Türkiye - amirika tarixidiki kirizislar

Türkiye - amirika munasiwiti tarixidiki kirizislar


Updated 31.01.2009 20:33:10 UTC
Türkiye awazi radi'osi analizi:


Sekkiz yilliq bush hakimiyiti jeryanida türkiye bilen amérika qoshma shtatliri otturisdiki déplomatik munasiwetlerde jiddiy özgirishler meydan'gha keldi. Hetta bir qisim kishler bilen bezibir guruppilar türkiyining gherb dunyasi bilen bolghan munasiwétini üzüp, jonggu – rusiye we iran qatarliq döletlerdin shekillen'gen chembirek ichidin orun élish éhtimaliqining yuqiri ikenliki heqqide bezibiri qarashlarni iligiri sürüp baqqanmu boldi. Iligirimu, türkiye bilen amérika qoshma shtatliri otturisidiki déplomatik munasiwetlerde xélila sürkilish meydan'gha kelgenidi. Lékin bundaq kishni chöchütkidek ishench krizisi yüz bérip baqaqmighanidi.

Haydar chaqmaqning mezkur mesile heqqidiki analizini töwendikiche:

Töwende munasiwetlik shexs yaki orunlargha az tola paydisi bolup qalarmikin dégenni meqset qilip mezkur mesile heqqide bir nechche muhim misallarni körsitip ötimiz.

(1) 1960 – yili amérika qoshma shtatliri bilen sabiq séwit ittipaqi otturisida yüz bergen U-2 jasus ayrupilanlirining türkiyige xewer qilipmu qoymastin yoshurunche türk hawa teweliki arqiliq sabiq séwit ittipaqining bir qisim rayonlirida jasusluq pa'aliyti bilen shughullinip türkiyini ruslarning aldida qéyin ehwalgha chüshürüp qoyush netijisde peyda bolghan krizis.

(2) 1962- yili amérika qoshma shtatliri bilen sabiq séwit ittipaqi otturisida yuz bergen kuba kriziside , eger séwit ittipaqi amérikining qoshnisi kubada yerleshtürgen bashqurulidighan bombilrini élip tashlighan teqdire amérikimu türkiyige yerleshtürgen bashqurulidighan bombilirini éilp tashlaydighanliqigha maqul bolghan. Emma amérika qoshma shtatliri bu mesilini türkiyige xewer qilipmu qoymastin öz meyliche ruslar bilen muzakire élip barghan we bashqurulidighan bombilarni élip tashlashni qobul qilghan, netijisde türk – amérika krizisi yüz bergen. Öz waqtida, amérika qoshma shtatliri bashqurulidighan bombilarni türkiye bilen gherb ellirini rusiyining tehditidin saqlash meqsitide yerleshtürgenlikini iligiri sürüp türkiyini bu meslide qayil qilghan idi. Amérika qoshma shtatliri birer meslide öz menpe'eti nimini teqezzar qilisa ittipaqdashlirigha xewer qilipmu qoymastin, öz meyliche ish tutup qarishi terepning bixeterlikini xewep astida qaldurup qoyudighanliqini öz emelyitide ashikara qilip qoyghanidi.

(3) amérika qoshma shtatlirida 1960- yilarda yüz bergen zeherlik chikimlikning her yaqta ewj élip kétishi netijisde kélip chiqqan ijtima'iy mesiller we bu mesillerge nisbeten peyda bolghan xelq ammisining naraziliqigha qarita eyni dewirdiki amérika hakimyiti xeshxash (epiyun'gül) ishlepchiqirighan bir qisim döletlerge xeshxash ishlepchiqirishni cheklesh üchün bésim éshletken idi. Qéyin ehwalda qalghan déhqanlargha tartqan iqtisadiy ziyanlirini tölep béridighanliqigha wede qilghan. Türkiyde,1971- yilida birleshme hökümetning bash ministiri nihat erim amérika qoshma shtatlirining telpini ishqa ashurghan. Peqet, .Amérika qoshma shtatiliri wede qilghan iqtisadiy yardemlirini qilmighanliqi üchün 1974- yilida bash ministir bulent ejewit bu qanuni cheklimini emeldin qaldurwetken. Netijide, amérika bu ehwaldin qattiq narazi bolghan we türkiye amérika munasiwiti yirikliship ketken.

(4) 1964- yilida , rumlar(giritsiye)ning qibris(siprus) türklirini qetli'am qilishini toxtitish üchün türkiyning élip barmaqchi bolghan herbiy herikitini eyni dewirdiki amérika qoshma shtatliri prézidénti jonson, in'önige télgiramma ewetip bu herbiy heriketini tosup qoyghan.Jonsun téligirammisida, türkiyining amérika qorallirini ishlitishke bolmaydighanliqini, eger séwit ittipaqi bu ishqa arilashqan teqdirde , amérikining türkiyini qoghdap qalalmaydighanliqini éytqan. Bu weqe türkiyide qattiq naraziliqlarning kélip chiqishgha sewep bolghan we uzun mezgilidin tillardin chüshmigen .

(5) 1974- yili türkiye qibirisqa esker ewetken, buninggha qarita amérika qoshma shtatliri türkiyige qoral imbargusini emilileshtürgen, netijide ikki döletning munasiwiti téximu yirikiliship ketken.

(6) amérika qoshma shtatliri iraqqa bésip kirish qararnamisini maqullighandin kéyin, türkiyidin bezi ishlar heqqide yardem telep qilghan. Buninggha qarita, 2003- yili mart éyida türkiye parlaméntida élip bérilghan awaz tashlash pa'alyitide amérikining telepi birdek ret qilin'ghan. Bush hakimyiti buningdin qattiq xapa bolup türkiyige tutqan pozitsiyisini özgertken.

(7) 2004- yilida, shimaliy iraqta amérika eskerliri türk eskerlirining béshigha taghar kéygüzüp qoyushi netjiside kélip chiqqan krizis. Köpligen amérika eskerliri türkiye eskerliri turuwatqan öyge bérip ulargha qural tenglep bashlirigha taghar kéygüzüp ularni görüge alghan. Eslide bu ishni qilghan amérika eskerliri bilen béshigha taghar kéygüzülgen türk eskerliri xéli obdan tonushatti. Amérika eskerlirining bu qilmishi türkiyide keng xelq ammisining ghezep nepritini qozghighan , netijide türkler amérika bolghan ishench yoqitip qoyghanidi.

(8) amérika qoshma shtatlirining PKK(kord ishchilar partiyesi) térorluq teshkilatigha astirttin yardem qilghan dégendek qarashlargha qarita türk da'irliri we türk xelqi ishenmey désimu lékin ishendürüshke türtke bolidighan weqeler yüz bergen we türkiyide amérika qoshma shtatilirining PKK gha tutqan pozitsiyisining semimiliktin qattiq gumanilish kepyiyati höküm sürgen.

Amérika qoshma shtatlirining türkiye bilen munasiwet ornatqanliqigha 65 yil bolghan bolsimu yenila türk mehsulatlirigha mu'eyyen miqdardila sétish qanunini ijra qilishni dawam qildurmaqta.
Ottura sherqte, türkiyini yétim qaldurush üchün élip barghan siyasetliri, PKK gha bilip bolmaydighan sirliq halda mu'amile qilishi türkiyini heqiqeten bi'aram qilmaqta.

Türk – amérika munasiwitini yirikleshtürüshke da'ima sewep bolup kéliwatqan bir mesle bar.
U bolsimu - türkiyide dawamliq démokratiyini qalqan qilip turup türkiyining közige kiriwélishtur.
1915- yilidiki weqelerni bahane qilghan ermeniler, türkler sadir qilmighan jinayetni gherb dunyasidiki xiristiyanlarning dini hésiyatin paydilinip we özliriningmu oxshash mez'heptin bolghanliqini iligiri sürüp mejburi étirap qildurushqa orunmaqta. Türkiye ermenlerni gherblik tetiqatchilarmu ishtirak qilghan bir ilimy tekshürüsh hey'itining dunyadiki buninggha munasiwetlik arxiplardin paydilinip tekshürüsh élip bérishqa we tekshürüshtin chiqqan netijige her ikki terepning razi bolushigha chaqiriq qildi. Buninggha selbiy pozitsiye inkas qayturghan ermenler özning asasiz dawasining ishqa éshishini obama hakimiytidin ümit qilmaqta.


***************************************
Tewsiye: «poyizning teqdiri qandaq bolup ketti?»
http://ketmenbay.blogbus.com/logs/34446863.html
***************************************