (padishah, zungtung, re'is qatarliqlarni öz ichige alidu) we hökümet rehberliri (zungli, ministir qatarliqlarni öz ichige alidu) dölet méhmini dep atilidu. Bashqa rehberlerni dölet méhmini déyishke bolmaydu.


Dölet teweliki, qosh dölet teweliki, dölet teweliki yoqlar

Dölet teweliki − melum bir ademning melum döletning puqraliqigha tewe qanuniy salahiyetke ige bolushini körsitidu. Melum bir adem melum dölet tewelikide bolghanda, bu döletning qanunida belgilen'gen hoquqtin behrimen bolidu we mejburiyetni üstige alidu.
Qosh dölet teweliki − bir ademning birla waqitta ikki dölet tewelikige ige ikenlikini körsitidu. Dölitimiz qosh dölet tewelikide bolghanlarni özi xalash prinsipi boyiche, bir döletning tewelikide bolushni; Junggoning dölet tewelikige kirgüchilerni testiqlighanda, chet eldiki dölet tewelikini saqlap qélishqa bolmaydighanliqini teshebbus qilidu.
Dölet teweliki yoqlar − bir ademning héchqandaq dölet tewelikige ige emeslikini körsitidu. Bu normal bolmighan bir xil ehwal bolup, buning peyda bolushidiki sewebler köp xil bolidu. Dölet teweliki yoqlargha adette chet ellikler qatarida mu'amile qilinidu.


Siyasiy bashpanahliq, ötküzüp bérish, chégridin qoghlap chiqirish

Siyasiy bashpanahliq hamiyliq qilish depmu atilidu. Bu, bir dölet öz dölitining siyasiti we qanunigha asasen, siyasiy ziyankeshlikke uchrighan chet elliklerning chégridin kirishige, turup qélishigha ijazet bérishni hemde uni qanun jehette qoghdashni, panahlan'ghuchini ötküzüp bermeslik yaki qoghlap chiqarmasliqni körsitidu.
Ötküzüp bérish − bir dölet öz döliti ichidiki bashqa bir dölet tutush buyruqi chiqarghan yaki jaza höküm qilghan kishini munasiwetlik döletning telipige asasen, telep qilghan döletning qarap chiqip bir terep qilishi yaki höküm ijra qilishigha tapshurup bérishini körsitidu. Ötküzüp bérishni telep qilishqa hoquqluq döletler: jinayetchining özi tewe bolghan dölet, jinayet qilmishi yüz bergen dölet, ziyankeshlikke uchrighan döletlerni öz ichige alidu.
Chégridin qoghlap chiqirish − jinayet ötküzgen chet ellik yaki dölet teweliki bolmighanlarni chégra sirtigha qoghlap chiqirishni körsitidu. Sotning «chégridin qoghlap chiqirish» ni höküm qilishi jinayi jazaning bir xili; Jama'et xewpsizliki organlirining «chégridin qoghlap chiqirish» buyruqini élan qilishi bir xil memuriy tedbir.


Pasport, wiza

Pasport − bir döletning diplomatiyige mes'ul organliri öz döliti puqralirining chégridin kirip - chiqishi we bashqa bir dölette olturaqlishishi, sayahet qilishi üchün bergen ispati. Adette u üch xilgha bölünidu: diplomatiye pasporti chet elge ewetilidighan diplomatiye xadimlirigha bérilidu; Dölet ishliri pasporti chette turushluq wekil organlarning téxnika we yardemchi xizmetchi xadimlirigha bérilidu; Adettiki pasport chet elge chiqidighan adettiki puqralargha, chet eldiki muhajirlargha bérilidu.
Wiza bir döletning dölet ichidiki yaki chet eldiki mes'ul organliri öz döliti puqralirining yaki chet elliklerning pasporti qatarliq qanunluq ispatigha basqan chégridin kirip - chiqish ijazet tamghisi we imzasi, bu xil wizini almay turup chégridin kirip - chiqqanlar qanunsiz chégridin ötken hésablinidu. Bezi döletler otturisida tüzülgen shertname bolghachqa, puqralar qarshi tereptiki döletke bérish üchün wiza almisimu bolidu.


Zémin, déngiz teweliki, hawa teweliki

Zémin − bir döletning igilik hoquqining teweside bolghan térritoriye, u, bir döletning quruqluq, derya - éqin, köl, ichki déngiz, déngiz teweliki hemde ularning yer asti qatlimi we hawa boshluqi (hawa teweliki) qatarliqlarni öz ichige alidu. Zémin pütünlüki we uning dexli - teruzgha uchrimasliqi xelq'ar qanunning asasiy prinsiplirining biri.
Déngiz teweliki su teweliki depmu atilidu. U déngiz boyidiki döletlerning déngiz qirghiqidin sirtqa uzarghan mu'eyyen kengliktiki déngiz tewesini körsitidu. U déngiz qini, yer asti qatlimi we uning hawa boshluqini öz ichige alghan bolup, bir dölet térritoriyisining muhim terkibiy qismi, igilik hoquqining bashqurush tewelikide bolidu. Hazir herqaysi döletlerning déngiz tewelikining kenglikining belgilinishi oxshash emes. Junggo hökümiti jungxua xelq jumhuriyitining déngiz tewelikining kenglikining12 déngiz mili ikenlikini élan qildi.
Hawa teweliki − bir döletning quruqluq, derya - éqin, köl, ichki déngiz, déngiz tewelikining hawa boshluqini körsitidu, u bir dölet zéminining terkibiy qismi bolup, shu döletning igilik hoquqining bashqurush tewesige mensup bolidu, bashqa döletning dexli - teruz qilishigha bolmaydu.


Eng menpe'etdar dölet mu'amilisi

Kélishim tüzüshken ikki dölet özlirining otturisidiki soda alaqisi, tamozhna, puqralarning qanuniy orni qatarliq tereplerde öz'ara bérishken étibarlar hazir we kelgüside herqandaq üchinchi döletke bergen we béridighan étibar, alahide hoqoq we kechürüm qilish mu'amililiridin töwen bolmasliqni bildüridu. U «kemsitish bolmighan mu'amile» depmu atilidu. Adette kélishim arqiliq muqimlashturulidu. Bu xil eng menpe'etdar dölet mu'amilisi kélishim tüzüshken her ikki terepke paydiliq.


Menggü biterep dölet

Urushtin özini chetke élip, urushuwatqan herqandaq bir terepke düshmenlik herikitini qollanmighan dölet biterep dölet déyilidu.
Biterep dölet: urush waqtidiki biterep dölet we menggülük biterep dölet dep ayrilidu. Urush waqtidiki biterep dölet − melum xelq'araliq urush mezgilide otturida turush halitini saqlighan döletni körsitidu. Menggülük otturidiki dölet xelq'ara étirap qilghan shertnamidiki belgilimilerge asasen, meyli tinchliq mezgili yaki urush mezgilide bolsun, menggü otturida turush siyasitini izchil ijra qilidighan döletni körsitidu. Mesilen, hazirqi shwétsariye, awstriyiler menggülük biterep döletler bolup, ularni xelq'ara étirap qilghan.


Hörmet qarawuli, köktél hariqi ziyapiti, hörmet topi

Murasim jabduqliri − qedimki zamanda impérator we emeldarlar sirtqa chiqqanda uning bilen bille mangghan yasawullar kötürüwalghan bayraq, elem qatarliqlarni körsitidu. Ularni kötürüp mangghan yasawullar hörmet qarawuli dep atilidu. Hazir éytiliwatqan hörmet qarawuli herbiy qisim melum xildiki murasim wezipisini ada qilish üchün ewetken kichik qisim bolup, adette chet elning dölet bashliqliri, hökümet rehberliri qatarliq eziz méhmanlarni kütüwélish - uzitish qa'ide - yosunlirida ishlitilidu. Bezide bashqa alahide murasimlardimu ishlitilidu.
Köktél hariqi ziyapiti haraq ziyapitining bir türi bolup, eslide yawropada keng tarqalghan. Bu xil haraq ziyapitide, köktél hariqi (jenwe hariqi, birandi, wéski yaki ussuzluq arilashturulup yasilidu) we péchine - pirenik bilen méhmanlarni kütüwalidu. Méhmanlar adette öre turup ozuqlan'ghach, ixtiyariy almashturush pa'aliyiti élip baridu.
Hörmet topi − eziz méhman kelgende hörmet bildürüsh yüzisidin étilidu, bu xelq'arada adetke aylan'ghan diplomatiye qa'idisi. Xatirilinishiche,400 yil ilgiri bezi döletlerde hörmet topi étip méhman kütüwalidighan qa'ide bar bolup, u chaghda rast top étilatti. Hazir étiliwatqanlirining hemmisi yalghan top. Dölet, hökümet bashliqliri qatarliq eziz méhmanlarni kütüwalghanda,21 pay top oqi étilidu. Bu eng aliy izzet - ikram hésablinidu. Ministir, général derijilik chet ellik méhmanlarni kütüwalghanda19 pay top étilidu, téximu töwen derijilik chet ellik méhmanlarni kütüwalghanda17 pay,15 pay top étilidu. Hörmet toplirining hemmisi taq san boyiche étilidu.


Tereqqiy tapqan döletler, tereqqiy qiliwatqan döletler

Tereqqiy tapqan döletler iqtisadiy jehette tereqqiy tapqan, ishlepchiqirish küchlirining tereqqiyati téz, xelqning turmush sewiyisi yuqiri döletlerni körsitidu, adette u sana'et döliti depmu atilidu. Ular shimaliy amérika qit'esidiki amérika, kanada, gherbiy yawropadiki döletler, okyaniyidiki awstraliye, shundaqla yéngi zélandiye, yaponiye qatarliq döletlerni öz ichige alidu.
Tereqqiy qiliwatqan döletler «tereqqiy tapmighan döletler» depmu atilidu. U, ilgiri uzaq mezgil qulluqta ötken, talan - tarajgha uchrighan milletler, musteqil bolghandin kéyin, iqtisadiy jehette yenila arqida qalghan, kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi töwen, tereqqiy qilish basquchida turuwatqan döletlerni körsitidu. Dunyadiki köp sandiki döletler tereqqiy qiliwatqan döletlerdur. Buning ichidiki42 dölet eng tereqqiy tapmighan döletke mensup bolup, kishi béshigha toghra kélidighan milliy ishlepchiqirish omumiy qimmiti aran200 amérika dolliri etrapida. Ular milliy igilikni tereqqiy qildurup, xelqning turmush sewiyisini yuqiri kötürüshtin ibaret müshkül wezipige duch keldi. Bu döletler3 - dunya elliri depmu atilidu.


Jenub - jenub hemkarliqi, jenub - shimal sözlishishi

Jenub - jenub hemkarliqi tereqqiy qiliwatqan döletler otturisidiki iqtisadiy hemkarliqni yaki tereqqiy qiliwatqan döletlerning barawer, öz'ara menpe'et yetküzüsh asasida, herqaysi milletlerning iqtisadiy jehette tereqqiy qilishi we güllep - yashnishini hemde xelq'ara iqtisadiy yéngi tertip ornitish üchün öz'ara qollishi, ittipaqliship hemkarlishishi, ortaq küresh qilishini körsitidu. Tereqqiy qiliwatqan döletlerning köp qismi jenubiy yérim sharda, tereqqiy tapqan döletlerning köp qismi shimaliy yérim sharda bolghanliqtin, xelq'arada «jenub» tereqqiy qiliwatqan döletlerge, «shimal» tereqqiy tapqan döletlerge wekil qilinidu. Tereqqiy qiliwatqan döletler otturisidiki iqtisadiy hemkarliq «jenub - jenub hemkarliqi» dep atilidu.
60- yillarning bashlirida, keng3 - dunya elliri arqa - arqidin siyasiy jehettiki musteqilliqni qolgha keltürgendin kéyin, iqtisadni tereqqiy qildurushqa jiddiy éhtiyajliq bolup qaldi. Lékin, kona xelq'ara iqtisadiy tertipning barawersizliki, shuningdek tereqqiy tapqan döletler tereqqiy qiliwatqan döletlerning iqtisadiy jan tomurini kontrol qiliwélishi tüpeylidin, tereqqiy qiliwatqan döletlerning iqtisadiy tereqqiyati éghir cheklimige uchridi. Bu xil haletni özgertish üchün, ittipaq tüzmigen döletler tereqqiy qiliwatqan döletlerni iqtisadiy jehette öz'ara hemkarlishishqa chaqirdi. Kéyin échilghan ittipaq tüzmigen döletler bashliqliri yighini we «77 dölet guruhi» yighinida, iqtisadiy hemkarliqqa a'it bir qatar höjjetler maqullinip, jenub - jenub hemkarliq herikiti programmisi deslepki qedemde békitildi. Uning asasiy mezmuni kolléktip halda öz küchige tayinip ish körüsh prinsipigha asasen, tereqqiy qiliwatqan döletler otturisida zich, ünümlük iqtisadiy hemkarliq élip bérip, siyasiy, iqtisadiy musteqilliq we kolléktip iqtisadiy küchni kücheytip, xelq'ara iqtisadiy yéngi tertip ornitish nishanini emelge ashurushtin ibaret.
Jenub - shimal sözlishishi jenubiy yérim shargha jaylashqan köp sandiki tereqqiy qiliwatqan döletler bilen shimaliy yérim shargha jaylashqan köp sandiki tereqqiy tapqan döletler otturisida ularning iqtisadiy munasiwet élip bérishidiki söhbiti yaki kéngishishini körsitidu. Birinchi qétimliq yer shari xaraktérlik jenub - shimal sözlishishi1975 - yili12 - ayda parizhda ötküzüldi. Yighin'gha tereqqiy qiliwatqan19 dölet we sekkiz sana'et döliti we guruhi qatnashti. Bu qétimqi yighinda mahiyetlik kélishim hasil qilinmidi.1981 - yili10 - ayda, herqaysi tereplerning tirishishi bilen yene méksikining kankun dégen yéride jenub - shimal yuqiri derijilikler söhbiti ötküzüldi. Amérikini öz ichige alghan tereqqiy tapqan sekkiz dölet we junggoni öz ichige alghan tereqqiy qiliwatqan14 döletning hökümet bashliqliri yighin'gha qatnashti. Yighinda, ashliq bixeterliki we yéza igiliki tereqqiyat mesilisi hemde tawar, soda, sana'etlishish, énérgiye, pul we pul mu'amile mesilisi toghrisida pikir almashturuldi. Her xil sewebler tüpeylidin, resmiy shekildiki yer shari xaraktérlik jenub - shimal sözlishishi yighini téxi ötküzülmidi. Jenub - shimal sözlishishi tereqqiy qiliwatqan döletler bilen tereqqiy tapqan döletlerning ortaq menpe'itige uyghun kelgenliktin, nurghun döletler hazirmu tirishchanliq körsitiwatidu.


Soghuq munasiwetler urushi, qoralliq urush

2 - dunya urushi axirliship uzaq ötmey, amérika bashchiliqidiki gherb hökümran guruhlirining urush qozghash, qoralliq hujum qilishtin bashqa élip barghan sotsiyalsitik döletlerge qarshi turushtiki barliq heriketliri omumlashturulup «soghuq munasiwetler urushi» déyilidu.1946 - yilining béshida amérikiliq siyasiy obzorchi xérbért swop kéngesh palata ezasigha teyyarlighan nutuqta, «soghuq munasiwetler urushi» dégen sözni tunji qétim ishletken. Shu yili en'gliye bash weziri chérchilning fultondiki nutqi, ikkinchi yili tiromin otturigha qoyghan dölet ehwali toghrisidiki doklat urushtin kéyin «soghuq munasiwetler urushi» basquchining bashlan'ghanliqidin dérek béridu.
Qoralliq urush soghuq munasiwetler urushigha qarimuqarshi bolup, u ochuq - ashkara urush herikiti, qoralliq arilishishni körsitidu.


Qiziq liniye

Qiziq liniye amérika bilen sabiq sowét ittipaqining hökümet bashliqliri öz'ara alaqilishish üchün qurghan biwasite sözlishish liniyisidin ibaret.1963
- yil6 - ayning20 - küni kuba bashqurulidighan bomba krizisi weqesi yüz bergendin kéyin, amérika bilen sowét ittipaqi jenwede bir türlük chüshinish esletmisi imzalap, ikki dölet hökümetliri otturisida biwasite sözlishish liniyisi tesis qilip, buningdin kéyin yéngi krizis kélip chiqqanda ishlitishni qarar qildi. Qiziq liniye mana mushundaq shekillendi. Hazirqi qiziq liniyining pütkül üsküniliri asasen oxshash bolghan ikki yürüsh pütünley oxshash éléktronluq hésablash apparati we faks apparatidin teshkil tapqan. «qiziq liniye» ning bir uchi washin'gtondiki dölet mudapi'e ministirliki bolghan besh burjeklik binaning urush ishxanisigha, yene bir uchi moskwadiki krémil sariyining hökümet ishxanisigha orunlashturulghan. Amérika bilen sowét ittipaqining kespiy terjimanliri kéche - kündüz dijorniliq qilidu.


Merkiziy axbarat idarisi, fédératsiye tekshürüsh idarisi, k g b

Merkiziy axbarat idarisi amérikining eng chong jasusluq we ishpiyonluq orgini bolup, amérika axbarat sistémisini maslashturidighan bash organ.1947 - yili7 - ayda, amérika parlaménti tüzgen «dölet bixeterliki qanuni» gha asasen qurulghanliqi jakarlan'ghan. Bash shtabi paytext washin'gtonning sheher etrapigha yéqin ranlégha tesis qilin'ghan. Merkiziy axbarat idarisining bashliqini amérika zungtungi wezipige teyinleydu. U, zungtung we parlaméntning eng yuqiri axbarat meslihetchisi. Bu organda16 ming xadim bar déyilsimu, emeliyette uning xadimliri bu sandin xélila köp.
Fédératsiye tekshürüsh idarisi amérika edliye ministirlikining ishpiyonluq orgini. U1908 - yili qurulghan bolup, dölet ichidiki fédératsiye qanunigha xilap barliq ishlarni tekshürüshke mes'ul.
K g b sabiq sowét ittipaqi dölet xewpsizlik komitétining roschidiki qisqartip yézilishi bolup, u sowét ittipaqining eng chong axbarat orgini.1954 - yili sowét ittipaqi bolshéwiklar partiyisi merkiziy komitétining qararigha asasen, sowét ittipaqi dölet xewpsizliki idarisi ichki ishlar ministirlikidin bölünüp chiqip, kéngeytilip, dölet xewpsizliki komitéti bolup qurulghan. U yuqiridin töwen'giche, dölet ichidin dölet sirtighiche bolghan musteqil sistéma bolup, uning apparatliri yerlikning we shu orunning rehberlikini qobul qilmaydu. Peqet özining alahide sistémisining bashqurushighila boysunidu. Uning mexpiy saqchiliri bar, pütün dunyaning herqaysi jaylirigha axbarat xadimlirini ewetip, turushluq döletning axbaratini toplaydu.


Sam tagha, jon kala

Sam tagha amérikining leqimi. Anglashlargha qarighanda,1812 - yili amérikining nyuyork shtatining troyi shehiride sammor. Wilson isimlik kala göshi sodigiri bolup, shu yerdikiler uni sam tagha dep ataydiken. Uning ismidiki ikki in'glizche xetning birinchi herpi SU amérikining in'glizchidiki qisqartip yézilishi bilen oxshash bolghachqa, troyi shehiridiki ahaliler »sam tagha« ni amérikining leqimi qilghan.19 - esirning30 - yillirida, hejwiy resim sizghuchilar »sam tagha« ni obrazlashturup, oruq, égiz kelgen, uzun chach qoyghan, öchke saqalliq, béshigha yultuzluq yolluq égiz shilepe, uchisigha qarlighach quyruqluq chapan kiygen qéri adem qilip sizip chiqqan.1961 - yili amérika parlaménti qarar maqullap, »sam tagha« ning amérikining simwoli ikenlikini étirap qilghan.
Jon kala18 - esirde peyda bolghan, eyni waqitta en'gliye yazghuchisining «jon. Borning tarixi» dégen kitabida, aldirangghu we qiziqqan en'gliyilik aqsöngek jon. Bor teswirlen'gen. In'gliz tilida «bor» dégen söz kala dégen menini bildüridu, shuningdin kéyin kishiler en'gliyiliklerni jon kala dep atashqan. Kéyin u en'gliyining mexsus nami bolup qalghan. En'gliye hejwiy resimliride, jon kala béshigha égiz qalpaq, putigha uzun qonchluq ötük kiygen, pakar, turqidin exmeqliqi chiqip turghan qilip teswirlen'gen.


Wal strét kochisi, aqsaray, besh burjeklik bina

Wal strét kochisi amérikining nyuyork shehiridiki bir kochining nami bolup, bu amérikining chong monopol guruhliri we pul mu'amile organliri turushluq jay. Bu yerge nyuyork aksiye birzhisi, qehwexana, paxta baziri hemde amérikining lokkéféllér, morgan qatarliq chong maliye guruhliri achqan banka, sughurta, tömüryol, awi'atsiye, kanchiliq, yasash sana'iti qatarliq chong shirketlerning bash bashqurush orunliri tesis qilin'ghan. Monopol kapital mushu yerde amérikining siyasiy, iqtisadiy ishlirini orunlashturidu. Wal strét amérika monopol kapitalizmining nami we simwoli bolup qalghan.
Aqsaray − amérikining zungtung mehkimisi, u amérikining paytexti washin'gtonning pénsilwaniye kochisigha jaylashqan aq tamliq ikki qewetlik bina.1800 - yilidin bashlap her nöwetlik zungtung mushu yerde ish béjirgechke, u amérika hökümitining nami bolup qaldi.1901 - yili amérika zungtungi rozwélt bu qurulushqa «aqsaray» dégen namni bergen.
Besh burjeklik bina − amérika dölet mudapi'e ministirlikining xizmet binasi, u washin'gton'gha yéqin potmak deryasi boyigha jaylashqan. U bir besh burjek sheklidiki ghayet zor qurulush birikmisi bolup,1943 - yili pütken. Hazir kishiler «besh burjeklik bina» ni amérika dölet mudapi'e ministirlikining namida qollinidu.


Bukkin'gham ordisi, downnig kochisi, aq karidor

Bukkin'gham ordisi − en'gliyining padishah sariyi, u en'gliyidiki jamés baghchisining gherbige jaylashqan.1703 - yili qurulghan bolup,1837 - yilidin bashlap en'gliye tarixida ötken padishahlarning hemmisi, jümlidin hazirqi en'gliye ayal padishahimu mushu jayda turghan.
Downnig kochisi − en'gliye paytexti londondiki bir kocha bolup,17 - esirdiki en'gliye diplomati gé'orgi. Downnigning nami bilen atalghan. Hazir bu yer en'gliye bash wezirining sariyi bolghachqa, en'gliye hökümiti yaki diplomatiye ministirlikining nami bolup qaldi.
Aq karidor − en'gliyining london shehiridiki bir kocha. U parlamént binasi we downnig kochisini tutashturup turidu. Dölet mudapi'e ministirliki, déngiz armiye ministirliki qatarliq en'gliyining bezi hökümet organliri mushu jaygha tesis qilin'ghan. Shunga, kishiler aq karidorni en'gliyining memuriyet orgini namida qollinidu. Eslidiki aq karidor1698 - yilidiki ot apitide weyran bolghan.


Élisé sariyi, krémil sariyi

Élisé sariyi parizhdiki élisé meydanining shimalida bolup, u hazir fransiyining zungtung mehkimisi.1718 - yili qurulushqa bashlighan.1793 - yili dölet ilkige ötküzüwélinip, ammiwi pa'aliyet soruni qilin'ghan,1848 - yili padishah ordisi qilin'ghan,1879 - yilidin bashlap zungtung mehkimisi bolghan. Shunga, u hemishe fransiye zungtungining namida ishlitilidighan bolghan.
Krémil sariyi moskwaning merkizidiki qizil meydanning gherbige jaylashqan bolup,1156 - yili sélin'ghan. Eslide padishah ordisi idi. Öktebir inqilabidin kéyin sowét ittipaqining rehberlik orgini mushu yerge merkezliship, krémil sariyi sowét ittipaqi hökümitining nami bolup qalghan. Sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, bu yer rosiye hökümitining namida qollinilidighan boldi.


Doklat, dölet ehwali doklati

Amérikining asasiy qanunigha asasen, her yilining béshida parlamént yighini échilghanda, zungtungning parlaméntqa doklat bérish we teklip bérish «mejburiyiti bar». Bu xil doklat we teklip «doklat» dep atilidu. Doklatning köp xil türi bar, mesilen, dölet ehwali doklati, xam chot doklati, alahide doklat qatarliqlar.
Dölet ehwali doklati amérika hökümran sinipining yolgha qoyghan programmisi bolup, uningda asasliqi amérika zungtungi her yili yoluqqan dölet ichi we sirtidiki ehwallar bayan qilinidu hemde hökümet qollanmaqchi bolghan siyaset, tedbirler sherhlinidu.
Xam chot doklatida amérika zungtungi parlaméntqa kéyinki maliye yilida (her yili7 - ayning1 - künidin kéyinki yili6 - ayning30 - künigiche) amérika fédératsiye hökümitining xam chot layihisini otturigha qoyidu.


Dügilek üstel yighini

Dügilek üstel yighini yighinning bir xil shekli. Yighin achqanda adette kim asasliq orunda, kim kéyinki orunda turidu dégen mesile körülüp turidu. Asasliq we kéyinlik, yuqiri we töwenlik tertipi boyiche orunlashturush bezi xelq'ara yighinlarda hel qilish intayin qiyin mesile. Orunni qolgha keltürüsh üchün, herqaysi döletler majiraliship qalidighan, yighin échilmay turupla tarqilip kétidighan ehwallarmu yüz bérip turidu. Mushundaq ehwalda, köpchilik bir dügilek üstelni chöridep olturup yighin achqanda, yighin'gha qatnashquchilarning «birdek barawer» ikenlikini, asasliq, kéyinlikning mewjut emeslikini ipadileydu. Mana bu dügilek üstel yighini dep atilidu.
Hazir xelq'ara yighinlarda dügilek üstel yighin shekli barghanséri köplep qolliniliwatidu. Xewpsizlik kéngishi we bashqa xelq'ara yighinlarning köp qismi mushu xil shekilde ötküzülidu. Éytilishlargha qarighanda, bu usul miladiye5 - esirde en'gliyining padishahi artur oylap tapqan usul iken. Uning qol astidiki chewendazlar ilgiri yighin échilsa, orun taliship majiraliship qalattiken. Shunga, padishah artur bu mesilini hel qilish üchün, dügilek üstel yighini usulini oylap tapqan. Bu dügilek üstel hazirmu en'gliyining winchéstér qel'eside saqliniwétiptu.


Yaqiliq ishchilar

Gherb döletliride, bolupmu amérikida her xil kesip bilen shughullinidighanlarni kiyimining renggige qarap isim qoyidighan adet bar. En'ene boyiche, ular «kök yaqiliq ishchilar» we «aq yaqiliq ishchilar» dep ayrilidu.
«kök yaqiliq ishchilar» adette jismaniy emgekni asas qilidighan xizmetchilerni körsitidu. Mesilen, mashina meshghulati, rémontchiliq, yük toshush, qurulush meshghulati qatarliqlar bilen shughullinidighan ishchilar. Ularning iqtisadiy orni birqeder töwen, xizmet shara'iti birqeder nachar bolup, emgek qilghanda hemishe kök renglik kiyim kiyidu.
«aq yaqiliq ishchilar» «kök yaqiliq ishchilar» gha qarshi menide éytilghan bolup, asasliqi eqliy emgekni asas qilidighan yallanma xadimlar, mesilen, téxnika xadimliri, tébbiy xadim, bashqurghuchi xadimlar hemde murekkep téxnika eswabliri, kunupka, sanliq melumat meshghulati élip baridighanlarni körsitidu. Ularning iqtisadiy shara'iti we xizmet shara'iti yaxshi bolup, xizmet waqtida retlik, pakiz kiyin'gechke, «aq yaqiliq ishchilar» dep atilidu.
Yéqinqi yillardin béri yene yéngidin «yaqiliq ishchilar» barliqqa keldi. «hal reng yaqiliq ishchilar» ning köp sandikiliri ayallar kespi boyiche xizmet qilidighanlar, mesilen, prikazchik, oqutquchi we katip qatarliqlarni körsitidu. «kül reng yaqiliq ishchilar» rémont mulazimiti bilen shughullinidighan ishchilarni, mesilen, mashina rémontchisi, éléktr eswabliri rémontchisi qatarliqlarni körsitidu. «zer yaqiliq ishchilar» uchur dewride bilimge tayinidighan yéngi bir ewlad ishchilarni körsitidu, mesilen, inzhénér, adwokat, her xil tiptiki obzorchi we xam chotchi, muherrir, programma muherriri we pilan tüzgüchi xadim qatarliqlar, uningdin bashqa yene «polat yaqiliq ishchilar», yeni sirchiliq, kanchiliq, métallurgiye qatarliq sahelerde ishchilarning ornida emgek qilidighan mashina ademler.


Yoruq bina weqesi

Amérikidiki siyasiy setchilik. 1972 - yil 6 - ayning 17 - küni jumhuriyetchiler partiyisining zungtung saylam riqabiti komitéti besh ademni washin'gtondiki yoruq bina yataq binasidiki démokratlar partiyisi bash shtabining xizmet binasigha oghriliqche kirgüzüp, oghriliqche anglash eswabi ornitip, siyasiy reqiblirining saylam riqabiti teyyarliq herikiti ehwalini razwét qilishqa urun'ghan. Bu ish qanunsiz bolghachqa saqchi da'iriliri teripidin neq meydanda tutuwélin'ghan. Weqedin kéyin, jumhuriyetchiler partiyisidin nikson (1913 - ) zungtung küchining bariche ishning heqiqitini yoshurghan, parlaménttiki ikki palata eyiblimekchi bolghan. Nikson 1974 - yili 8 - ayda istépa bérishke mejbor bolghan. Mu'awin zungtung ford (1913 - ) zungtung bolghandin kéyin, niksonning mes'uliyitini qayta sürüshtürüp olturmaydighanliqini élan qilghan. Weqe shuning bilen axirlashqan.


Uyghurche-Xenzuche Atalghular Lughiti

Diplomatiye bilimliri (外交知识)
Bash elchixana (大使馆)
Elchixana (使馆)
Wakaletxana (代办处)
Konsulxana (领事馆)
Bash elchi (大使)
Diplomatiyilik imtiyaz (外交特权)
Qarshi élinmaydighan adem (不受欢迎的人)
Dölet xéti (国书)
Nota (照会)
Eslime (回忘录)
Aq tashliq kitab (白皮书)
Ultimatum (通牒)
Resmiy ziyaret (正式访问)
Gheyriy resmiy ziyaret (非正式访问)
Dölet méhmini (国宾)
Dölet teweliki (国籍)
Qosh dölet teweliki (双重国籍)
Dölet teweliki yoqlar (无国籍人)
Siyasiy bashpanahliq (政治避难)
Ötküzüp bérish (引渡)
Chégridin qoghlap chiqirish (驱逐出境)
Pasport (护照)
Wiza (签证)
Zémin (领土)
Déngiz teweliki (领海)
Hawa teweliki (领空)
Eng menpe'etdar dölet mu'amilisi (最惠国待遇)
Menggü biterep dölet (永久中立国)
Hörmet qarawuli (仪仗队)
Köktél hariqi ziyapiti (鸡毛酒宴席)
Hörmet topi (礼炮)
Tereqqiy tapqan döletler (发达国家)
Tereqqiy qiliwatqan döletler (发展中国家)
Jenub - jenub hemkarliqi (南南合作)
Jenub - shimal sözlishishi (南北谈话)
Soghuq munasiwetler urushi (冷战)
Qoralliq urush (热战)
Qiziq liniye (热线)
Merkiziy axbarat idarisi (中央情报局)
Fédératsiye tekshürüsh idarisi (联邦凋查局)
K G B (克格勃)
Sam tagha (萨姆叔叔)
Jon kala (约翰牛)
Wal strét kochisi (华尔街)
Aq saray (白宫)
Besh burjeklik bina (五角大楼)
Aq karidor (白厅)
Dölet ehwali doklati (国情报告)
Dügilek üstel yighini (圆桌会议)
Yoruq bina weqesi (水门事件)

Menbe: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-93579.html