Erkekler qéni siler?

ئەركەكلەر قېنى سىلەر


************************************
Erkekler qéni siler?
************************************


‹dastan›


Adil tuniyaz
*************************



(1) erning ghéripliqi

… dawamlashmaqta
Térilerning sirtida,
Ademlerning nur halqisida,
Alemning bash nuqtisida.
Erler yüzlen'gen aptapperestek
Ayallarning selteneti astida,
Dawamlashmaqta ...
Jinsiy ajizliqni
Dawalash toghurluq élan,
Oghriliqche oquluwatqan
Erkekler ara.
Numusqa chidimighan erkek itlar
Özlirini öltürüwilishqa
Toplan'ghan meydanda sheherlerdiki
... Dawamlashmaqta ...
Yashimisa bolmaydighandek
Kitiwatqan kishiler ara.

Ey erkekler körmidinglarmu?
Erler héchkim emestek
Er yoqtek töt etrapida
Bixeter yürer ayallar,
Chüsh köridu ayallar hetta,
Ongdisigha yétip kariwatta.
Erkekler, pang boldunglarmu
Ayalning awazighu bu?
Warqirashmaqta
Teptartmastin yénimizdila
Yette yashtin ashqan ayallar,
Eng - eng nipiz ich kiyim bilen
Aptap sunup yatqan ayallar.
Xuddi biz bilmeydighandek
Qat - qat kiyim ichide
Qipyalingach turghan ayallar.
Erlerge köz - köz qilmaqta
Sharqirighan qoshna munchida.
Ular bizning öylirimizde.
Ular bizning güllükimizde.
Ular bizning ishxanimizda.
Kéche sa'et nöldimu
Xoten waqti birdimu
Ixtiyariy mewjuttur ayal.
Ayal mewjut teklimakanda.
Ayal mewjut hemme kariwatta.
Jimjitliq ayal.
Sayimiz ayal.
Ghéribliq ayal.
Qatnash qa'idisi ayal.
Yatqan nur
Mangghan nur.
Töshük nur ayal.
Kichik öy kichik ayal.
Chong öy chong ayal.
Epsanelerni toqup
Derex yaritip
Derex kawikidin
Qiz yaritip
Irishmekchi bolghinimizmu
Ayaldur ayal.
Yesewi öz shé'irlirigha
Chongqur kümüp qoyghan yar
Ayaldur ayal,
Untuldurup
20 - esirni
Amirikini, tokyoni
Rohimizgha perwaz qildurghan
Ayaldur ayal.
Ayal! ayal! ayal!
Jénim, jénim ayal
Qarghish tegkür ayal ...
Erkekler algha!
Erkekler hurra!
Appaq hor arisida
Biljirlighan ayallar.
Yéqin yalingachliq,
Uyatchan er,
Su tamchisi
Saqip turghan
Pachaqlar,
Nem chachlar,
Mezilik ter puriqi,
Igiz - igiz emchekler,
Mujup - mujup
Éziwetseng,
Qosh tuxumini.
Éziwetseng,
Suyuq aptur yazghan kitabtin
Eng chirayliq qiz pirsunazhni
Erge tégey dégende.
Öltüriwetseng sen, tonush ayal
Besh yashliq er sun'ghan kemputni
Shallaqlarche élip yigende.
Öltüriwetseng hemme kochida
Sanga boysunmighan bedbextni,
Öltüriwetseng liq bir poyizda
Ayallardin bashqa her xeqni,
Öltüriwetseng
Öltüriwetseng hayajan bilen ...

Ayal -
Erkeklerning ölüm meydani.

Ayal -
Erning yénida yatqan
Süt ichishke amraq
Omaq bir müshük.

Ayal -
Binalarni qaplighan
Dérizisiz ghéribliq

Ayal -
Alem bina bolghan shu küni
Tunji erning baliyatqusi.

Ayal -
Yilan béshi chaqnighan eldin
Xaqan olja alghan janliq mal.

Ayal -
Boysun'ghuchi xelqler
Tengriqutqa sowgha qilghan melike.

Ayal -
Küchtünggür er qebilini
Bara - bara qul qilghan
Resmiy ayal.

Ayal -
Chüshkünleshken er.

Ayal -
Oyghan'ghan erning
Tumurida hörkirigen shir.

Ayal -
Sen bilmeysen, bilmeysen
Sen bilmeysen er digen nime.

Er -
Menggü bir ayalning kichik balisi

Er -
Yalghuz qalghanda
Niyiti buzulup qarap qalghuchi
Chak ketken tamgha.

Er -
Miniwilip üstige atning
Otluq, pinhan sheherlerge
Bésip kirgüchi.

Er -
Goya tenni bésiwalghandek
Ziminlarni bésip alghuchi.

Er -
Qan tüküshtin hayajanlinip
Ölümlerdin lezzet alghuchi.

Er -
Neyzisini oynitip
Ayallar dölitige
Yétip barghuchi.

Er -
Ayal xaqanni
Ayal xelqni
Ayal yéziqni körüp
Boshap qalghuchi.

Er -
Ayallarning dinida
Baliyatqu yasap chiqquchi
Ming öy ustisi.

Er -
Din'gha kirish murasimida
Top - top xetne qilin'ghan xelq,
At üstide rohi sun'ghan serkerde
Jenggiwarliqi yoqalghan leshker
Men emdi er emes dep, oylighan er.

Chüshkünleshken er
Tesellige muhtaj bolghanda
Siylap tursa béshini ayal
Yoqap kéter idi éhtimal.

Er -
Xorlisa bir ayal mubada
Birdinla ghezipi qaynighan buqa.

Er -
Ayal toluq bilip yetmigen
Menggu öchüp qalmaydighan ot.
Ot ketti ot!
Ot ketken chaghda
Ey ayallar, amal yoq esla.
Amal yoq emdi
Erler shehiridiki ayal padishah,
Ölümge tolghan qizghin tepekkür,
Alemge tutashqan jinsi bar kocha.
Kocha qanuni
Etigenlik gézit
Eynek ghéribliq
Mensepke teyinlesh
Ghuwa qirghinchiliq
Tam sa'etning sa'et toqquzdin
Saxtipezlerche besh ötüshi
Menisi mexpiy jümliler
Solan'ghan top - top herpler
Qan'gha boyalghan amburdek yéziq
Qiyin - qistaqqa élin'ghan tawush
Basmixana
Suyuq etirgül
Tok orunduq
Goyaki namelum okul urulup
Saranggha aylan'ghan meniler toluq.
Basma zawuti
Herpler top - top
Mejburlan'ghan kishiler
Untuldurulghan kishiler
Quyashning ismi astida
Goya ap'aq mamkaplardek
Qurutulghan kishiler.
Turpan moziyidiki yalghanchi jeset
Ölüklerning ordisidiki
Natonush ademdur peqet.
Tam sa'etning sa'et toqquzdin
Warqirighandek atmish ötüshi.
Chüsh körgüdek layihilenmigen
Boytaq erning yatiqi.
Chüsh
Chüsh körüshke amraq er üchün
Da'im ochuq pahishxanidur.
Chaqnar chüshning dérizisidin
Hasirighan bir ayal bilen
Ölgen buqa térisi.
Hojramdiki qarangghuluqta
Sémiz ghéribliq
Pushuldimaqta,
Méning hujram méning emes.
Méning hujram séning emes.
Méning hujram kocha emes.
Shilepe emes,
Baliyatqu emes,
Sharqiratma emes,
Türme emes menla sulan'ghan.
Menisizlik.
Küldan.
Ölüm qizghinliqi qaplighan
Erkek sheher.
Ghéribliq.
Top - tup qushlarning,
Mexpiy siziqliri ichide,
Yighlap salghan bowaqlarning
Péchetlen'gen aghzi ichide,
Köchmenlerning pelempeylerdin
Xushal chüshüshliri ichide
Eynek öylerdiki payansiz
Sunush tenhaliqi ichide,
«diqqet
Bu öy emes!»
Digen xet
Tamlirigha chaplap qoyulghan
Qorqunchluq öyler ichide,
Chashqandin qorqush késili bilen
Ahaliliri ölüwatqan
Sheher ichide,
Azablanmasliq
Örp - adetke aylandurulghan
Ulugh qebilining ichide,
Dawamlashmaqta ...

(2) - erning jughrapiyesi

- üstimizdiki kök asman bilen astimizdiki qongur tupraq yaritilghanda, ikkisining arisida insan balisi yariliptu ...
«költékin menggu téshidin»

Jughrapiye chikitlik pendur,
Her bir chikip bir kichik eldur,
Yer sharining xeritiside.

Halqisiman taghlar yénida
Taghil atlar nur chachar xire
Leylep yürgen rengdar uyqudek.
Parqiraydu yéshl chikitler
Yer sharining xeritiside.

Xeritide yatqandek yilan
Poyiz yuli uzun sizilghan.
Igizlikler topa reng haman.

Bu derste sözlen'gen elde
Inchike yopurmaqliq orman ichide
Ayallar bilen
Chétishidu,
Pit béqishidu,
Mey ichishidu,
Er qebile.
Derex astida
Bir koza seher,
Seher kéler chishi böridek,
Böre turghan yéqin etrapta
Oxlap qalghan bir oghul bala.
U bilmeydu qebilisining
Ölginini, issiq, bek issiq
Yatlar bésip kirgen yaylaqta.
Seher kéler derex astigha
Kök yayliliq chishi böridek,
Chishi böre kördi chüshide
Eng axirqi bir oghul bala
Siylar idi yaylini asta ...
Chishi böre yumup közini
Hayajanda baqti etrapqa ...
Dunya nöl
Atlar nöl
Ayallar nöl
Er qebile toldi otlaqqa.
Er qebile kördi özini
Anisining jismi yénida.
Ana
Men körgen tunji ayalsen
Tunji ayal tekilimakandur
Teklimakan dolqunlimaqta
Dolqunlinip oynar kökriki
Kökrikide nur siziqliri
Siziq sizar ang boshluqigha
Boshluq ayal boshluqi peqet
Peqet ongda yatqan qumluqla
Yétildürer er qebilini.
Er qebile qumluqning téni
Ten, warqirash, su, baliyatqu
Teklimakan.
Lopnur köli.
Qum döngliri
Qum döngliri silkin'gen kökrek,
Qol herikiti, yotining ismi
Échilip - yépilip turghan
Axiri yoq ten ...
Kökreklerde yupyumilaq nur
Qum dolquni sharqiratmidur
Éqiwatqan
Ayal chéchidin
Awazidin, nepesliridin
Qoltuqidin, yanpashliridin ...
Ayalning yirtquchlarche
Ghemzisi bilen
Amraqlishar ölümge erler,
Bésip kirip yatlar yérige
Qan chachidu kün sholisidek,
Toylar ara issq - issiq qan.
Eng chirayliq xotunlar üchün
Sheherlerni qilidu weyran ...

Qumluq
Astin - üstin qilin'ghan jümle
Birinchi shexske tewe baliyatqu
Qélin pé'il
Tutuq hayajan
Erge xiris qilghan ayal
Qum üstide chaqnighan shamal
Domilighan piwa shishisi
Kariwattiki ayal
May mashinisi
Igilen'gen baliyatqu
Tik qadalghan wishkilar
Jiddi heriket
Nemleshken sun'iy burghilar
Shilimshiq néfit
Yoshurun éngi warqirighan er ...
Wujudida teklimakanning
Lopnur köli quridi birdin,
Ayal yashar suning ichide,
Ayal öler su apitide,
Erler chaqnar su etrapida,
Er qutraydu qurghaqchiliqta,
Su basqan sheher
Töt etrapqa yamashmaqta su
Kichikleshke bashlidi erler.
Pelempeydin naynaqlap chüshüp
Qozghimaqta hayajinimni
Ishxanidin chiqiwatqan su,
Muzdek soghoq eynek tilida
Manga qarap buyruq qilar u
Shidirlaydu su misra - misra,
Ulghaymaqta su asta - asta,
Qutulushum mümkin emestek
Her tereptin kelmekte dewrep.
Restiler su
Bankilar su
Saqchixana su
Sheherlik hökümetning binasi su
Su. Ayallargha toldi bu sheher

(qaranglar, sheherlerde ayallarning qiqas - chuqanliri, ayallarning erliri, ayallarning malliri, ayallarning medeniyiti, ayallarni qoghdaydighan qanun, bu sheherdiki hemme nerse ayalning emesmu?)

Uchuwatqan qumning erwahi
Erwahi uchqan küldan
Séhriger su
Shirede güldan
Qizghin tepekkür tolghan
Sha'irning ishxanisi
Udul tamgha ésiqliq turghan
Yer shari xeritisi
Dolqunlighan payansiz ayal
Igisi yoq makansiz ayal
Ottek tinip yatqan bir ayal
Kümüsh tenlik teklimakan.

Erlerning yoq ayaldin bashqa
Tenhaliqi teklimakanda ...


(3) - otning tarixi

Ot köyidu quyash köygendek
Ot öchidu qumluqtek.

Périxun
Séhirlik epsun
Chuqon'ghuchi erlerning
Béshidiki qush péyi.
Yerde yatqan késik bash
Uyghurlar we shaman dini.

Xenjer
Walildash
Nezir supisi
Yarisi bar ot
Qanawatqan ot
Yalingachlan'ghan kishiler topi
Ot mu'ekkili siymekte
Erlerge qarap ...

Gülxanlar yéqilghan
Bargahlar etrapida,
Mux, yusunlar qaplighan
Arallardek kariwatta,
Échilidu ölüm chichiki
Kéchidiki ayallardek
Mestxush awazda.
Nipiz, jimjit kirlik üstige
Yumran köksüng tigip turghanda
Uyqusizmen uzaq tünlerde
Köyüwatqan yumran azapta.
Köymekte ot
Tinichliq keptirining
Mustebit jimjitliqida.
Qanun tori
Qaplisimu etrapni qat - qat,
Ulughwar qatillar
Tughulidu qorqmastin pat - pat.
Iptida'iy dewrge qaytar
Ösmür qizlar bulup ikki qat.
Her küni xalighan insan
Qatnash qa'idisini untughan halda,
Kocha merkizide mewjuttur haman.
Sa'et zawutliri sa'etler taman
Insanlarni qilghanda exmeq,
Chüsh, ölüm we buzghunchi erler
Miltiq, mey we bashqa nersiler
Bashlap kéler yéngi bir seher.

Ot yalqunlimaqta,
Erler jeng meydanida.
Ot
Talimaqta quyruqini,
Bir yigit,
Öltürüwaldi özini.

Ot,
Öz - özini yimekte.
Bir er
Qoli bilen lezzetlenmekte.

Ot
Qaldi peslep
Baliyatqu
Aldi bir nepes.

Ot
Qoshuldi otqa.
Bir er
Qanat sörep yene bir erge
Ozuq izler kechki sheherde.

Ot piri siymekte xoshal
Ölüwatqan erlerge qarap ...

Muxbir,
Mirap,
Gilem satquchi,
Ya kochida oruq bir erwah
Tutashturdi moxurkisini,
Tamaka is chiqarmaqta,
Belkim u
Qebile aqsaqili ya périxun
Otqa choqunush murasimida
Untup qalghan muqeddes bir chogh.
Belkim u
Erkeklerning ayalgha bolghan
Menggülük éghiz hewisi.
Leylimekte tamaka isi ...
Yiraqta
Ayallarni öpüsh cheklan'gen
Bir qebilide,
Yéqinda
Qeshqer «xelq» baghchisidiki
Chimliq üstide
Yaki ayalini untup qélip
Xizmitige cheksiz birilgen
Ishdishimning ish üstilide.
Küldan üstide
Qara chachlar lepenglep
Halqa - halqa tütünlerdin
Körünmekte ayal digen xet:

Ayal
Ayal
Ayal ayal
Ayal ayal
Ayal

Ot we oghrilan'ghan ot,
Ot we ulughlan'ghan ot.
Ot we meynet shishilerge qachilan'ghan ot.
Jinsiy munasiwet we tériqchiliq.
Xotuni bar er we at köndürüsh igiliki.
Qoli bilen oynash we qol hünerwenchilik
Boysun'ghan erler we sheher.

Sheher,
Saqchilar bar bu sheher.
Ayallar munchisi bar bu sheher.
Ayallar munchisining tam eyniki
Ret qilidu yalingachliq aldida
Süzükliktin bashqa hemmini
Hetta pak bir ayal bolushni.
Kechürünglar ayallar
Chüshenmeydu erkekler buni.
Gomush erler,
Exlaqliq erler,
Aldirash erler,
Tulup ketti sheherge.

Köngli buzuldi.
Uning xumari tutqan idi.
U tamaka chekmeytti.
U kitap oqumaqchi boldi.
Tekchide mundaq kitaplar turatti:
«qur'an kerim» (oyghurche terjimisi)
«newa'iy ghezelliridin tallanma»
«uyghurche - én'glizche lughet»
(1990 - yili danyil sinjon tüzgen)
«uyghurlarning dinliri»
Bu kitabning 1- bet 1- qurida «dunyada uyghurlardek köp din qobul qilghan, din yenggüshligen millettin yene biri yoq» digen xetler bar idi.
U qolini yenimu peskirek uzatti.
- undaq qilmang, yaman bulidu - didi
Qarangghuluqta singlisi.
- yaq, undaq qilmang, xudadin qorqung.
- qolingizni tarting, bu digen allaning amaniti.
- amanet adem atimizdin bashlap sheytanning qolida hichnime bolmaydu.
- yaq undaq qilmang, xosh bulay aka.
- iplas!
- buqa!
- uh, pe ...
- rish ...
- te ...
- m m m ...
Perishte
Qanatliri bilen
Bu sheherni kömtüriwetti.


(4) - atning tarixi

Tang atar tereptin
Leshkerler keldi.
Kün patar tereptin
Leshkerler keldi.
Tuyaqlardin örligen topa
Qildi zulmet asmanni, yerni ...
Jimjit yoldek bu misralarda
Yelpünidu qara ata yayli.

Chaqnimaqta ghérip yataqta
Kariwat, baytal, eynek yériqi.

Költégin birinchi qétim
Jengge chüshti aq atqa minip
Aq at öldi aq qardek.

Költégin ikkinchi qétim
Jengge chüshti aq atqa minip
Qizil güldek yiqildi aq at.

Költégin üchinchi qétim
Jengge chüshti aq atqa minip
Yaw leshkiri qachti pétirap.

Atqa oxshash kishner ghéribliq,
Chiqish simwol emes
Kirish simwol
Yatiqimgha.
Öyge kirish lezziti bilen
Hayajinim urghup tashqanda
Ghuwalashqan qaqshal ténimge
Tatliq tigip turghan bu kariwat.
Qarangghuluq ara putliri
Nurde qétip turghan bu kariwat.
Putliri
Eng chirayliq shekil chiqirip
Dolqunlinip turghan yayligha
Artildurup wal - wal shamalni
Oghuzxanning astidin
Qarliq taghqa qéchip ketken at
«qarluq» dep nam alghan
Köksi éyiq köksidek bir er
Toqquz künde tépip kelgen at.
Xaqan üchün herbiy yürüshte
Nusrettin bisharet birip kelgen at.
At üstidiki xaqan,
At üstidiki el.
Atqa minish lezziti
Qan töküsh hem jeng lezzitidur
Atqa minish bolghuche tamam.
Mal bahasi chüshken dukan'gha
Qistiliship ittirip kirip
Paypaq tallawatqanda emes
Uyghur qan aqqanda uyghur.
Toygha kélinglar, toygha eyyuhennas!
Toylirimiz xaqan'gha oxshash
Uyghur toy bolghanda uyghur.
Ayallar hichnimige mejburlanmighan
Zérikishlik kündüzde emes
Uyghur dégen kéchide uyghur.
Uyghur
At üstide
Éshek harwida
Welisipitte
Sopekte
Mashinida
Bes - bes bilen
Ghaljirliq bilen
Jan - jehli bilen ...
At
At
At

At üstide bizning jénimiz.
At üstide qaynar qénimz,
Ölümdinmu yüksektur yüksek
Atqa bolghan hayajinimiz.
At köchürüsh qanunliri
At nesillendürüsh qanunliri
Chewendazlar üstige
Atlarni mindürüp qoyush.
At baqarlarni
Retke tizghan at,
Atlarni medhiyilesh,
At yaylini siylash murasimi.
Atqa minish qizghinliqida
Ölümge yüzlen'gen sheher,
Atlar üchün nur chachqan sheher,
Shirmetlerni uxlatqan sheher ...

Qarangghu kochidek misralirimdin
Kéliwatqan at méning étim
Cheksiz échip tenha külbemni
Kiriwatqan at méning étim.
Méning étim
Béshini kötürüp
Halreng yötülüp,
Kishneydu.
Chishleydu.
Erkileydu sürkilip.
Amraqmen étimning
Yayligha,
Boynigha
Putigha,
Putlirining arisigha.
Pushqurushigha,
Chüshkürüshige,
Chüsh körüshige.
Etigendiki yönilishige,
Kéchidiki yönilishige.
Hetta
Xalighan chaghda
Uyatchan zongziyip
Siyiwatqan körünüshige ...

Yéziqchiliq shiresi
Men ishletken herpler
Herplerning oqulushi
At tuyiqining awazi
Awazining köküsh nuri
Nurluq süküt
Suküt muhtaj oqushqa
Süküt qildim oyghur tilida ...

Erler döliti
Yipek yoli, at, yarghol, elchi
Kéchilerge ésiqliq turghan
Üzüm bilen atning sayisi.
Ey palwanlar atqa mininglar
U sheherde ayallar bar,
Yipekler bar, altun - kümüshler bar.
Ey palwanlar atqa mininglar
Qizil - qizil su chachayli
Tamliri altun
Tünglükliri kümüsh öylerde
Haraq ichip köngül achayli!
Qiriq kala, qiriq töge soyulsun
Qiriq kéche - kündüz toy bolsun...!

Közüm chüshti yataqta
Manga qarap kishnewatqan
Bir top yoq atqa.


(tügidi)

(menbe: «chümbeldiki köz». Shinjang xelq neshriyati. 2003- yil 11- ay 1- neshri. bashqa torbetke köchürüp yollimang)