«edebiyat nezeriyesi»din qisqiche bayan

Toluq Teksti



«edebiyat nezeriyesi» dégen kitabtin qisqiche bayan


Nursel uykun


Türkchidin uyghurchigha örigüchi: yüsüpjan yasin


********************************
«edebiyat nezeriyisi» dégen bu kitapni esli réné wéllik bilen ostén wérin yazghan. Bu eser künimizde edebiyat nezeriyisige da'ir eng nupozluq kitaplarning biri bolghachqa, uning türkche terjimisi türkiyide 1983-yili «edebiyat bilimining asasliri» dégen namda neshir qilin'ghan. Bu kitapning ömer faruq huyugüzel teripidin ishlen'gen yéngi terjimisi 1993- we 2002- yili «edebiyat nezeriyisi» dégen nam bilen neshir qilin'ghan.
Bu kitapning mezmunini tunushturush meqsitide « ‹edebiyat nezeriyisi» dégen kitaptin qisqiche bayan» dégen témida ilan qilin'ghan bu maqale türkiyining izmir shehridiki ege üniwérstitining edebiyat fakultéti türk tili we edebiyati bölümining oqughuchisi nursel uykun teripidin teyyarlan'ghan. Edebiyat tetqiqati mining xas kespiy sahem bolmisimu, lékin «edebiyat nezeriyisi» namliq kitapni körüp chiqqandin kéyin uni uyghurchigha jiddi terjime qilishning uyghur edebiyati üchün ishlinidighan nahayiti ehmiyetlik ishlardin biri ikenlikini his qildim. Shu seweplik, bu kitap heqqide biraz uchur birish meqsitide bu maqalini uyghurchigha örüp ilan qilishni layiq taptim.
- Terjimandin
********************************


Edebiyat we edebiy tehlil


Edebiyat bir xil ijadiyet we sen'ettur. Edebiyat tetqiqati bolsa bir xil bilim we öginishtur.
Bezi nezeriyichiler edebiy tehlilni ikkinchi bir xil ijadiyet, bashqiche ipade qilghanda, bir sen'et esirini qimmiti tüwen bir eserge aylandurush, dep qaraydu. Bezi nezeriyichiler bolsa edebiy eserlerni kitapxanlar peqet oqup zoq élip, özining qarashlirini bildürüsh bilen kupayilinidu dep qaraydu. Yene bezi nezeriyichiler tebi'et bilimliridiki «analiz qilish, xasliqtin omumiyliqqa ötüsh, omumiyliqtin qismen bir höküm chiqirish»qa oxshash usullarni qollinip edebiy eserlerni tetqiq qilish kérek, deydu.
Shundaq déyish mumkinki, bir eserni, bir yazghuchini we bir dewrni chüshinish üchün tehlil we tetqiqat élip barghan edebiy tenqid bilen edebiyat tariximu edebiyat nezeriyisi tayinidighan omumiy tereqqiyat nezeriyiliridin paydilinidu. Mundaq bir oxshitish bu chüshenchige uyghun kilidu. Edebiyat tarixi bir taghning étigi bolsa, edebiy tenqid shu taghning körünishi, edebiyat nezeriyisi bolsa uning choqisidur. Shu seweplik, edebiyat nezeriyisi yaki edebiy tehlil taghning choqisigha oxshash edebiy tenqidke we edebiyat tarixigha yuqiridin nezer salidu.


Edebiyatning xaraktiri


Edebiyat nime, dégen su'algha birmunche jawaplar birildi. Buning ichide mundaq ikki xil jawapni tilgha élishqa bolidu. Biri, ilan qilin'ghan her qandaq nerse edebiyat dep chüshendürilidu. Yene biri edebiy shekil we ipade jehettin diqqetni tartidighan chong eserler edebiyat dep chüshendürilidu.
Shuning bilen birlikte edebiy til, janliq til we bilim tili otturisidiki perqlernimu aydinglashturush zörür. Bilim tili matématika, mentiqige öxshash köpünche bir xil isharet sistémisi bolushqa mayil. Edebiy tilning özige xas ipadilesh alahidilikliri we tesir qilish da'irisi bar. Edebiy til tilning tarixiy qurulmisigha téximu chongqur baghlinidu. Edebiy til bilen janliq tilning perqini ayrimaq téximu qéyin. Janliq til bir xil shekildila bolmaydu. U bir munche netijilerge irishish, heriket we pozitsiyige tesir qilish meqsitide qollinilidu. Shé'ir tili janliq tilning menbelirini bir tertipke sélip, uninggha küchlük mena béghishlaydu.
Éstétik roli bolghan eserlerni edebiyat dep chüshinish kérek. Edebiyat sen'itide lérik shé'ir, dastan we tiyatir qatarliq türler merkizi orunda turidu. Bularda xiyaliy bir dunya bolidu. Eslide edebiyat bilen edebiyatqa a'it bolmighan eserler otturisidiki perq bolsa xiyal(tesewwur) küchi, xususiy ipadilesh shekli, tepekkur, éstétikidiki kenglik, da'irini éniq bikitish, menpettin xaliy bir zoq, orunlashturush qatarliq éstétikiliq uqumlarni sémantikiliq tehlil da'iriside ayrish qanuniyitidur. Bularning her biri edebiy eserning bir teripini chüshendürüp biridu.
Sen'et(edebiyat) esiri addila bir nerse emes. U köp tereplik menasi bolghan we munasiwetler arqiliq qatlamlashqan bir xususiyetning nahayiti murekkep bir oyushmisidur.


Edebiyatning wezipisi


Sen'etning wezipisi hem zoq birish hem paydiliq bolushtur. Edebiyatning heqiqiti edebiyattiki heqiqet dep atilidu. Bu sistémiliq we uqumluq bir shekilde mewjut bolghan, emma edebiyatqa uyghunlashturghili we edebiyat wasitisi bilen chüshendürgili bolidighan yaki edebiyat ichide mewjutluqqa irisheligen pelsepedur.
Edebiyatning wezipisi nime, dégen su'alning gherpte pilatondin bügün'ge qeder dawamliship kelgen uzun bir tarixi bar. Edebiyatning birinchi we asasiy wezipisi öz xaraktérige sadiq bolushtur.


Edebiyat nezeriyisi we edebiy tenqid


Sistémiliq bolghan we pütünlükke ige edebiy tehlillerni ipade qilish üchün eng köp qollinilidighan atalghular «edebiyatshunasliq we flologiye» dur. Edebiyat tetqiqatchisining öz esirini ipade qilish üchün flologiyining ornigha qollinidighan bashqa bir atalghusi «tetqiqat» sözidur.
Edebiyatning prinsipliri, katégoriyiliri we ölchemliri qatarliq mesililer heqqidiki tehlillerni edebiyat nezeriyisi dep atash, konkrétni sen'et eserliri tehlillirinimu ya edebiy tenqid ya edebiyat tarixi dep atash eng toghra yoldur.
Edebiy tenqid dégen uqum pütün edebiyat nezeriyisini öz ichige alidighan shekilde qollinilidu. Edebiyat tarixining bolsa özige xas shekil we ölchemlirining bolidighanliqi sözlinidu.
Sen'et esiri hem ölümsiz hem tarixiyliqqa ige bolidu. Bir sen'et esiri hem öz dewrining hem ashu dewrge uliship mangghan barliq dewrlerning qimmet ölchemlirige tayinishi kérek. Buni «yiraqtin közitish ilmi» dep atashqimu bolidu.
Edebiyat tarixchisining tenqid we nezeriyilerdin xali haldiki barliq qarashliri asassiz hem xata. Chünki, her bir sen'et esiri künimizdimu bar, uni biwasite tetqiq qilghili bolidu. U meyli bügün yézilghan bolsun, yaki ming yil burun yézilghan bolsun, uningda mu'eyyen sen'et mesililirining hel qilinish usuli körsitilgen bolidu. Edebiyat tarixchisi bir tarixchi bolush bilen birge hemmidin bekrek tetqidchi bolushi zörür.


Sélishturma edebiyat, omumiy edebiyat we milliy edebiyat


Sélishturma edebiyat atalghusi aldi bilen éghiz edebiyati tetqiqati, bolupmu xelq chöchekliridiki témilarning eserdin eserge köchüsh ehwalini we yene bularning yüksek we sen'etkarane edebiyatqa qandaq we qachan ötkenlikini tetqiq qilish meniside qollinilidu. Ikkinchi qedemde bu atalghu ikki yaki uningdin köprek edebiyat otturisidiki munasiwetni tetqiq qilish süpitidimu qollinildi. Netijide her xil edebiyatlar, bolupmu gherbiy yawropa edebiyati otturisidiki yéqin munasiwetni körsitip biridighan bir munche matériyallar toplinip, edebiyatlar ara alaqe témisidiki bilimlirimiz zor derijide ashti. Üchünchi qedemde sélishturma edebiyat atalghusi öz pütünliki ichidiki edebiyat tehlili, dunya edebiyati, omumiy we alemshumul edebiyat bilen oxshash menide qollinildi.
Kéyinki waqitlardimu omumiy edebiyat atalghusi sélishturma edebiyattin perqliq bir menide qollinilishqa bashlidi. Sélishturma edebiyat ikki yaki uningdin köprek edebiyat otturisidiki öz ara munasiwetni tetqiq qilsa, omumiy edebiyat milliy pasildin halqighan edebiy éqim we moda témilarni tetqiq qilidu.
Sélishturma edebiyatning destlepki tedbiqlighuchiliri bolsa edebiyatning menbesini, uning éghiz edebiyati jehette ipadiligen türlirini we qandaq tereqqiy qilghanliqini iptida'iy dastan, tiyatir we shé'irlarning yardimi bilen tetqiq qilghan folklorchilar we étnografiyechiler idi.
Milliy we alemshumul edebiyatlar bir birige ariliship ketken halette bolidu. Eslide sélishturma edebiyatning hel qilishi zörür bolghan nerse türlük milletlerning omumiy edebiyat tarixigha qoshqan ayrim - ayrim hessilirini éniq körsitip birishtur.


Matériyallarni retlesh we tehqiqlesh


Edebiyatshunasliqning aldinqi wezipiliridin biri matériyallarni toplash, dewrning ötishi bilen peyda bolghan weyranchiliqlarni tügitip, tékistning toghriliqini, aptorining kimlikini we qachan yézilghanliqini éniqlash qatarliq mesililerni tetqiq qilishtur.
Éghiz edebiyati sahesidiki matériyallarni retleshte bezi gheyri mesililer bar. Mesilen, sözlen'gen nersilerni ün'alghugha köchürüsh yaki transkripsiyun yéziqi bilen kopiyilesh usuligha oxshash. Yazma matériyallarni tépishqa tirishqanlarning bolsa aptorning mirasxorliri bilen shexsen tunushishi, izden'güchining shu muhittiki étibari, iqtisadi imkaniyiti we köpinche mexsus tekshürgüchilerge xas bir xil salahiyetke ige bolushigha oxshash tamamen emeliy mahiyettiki mesililermu uchrap turidu.
Toplan'ghan matériyallarni katologlashning téxnikiliq terepliri we bibli'ografik izahatlar kutupxanichilar we bibli'ografiyichiliktiki mutexesislerge qaldurilidu. Emma, bezide peqet bibli'ografik mahiyettiki melumatlarningmu edebiy tetqiqatlarda ehmiyiti we qimmiti bolidu. Destlepki qedemdiki retlesh we katologlash ishi tamamlan'ghandin kéyin neshir qilish basquchi bashlinidu. Neshir qilish hem izalap chüshendürüshni hem tarixi tetqiqatlarni öz ichige alghan intayin murekkep bir pa'aliyetler jeriyani hisaplinidu.
Tékistni tüzitishte eslige uyghun bolush, yeni belgilik sözler yaki parchilarni eng qedimki we eng yaxshi yazma nusxisidiki shekli boyiche élish usuli qollinilidu. Buning bilen birlikte til ölchimi, tarixiy shekil we muhim ehmiyetke ige bolghan psixologiyilik ölchem qatarliq tékistning toghra sheklining tépilishi üchün yardemchi rol oynaydighan bashqa qarashlar we ularning ölchem da'irisinimu nezerge élish kérek.
Tékist éniqlan'ghandin kéyin destlepki tetqiqatning xronologiyisi, tékistning toghriliqi, aptorning kimliki we közdin kechürüsh qatarliq mesililer heqqide bir xulase chiqirish zörür bolidu. Yézilghan waqti éniq xatérilenmigen yazmilarda bolsa xronologiyini éniqlash qiyin. Hetta buni hel qilishmu mumkin emes.
Tékistning toghriliqini we aptorning kimlikini éniqlash mesilisimu muhimdur. Edebiyat tarixida eserlerning heqiqy yaki saxta, diniy endishiler sewebidin qilin'ghan weyranchiliqlarning rast yaki yalghanliqini éniqlash mesilisi muhim rol oynaydu. Bu tetqiqatlarni chongqurlashturush üchün muhim bir amil hisaplinidu.
Shuni unutmasliq kérekki, bir eserning esli yézilghan waqtining éniqlan'ghanliqi bizni tenqid mesililiridin héchqachan xali qilmaydu.


Edebiy tehlilde tashqi közitish


Edebiy tehlilning eng omumlashqan we tereqqiy qilghan usuli köpinche edebiy eser meydan'gha chiqqan rayon, muhit we tashqi sewepler heqqide toxtilidu. Nahayiti éniqki, edebiyatni yalghuz birla sewepning netijisi qilip körsitish mumkin bolmighachqa, perqliq seweplerni asas qilidighan usullar arisida eserni omumiy muhitqa tayinip chüshendüridighan bir usul qobul qilinidu.


Edebiyat we bi'ografiye


Edebiy eserni uning ijadiyetchisi bolghan aptorning hayati we kishiliki bilen chüshendürüsh edebiy tehlilning eng qedimki we eng keng omumlashqan usulliridin birige aylan'ghan.
Bi'ografiyining meqsiti sha'ir yaki yazghuchi psixologiyisini tehlil qilish üchün matériyal hazirlash, dep tesewwur qilinidu. Bi'ografiye tarix yéziqchiliqining bir bir qismi süpitide körülidu. U höjjet, mektup, yazghuchi, meshhur kishilerning sözliri, xatériler we bi'ografiye bilen munasiwetlik eserni izahlap, uning toghriliq, ishenchilik derijisi heqqide we bashqa bezi mesililerde qarar chiqiridu.
Bi'ografik küzitish usuli emeliyette edebiy en'enining toghra shekilde chüshinilishini qéyinlashturidu. Bezide nahayiti addi psixologiyilik hadisilernimu nezerdin saqit qiliwitidu.
Qisqisi, bir sen'et esirini bi'ografiyige qarap chüshendürüsh we eserni bi'ografiye üchün qollinish nahayiti inchike bir tetqiqat we tekshürüshni telep qilidu. Bi'ografiye edebiyat tarixini, yeni edibni öz ichige alghan en'enini we uni shekillendürgen tesirlerni, menbe süpitide qollan'ghan matériyallarni aydinglashturidighan melumatlardur. Shundaqtimu tenqidte bi'ografiyige mexsus bir orun ajritish we ehmiyet birishmu xeterlik bir ehwalni peyda qilidu.


Edebiyat we pisxologiye


Edebiyat psixologiyisi déyilgende tip we shexs süpitide aptor psixologiyisi, ijadiyet jeriyani, edebiy eserlerde körülgen psixologiyilik tiplar we qanuniyetler heqqidiki tehliller we oqurmenlerde peyda qilghan tesirler nezerde tutilidu.
Fré'udning aptor heqqidiki qarashliri anche muqim emes. Fré'ud bir tereptin aptorning yaratqan esiri arqiliq özini telwiliship kitishtin qutuldurghanliqini bildüridu, yene bir tereptin aptorni héchqandaq waqitta heqiqiy bir yaxshi charige yüzlenmeydighan jahil we nérwa kisilige duchar bir kishi süpitide tunitidu.
Fransuz psixologi ribot edebiyat sen'etchilirini tesewwur jehette ikki tipke ayridu. Buning biri, tesewwur küchining köpinche tashqi dunyani közitish, idrak qilish arqiliq his qilin'ghan we ochuq xitap qiliwatqan aptorning gewdilik alahidiliki bolghan «bedi'iy tesewwur küchi», yene biri bolsa özining hayajan we tuyghuliridin hasil bolghan we bularni özi yashawatqan muhittiki rohiy atmosfuraning zorlishi bilen birikken ahangdarliq we imaglar arqiliq ekis ettüridighan simwolizm sha'irliri we romantik eserler yazghuchisining tesewwur küchi hésaplan'ghan «yéyilghan tesewwur küchi»dur.
Rominiyilik alim l.Rusumu sen'etchilerni yéqimliq sen'etkar, anarxizm sheyténi we xetersiz sheytandin ibaret üch asasiy tipqa ayrighan.
Ijadiyet jeriyani heqqidiki modérnizmliq bir eserde qolgha élinidighan asasliq téma zéhinning ang we angdin xali merkezlirining ijadiyette öz ara oynighan rolidur. Angdin xaliyliqni yükseldürgen romantizmliq we ékspéryonstizmliq dewrlerni eqil bilen közitip tüzitish we chüshinishlik bolushqa ehmiyet bergen klassizm we ré'alizmliq dewrlerdin ayrish kérek.
Tiyatir we romanlardiki pérsunazhlargha psixologiyilik jehettin özimizge qanchilik mas kelgenlikige qarap baha birimiz. Psixologiyilik bilimlermu biz üchün bir xil matériyal hisaplinidu.
Qisqisi, psixologiye öz aldigha ijadiyet pa'alyitige teyyarliq köridighan bir halettur. Lékin, sen'et esiridiki psixologiyilik heqiqet bolsa sen'et esirining pütünlikini kücheytip uni murekkep bir haletke keltüridur. Bumu sen'et esirini téximu isil bir eserge aylanduridu.


Edebiyat we jem'iyet


Edebiyat ipadilesh wasitisi süpitide jem'iyetning yaratqan tilini qollinidighan bir ijtima'iy qurulush. Aptorning özimu jem'iyetning bir ezasi bolghachqa, jem'iyette belgilik urun tutidu. Aptor eserliride elbette öz turmushini we özining pütkül hayatliq chüshenchisinimu teswirleydu. Lékin, uning öz hayatining hemme teripini yaki belgilik bir dewrning pütkül hayatliq chüshenchisini bayan qilghanliqini, shuningdek, öz hayatining melum bir dewrini tamamen we kemtüksiz halda ipade qilghanliqini éytishmu anche toghra emes.
Aptorning kélip chiqishi, jem'iyettiki orni, ijtima'iy idé'ologiyisi biz tunji bolup uchritidighan mesile hésaplinidu. Uningdin kéyin ijtima'iy mezmun, edebiy eserlerning özidiki isharet we ijtima'iy meqset mesilisi otturigha chiqidu. Axirida edebiyat xitap qiliwatqan xelq we uning jem'iyette peyda qilighan tesiri mesilisi bilen uchrishimiz.
Her bir aptor jem'iyetning bir ezasi bolghachqa, uning bi'ografiyisi biz üchün asasiy menbe hésaplinidu. Shu seweplik, aptorning kélip chiqishi we iqtisadi ehwali qatarliq témilar heqqide bir munche melumatlar toplinidu.
Yalghuz jem'iyetning aptorgha tesir körsitidighanliqinila oylimasliq kérek, aptormu jem'iyetke tesir körsitidu. Edebiyat köpinche bir ijtima'iy höjjetke oxshash tetqiq qilinidu. Lékin, edebiyatni turmushning eynikidek we ijtima'iy höjjettek körüsh toghra emes.
Ijtima'iy(sotsyalist) edebiyat edebiyatning bir türi. Bö, edebiyat jem'iyet hayatining teqlidi yaki kopiyisi dep qaralghanda qobul qilinidu.


Edebiyat we pikir


Edebiyat bilen pikir otturisidiki munasiwet nahayiti köp xil shekillerde qolgha élinidu. Edebiyat bezide pelsepe sheklini élip pikir süpitide körülidu. Edebiyat tariximu tepekkur tarixi bilen parallil halda mangidu we uni ekis ettüridu. Pelsepe bilen edebiyat otturisida zich munasiwetning barliqidin söz échish qéyin. Chünki, pelsepe hem ijtima'iy munasiwetler, hemde ijtima'iy kélip chiqishi jehette perqliq bolghan bir qatlam teripidin tereqqiy qildurulidu. Pelsepe bilen edebiyat otturisidiki zich alaqidin söz achidighanlar bu xil qarashlirini edebiy eserlerdiki pikirlerning tehlilige, aptorning öz meqsiti bilen munasiwetlik sözlirige we dewrning éstétik prinsiplirige tayanduridu.
Biz üchün muhim bolghini edebiyatta pikirning qandaq ekis etkenliki we edebiy eserlerge pikirning qandaq ötkenlikidur. Bu su'allargha jawap birishke toghra kelse shundaq deymizki, pikir edebiy eserde xam matériyalgha oxshash dölinip turmaydu, u sen'et qurulmisi bilen birliship kitidu.


Edebiyat we bashqa sen'etler


Edebiyat bilen güzel sen'et otturisidiki munasiwet nahayiti köp xil we murekkep. Edebiyat tarixta bezide söz bilen yaritilghan bir resimge we muzikigha aylandurulush üchün tejiribe qilin'ghan.
Sen'et tarixi katégoriyilirini edebiyatqa köchürüsh heqqide tilgha élishqa erziydighan qarashlar wölflinning esiride otturigha qoyuldi. U rönésans bilen barok sen'iti otturisida strüktürél(1) asaslargha tayan'ghan bir perqning barliqini körsetken. Irishken netijilirini konkrétni sen'et eserlirining tehlilige tayinip otturigha qoyghan. U rönésanstin barokka ötüsh jeriyanda sen'ette rushen bir tereqqiyatning körülidighanliqini bildürmekchi bolghanidi.


Sen'et esirining mewjutluq shekli


Sen'et esiri eserge a'it pütkül ötmüsh we turmush tejiribisining toplimidur. Bir sen'et esirini téximu yaxshi tehlil qilish üchün sen'et esirining her birini uning tarmaq guruppilirini ipade qilidighan türlük qatlamlardin shekillen'gen bir sistéma süpitide tesewwur qilish kérek.
Sen'et esiri subyéktip köz qarashlardin peyda bolghan idé'al pikirlerdin shekillen'gen bir normlar sistémisidur. Sen'et esirining her xil qatlamlirini teswirleshte we tehllil qilishta shu xil usullar qollinilidu:
Awaz qatlimi: ahangdarliq, rétim, wezin.
Uslup tehlili.
Imag we oxshitishlar tehlili.
Xususiy sen'et eserlirige tedbiqlan'ghan tehlil usulliri.
Edebiy türlerning xaraktéri.
Edebiyattiki mukemmllik pikri.
Edebiyat tarixining xaraktéri we edebiyatning ichki tarixining mumkin bolush yaki bolmasliqi heqqidiki tetqiqatlar.


Ahangdarliq, ritim we wezin


Her qandaq bir edebiy eser bir xil menige ige bolghan tawushlar tizmisidur. Tawushning özige xas xususiyetliri bilen munasiwetlik bolghan alahidilikler köpinche birdeklik yaki ahangdarliqni shekillendüridu.
Tawush tekrarliqining tesiri her xil tillarda perqliq bolidu. Her bir tilda belgilik bir fonémalar sistémisi we buninggha uyghun kilidighan oxshash yaki zit tawushlar, bir birige yéqin üzük tawushlar bar. Bu xil tawush tesirini shé'ir yaki misraning omumiy awaz tonidin perqlendürgili bolidu.
Ritim peqet edebiyatqila xas emes. Yene tebi'etning, ishning, muzikining, hetta teswiriy sen'etningmu ritimi bolidu.
Wezin heqqide toxtalghanda wezin nezeriyisidin söz échish kérek. Birinchi, siziqliq wezin nezeriyisi. Bu rönésans dewrining el kitapliridin(2) élin'ghan bolup, sha'irning ri'aye qilghan qanuniyitini, oylighan wezin ölchemlirini we pilanini otturigha chiqirish üchün xizmet qilidu. Lékin, bu nezeriye tawush yaki ahanggha zadila diqqet qilmaydu. Ikkinchi, muzikiliq wezin nezeriyisi. Bu nezeriyige köre wezin muzikidiki ritimge oxshaydu. Bu nezeriyide nezmiy eserlerdiki sénkoronining(3)kishige qarap özgiridighanliqi we shé'irning xususiy bir shekilde chüshinilidighanliqi alahide tekitlinidu. Naxshilardek oqulidighan shé'irlarda bu nezeriye özining küchini qoghdiyalaydu, lékin janliq tilda we xitabet uslubida yézilghan shé'irlarda bolsa bu nezeriye ajiz haletke chüshüp qalidu. Üchinchi, akustik wezin nezeriyisi. Bu hazir köp qollinilmaqta. Bu nezeriye shé'ir oqighanda her türlük muhim heriketlerni qilishqa, hetta bezide apparat we tewrinishni ölcheydighan saymanlardin paydilinidighan obyéktip tetqiqatlargha tayinidu.
Bu wezin nezeriyiliri bilen birlikte menanimu mutleq nezerge élish kérek. Ahang we wezin menadin ayrim halda emes, eksiche sen'et esirining pütünlikige a'it terkipler süpitide tetqiq qilinidu.


Uslub we uslubshunasliq


Til edebiyat sen'etchisining matériyalidur. Shu seweplik, tehlil yürgüzüsh üchün til muhim. Bu xil muhimliq tebi'iyki sözlerning yaki jümlilerning menasi bilenla cheklinip qalmaydu. Chünki, edebiyat tilning her terepliri bilen munasiwetlik.
Uslubshunasliq eserliri omumiy tilshunasliqqa toghra asaslinishi kérek. Uslubshunasliq xas bir tesir yaritish meqsitide otturigha qoyulghan barliq ipadilesh wasitilirini tetqiq qilidu. Shunglashqa, u edebiyat, rétorika we söz sen'itidinmu keng saheni öz ichige alidu. Uslub tehlilliri bizni asanla mezmun meslilirige bashlaydu.


Imag, oxshitish, simwol we mif


Imag hem psixologiye hem edebiyat tetqiqati sahesige mensup bir uqum. Psixologiyide imag tuyghu we idraktin meydan'gha kelgen bir turmushning insan zihnide janlandurulushi we eslinishi dégenliktur. Imagning tesir küchi uning tuyghuning bir iznasi we simwoli bolushtek alahidilikidin shekillinidu. Imag shé'irde bir xil teswir yaki oxshitish süpitide körülidu.
Simwolmu imagqa oxshash melum bir edebiy éqimning nami. Matématika we logikidimu körülginidek, simwolning omumiy bir qollinish shekli bar. Edebiyatta bolsa bizni bashqa bir noqtigha bashlaydighan, lékin janlandurush we namayen qilish süpitide öz aldighimu diqqetni tartidighan bir xil ipadidur. Simwolda tekrarlinish we izchilliq alahidiliki bolidu. Imag hem janlandurush hem xas belge süpitide izchilliqqa irishelise andin bir simwolgha aylinidu.
Mif bolsa din, folklor, antropologiye, sotsiyalogiye, rohiy analiz we güzel sen'etni öz ichige alghan muhim bir mena sahesini ipade qilidu. Edebiyat nezeriyisi jehettin muhim bolghan terepliri bolsa mundaq körsitilidu, yeni uning mistik, ijtima'iy, imagliq, tebi'ettin halqighan, alemshümül we u dunyadiki hayat bilen munasiwetlik bolushtek alahidiliki bar. Keng menidin éytqanda, mif mewjutluqlarning iptidasini we teqdirini chüshenduridighan we anonim halda yaritilghan xelq hikayiliridur.
Oxshitish bizning chüshenchimizdiki töt asasi amil bolghan sélishturush, qosh tereplik közitish, perq étilmigen nersilerni ashkarilap qoyidighan sezgüdiki imag we janliq ekis ettürüshni körsitidu. Bu töt amil hichqachan oxshash ölchemde bolmaydu. Bu halet her qaysi milletlerde oxshimaydu we türlük dewrlerdimu özgirip turidu.
Meyli imag bolsun, yaki oxshitish bolsun, bularning hemmisi edebiy eserning pütünliki we إz ara baghlinishi ichidiki terkip süpitide tetqiq qilinishi kérek.


Hikaye qilishning xaraktéri we hikaye shekilliri


Roman heqqidiki edebiyat nezeriyisi we tenqidliri shé'irge sélishturghanda xélila arqida turidu. Buning sewebi shé'irning téximu qedimiylikke ige bolghanliqidur.
Hikaye bayan qiliniwatqanda insan peqet uning netijisigila emes, yene weqeliki we jeriyanlirighimu diqqet qilishi kérek. Bügün'ge qeder élip bérilghan roman tehlilliride omumen üch amil üstide söz échildi. Bular weqening qurulmisi, pirsunazh we xaraktér yaritish, orundin ibaret. Orun bezi yéngi nezeriyilerde muhit yaki ton depmu uchraydu.
Weqelerning qurulmisi téximu kichik weqeler qurulmisidin shekillinidu. Filyetun we mektup qatarliq edebiy türler téximu addi shekillerdin meydan'gha kilidu. Bir tiyatir yaki romanning weqeler qurulmisi türlük qurulmilardin hasil bolghan bir qurulushtur. Kompozitsiye yaki motif qurulmisi hikaye terkiplirini muhim qatargha qoyushni, bayan tereqqiyatini we ipadilesh wasitilirini, di'alog, teswir yaki biwasite hikaye qilish qatarliq köp xil orunlashturushni öz ichige alidu.
Edebiy eserlerde, bolupmu romanlarda pirsunazh yaritishtiki eng addi usul isim qoyush hisaplinidu. Pirsunazh yaritishning bir munche shekli bar. Heritketsiz(statik)pirsunazhlarmu yaritilghanidek, nahayiti janliq we özgirishchan pirsunazhlarmu bar.
Makan bolsa hemmidin bekrek bir dewr mesilisi süpitide tesewwur qilinidu. Makan muhittin ibarettur. Bolupmu öy ichidiki ishlar kinaye yaki oxshitish arqiliq bir xaraktérni nahayiti éniq échip biridighan nersiler süpitide körilidu. Tebi'et makan süpitide tallansa arzumu tebi'ette ekis étidu.
Hikaye bir mektup yaki kündilik xatére sheklide bayan qilindu, yaki romanning ichige kichik hikayilar orunlashturilidu. U birinji shexsning aghzidinmu sözlinidu. En'eniwiy shekil bolsa üchinji shexsning aghzidin bayan qilishtur. Hikayining oqurmenlerge qandaq sunilidighanliqi nahayiti diqqetni tartidighan bir mesilidur. Tiyatir esiride yaki romanda tékistning nezerge élinishi muhim urunda turidu.


Edebiy türler


17- 18- esirlerde edebiy türlerge ehmiyet birildi. Bu dewrdiki tenqidchiler türlerni mewjut bir hadise süpitide kördi. Türlerning her birining perqliq ikenlikini tekitleydighini né'oklassik qarash idi. Né'oklassik qarash türlerning sapliqi, muhimliq derijisi, izchilliqi we türlerning qoshumchisi qatarliq xususlar bilen meshghul boldi.
19- esirde bolsa téximu köp edebiy tür otturigha chiqti. Mesilen, tarixiy roman we siyasiy roman dégendek. Oqurmenler türkümimu köpeydi.
Modérnizm éqimi nezeriyisi bolsa teswirleshni asas qildi. Bu éqim en'eniwiy türlerning bir biri bilen qoshulup kitidighanliqini we tirakomidiyige oxshash yéngi bir türni meydan'gha keltüreleydighanliqini qobul qilidu.
Edebiy tür nezeriyisi bilen munasiwetlik bezi muhim mesililer tüwendikilerdur: buning biri iptida'iy türler(folklor, éghiz edebiyatigha a'it eserler)bilen yüksek edebiyatning her qaysi türlirining munasiwitige alaqidar bolsa , yene biri türlerning qandaq dawam qilidighanliqi heqqidiki mesilidin ibarettur. Bu su'allar bizni tür tarixining mezmuni mesilisige uchrashturidu. Edebiyat tarixini yazghanda, edebiy tenqid bilen meshghul bolghanda türler otturisidiki munasiwetler heqqide nahayiti muhim mesililerge duch kilimiz. Shu seweplik, edebiy türler heqqidiki tehlil we tetqiqatlarda nahayiti esta'idil we diqqetlik bolush kérek.


Baha birish


Tarixta edebiyatqa omumiy insanlar qiziqqan we ehmiyet bergen. Lékin edebiyatni, edebiy eserlerni bahalashta tenqidchiler özi muhim dep bilidighan hayatliq chüshenchisini asas qilip pikir berdi.
Edebiyatning xaraktéri, roli we uninggha birilgen baha öz'ara munasiwetlik bolidu. Shunga, edebiyatning xaraktérige uyghun baha birish zörür.
Edebiy eser éstétik hayatni oyghitish küchige ige éstétik bir nersidur. Biri sezgürlükke tayan'ghan, yene biri eqil we muhakimige tayan'ghan bir xil höküm qilish shekli bar. Edebiyatqa baha bergende buning her ikkisi oxshashla zörür.


Edebiyat tarixi


Edebiyat tarixining köp qismi ya millet tarixi, ya edebiyattiki tesirige asasen yézilghan tepekkur tarixi, yaki bolmisa melum edebiy eserler heqqidiki tesirat yaki bahalardin teshkil tapqan xronologiyilik eserlerdur.
Bir sen'et esiri özining tarixida özgermey qalmaydu. Qurulmisi özgermeydu, lékin oqurmenlerning, tenqidchilerning we kéyinki waqittiki sen'etchilerning eser heqqidiki chüshenchiside özgirish bolidu. Bu medeniyet en'eniside özükchilik bolmighan shara'itta dawam qiliwiridu. Bu jeriyanni teswirlesh edebiyat tarixchisining wezipiliridin biri hésaplinidu.
Ikki yaki uningdin köprek eserler otturisidiki munasiwetlerni tetqiq qilish edebiyat tarixining mukemmellishishide bizni bezi mesililerge yoluqturidu. Aptorning bir esirini yaki birmunche eserlirini eng mukemmel eser dep qarap, bashqa eserlirining mushu örnekke qaysi derijide yéqinlashqanliqini tehlil qilish mumkin...
Edebiy türlerning we tiplarning tariximu bizning aldimizgha birmunche mesililerni tashlaydu. Lékin, bularnimu hel qilish usuli bar. Mesilen, edebiy türning bir sxémisini tépip chiqish üchün shu türning tarixini tetqiq qilghan'gha oxshash. Bu xil mesililer bir dewrning yaki bir éqimning tarixini yazghandimu körülidu. Hetta edebiyat tarixi siyasiy özgirishlerge asasen dewrlergimu bölinidu.
Edebiyat tarixi peqet zörür ehwalda özgiridighan bir xil qimmet sistémisigha tayinip yézilidu. Bu qimmet sistémisi tarixning özidin chiqirilishi kérek. Milliy edebiyat tarixini toluq halda yézip chiqish mesilisi téximu qiyin. Chünki, bu nahayiti keng da'irilik bir tetqiqatni telep qilidu.

Izahat:
(1) qurulmigha munasiwetlik dégen menide- t.
(2) her kimning asanla paydilinishi üchün her qandaq bir témida, emeliy meqsette teyyarlan'ghan kitap- t.
(3) melum bir basquchta körülgen tilshunasliq hadislirining alahidiliki- t.


★★★★★★★★★★★★★★★★★★★★
torgha teyyarlighuchi: ilkan
★★★★★★★★★★★★★★★★★★★★