Tarixtiki impiriyeler

Toluq Teksti



Tarixtiki impiriyeler


Assuriye impériyesi


Assuriye impériyisi qedimki zaman dunyasidiki eng qudretlik herbiy impériyilerning biri. Bu impériye tgr we éfrat derya wadisining shimaliy qismigha jaylashqan, miladiyidin ilgiriki8 - esirde bash kötürüp, miladiyidin ilgiriki612 - yili yimirilgen, mewjut bolghan waqti100 yilgha yetmigen.
Assuriyilikler ikki derya wadisining yuqiriqi éqimidiki égizlikte charwichiliq we owchiliq bilen turmush kechürgen. Nahayiti uzaq bir dewrde, assuriyiliklerge ilgiri - kéyin bolup akkad, sumér, amori, xittit qatarliq milletler hökümranliq qilghan. Miladiyidin burunqi14 - esirge kelgendila, etraptiki küchlük döletler (babilun, xittit) arqa - arqidin zawalliqqa yüz tutqachqa, assuriye bash kötürüshke bashlighan. Etraptiki milletler bilen bolghan uzaq mezgillik herbiy toqunushta, assuriye özini peydinpey bir ghayet zor urush mashinisigha aylandurghan. Texminen miladiyidin ilgiriki9 - esirdin bashlap assuriyilikler tömürdin yasalghan jeng qorallirini zor miqdarda qoyushqa bashlap, da'imiy armiye qurghan, menchanaq we sépil teshkü qatarliq sheherge hujum qilidighan qoral - jabduqlarni keship qilghan hemde harwiliq qoshun, atliq qoshun, éghir qorallan'ghan piyade qoshun, yénik qorallan'ghan piyade qoshun, sheherge hujum qilghuchi qoshun, qoral - yaragh toshughuchi qoshun qatarliq köp xil kespiy esker türlirini berpa qilip, eyni zaman dunyasidiki eng ilghar herbiy tüzülme we qoral - jabduqlargha ige qoshunni qurup chiqqan. Tigilat pilésér Ⅲ dewri (miladiyidin ilgiriki746 - yilidin miladiyidin ilgiriki727 - yillar) de, assuriye jenubqa yürüsh qilip babilonni gumran qilghan, gherbte süriyini boysundurup, meshhur tarixiy sheher demeshqni ishghal qilghan. Uning warisliri sargon Ⅱ (miladiyidin ilgiriki721 - yillardin miladiyidin ilgiriki705 - yillar), sénaxérib (miladiyidin ilgiriki704 - yillardin miladiyidin ilgiriki681 - yillar) we isaxidén hökümranliq qilghan dewrlerde yenimu ilgirilep kéngeymichilik qilip, ilgiri - kéyin bolup isra'iliye, misirni yoqitip babilonni qayta bosundurup, asiya, afriqidin halqighan ghayet zor impériye qurup chiqqan.
Assoriye impériyisi pütünley qanliq istéla asasigha qurulghan, istéla qilin'ghan dölet we milletlerge qarita wehshiyane térrorluq hökümranliq yolgha qoyulghan. Alayluq, assoriye qoshuni demeshqni ishghal qilghandin kéyin wehshiyane qirghinchiliq yürgüzüp, adem béshidin kichik tagh yasighan, zor türkümdiki urush esirliri we addiy puqralar dehshetlik jazagha uchrighandin kéyin öltürülgen, qalghan puqralar assuriyiliklerning quligha aylan'ghan. Miladiyidin burunqi612 - yili yéngi babilon we midiye birleshme qoshuni assoriye impériyisining paytexti niniwiyini ishghal qilghan hemde niniwiyide dehshetlik qirghinchiliq yürgüzgendin kéyin sheherni ot qoyup köydürüwetken, shuning bilen impériye halak bolghan.
Assuriye impériyisi herbiy istéla asasida qurulghan dölet bolghachqa, uning medeniyet jehettiki ijadiy xaraktérlik töhpisi intayin az idi. Lékin impériyining eng axirqi padishahi assur banipal niniwiye shehiride bir kutupxana saldurghan, bu kutupxanida22 ming parchidin artuq shina mix yéziq oyulghan lay taxta saqlan'ghan. Niniwiye shehiri weyran qilin'ghanda lay taxtilar xarabe ichige kömülüp ketken, bu lay taxtilar19 - esirning otturilirigha kelgendila andin arxé'ologlar teripidin tépilip, kéyinkilerge bir türküm intayin qimmetlik yazma yadikarliqlarni qaldurghan.


Pérsiye impériyesi


Pérsiye iran égizlikining gherbiy jenub qismigha jaylashqan. Pérsiye impériyisi bash kötürüshtin burun, iran égizlikide ilgiri - kéyin bolup élan we midiyidin ibaret ikki dölet barliqqa kelgen. Miladiyidin ilgiriki7 - esirning kéyinki mezgilide midiye bilen babilon ittipaq tüzüp, assuriye impériyisini yoqatqan. Miladiyidin ilgiriki553 - yili axménidlar nesebidin kélip chiqqan pars aqsöngek kurus Ⅱ herqaysi pars qebililirini birlikke keltürüp, midiye padishahliqining hökümranliqini aghdurup tashlap, axménd padishahliqini qurghan. Miladiyidin ilgiriki550 - yili kurus Ⅱ pérsiye padishahi bolghan.
Pérsiyining bash kötürüshi etraptiki döletlerni wehimige salghan. Lüdiye, misir qatarliq döletler pérsiyige qarshi ittipaq teshkilligen, uzaq ötmey pérsiye qoshunliri teripidin bir - birlep yoqitilghan. Miladiyidin ilgiriki540 - yili pérsiye lüdiyini yoqatqan. Miladiyidin ilgiriki538 - yili babilonni ishghal qilip, pütkül gherbiy asiyani birlikke keltürgen. Uzaq ötmey kurus Ⅱ sherqqe kéngeymichilik qilip, ottura asiyagha qoshun tartqan. U miladiyidin ilgiriki529 - yili ottura asiyadiki charwichi qebililer bilen bolghan jengde alemdin ötken.
Kurus Ⅱ ölgendin kéyin uning oghli kambis textke chiqip, kéngeymichilik siyasitini dawamliq ijra qilghan. Miladiyidin ilgiriki525 - yili misirni boysundurghan hemde qoshunni bölüp gherbte liwiye, jenubta nobiyilerge hujum qilghan. Gherbiy yoldiki qoshun qum boran'gha duch kélip kömülüp ketken, bu eskerlerning qalduq söngekliri2500 yildin kéyin misir arxé'ologliri teripidin tépildi. Jenubiy yoldiki qoshunlarmu oxshashla meghlubiyet teqdiridin qéchip qutulalmighan. Kambis yiraqta istéla urushi qiliwatqanda, gherbiy asiyadiki istéla qilin'ghan jaylarda tushmutushtin pérsiyige qarshi qozghilang partlighan, pérsiyining öz zéminidimu siyasiy özgirish yüz bergen. Kambis aldirap - ténep dölitige qaytish sepirige atlinip süriyige kelgende ölgen (miladiyidin ilgiriki522 - yili), kéyin kurusning küy'oghli dari'us dölet ichidiki siyasiy özgirishni basturup padishahliq textke chiqip, dari'us Ⅰ dep atalghan. Andin u shexsen özi zor qoshunni bashlap gherbiy asiyadiki qozghilang kötürgen döletlerni tinchitip toqquz padishahni esirge élip, axménd padishahliqining hökümranliqini qaytidin tikligen. U özining töhpisini köz - köz qilish üchün, qozghilangni basturush jeryanini parsche, élamche, babilonche üch xil mix yéziq bilen béxston dégen jaydiki qiyagha oydurghan. Mana bu meshhur «béxston oyma yéziqi» dur.
Dari'us Ⅰ impériye chégrisi ichidiki malimanchiliqlarni tinchitqandin kéyin, dawamliq sirtqa kéngeymichilik qilghan. Miladiyidin ilgiriki518 - yili, dari'us Ⅰ yiraqqa yürüsh qilip hindi deryasining gherbiy shimaliy qismigha yétip kelgen, andin arqigha yénip gherbke yürüsh qilip yunan'gha tehdit salghan, shuning bilen yérim esirge yéqin dawamlashqan «yunan - pérsiye urushi» partlighan.
Pérsiye impériyisi dari'us Ⅰ hökümranliq qilghan dewrde eng güllen'genidi. Impériyining zémini sherqte hindi deryasidin bashlinip gherbte égéy déngizighiche, shimalda kaspi déngizigha, jenubta misirghiche kéngeygen. Yérim esirge yetmigen waqitta, pérsiye kéngeymichilik qilip mislisiz chong impériyige aylan'ghan. Pérsiye impériyisi yunan - pérsiye urushida meghlup bolghandin kéyin qayta bash kötürelmigen, miladiyidin ilgiriki330 - yiligha kelgende yéngidin bash kötürgen yene bir impériye − makédoniyidiki aliksandir impériyisi teripidin yoqitilghan.


Aliksandir impériyesi


Aliksandir impériyisining asasi makédoniye padishahliqi idi. Miladiyidin ilgiriki4 - esirning otturilirida, filip Ⅱ hökümranliq qilghan dewr (miladiyidin ilgiriki359 -336 - yillar) de birlikke kelgen makédoniye padishahliqi shekillen'gen hemde tézlikte qudret tépip yunan sheher döletlirining zomigirige aylan'ghan. Makédoniyining bash kötürüshi yunan sheher döletliri dewrining axirlashqanliqidin dérek béretti.
Aliksandir (miladiyidin ilgiriki356 −323 - yillar) filip Ⅱ ning oghli. Makidoniye padishahliqi aliksandir hökümranliq qilghan dewrde eng güllen'gen bolghachqa, kishiler bu ghayet zor hem ömri qisqa impériyini aliksandirning nami bilen atashqa adetlen'gen.
Miladiyidin ilgiriki336 - yili filip Ⅱ qestke uchrap ölgen, bu chaghda makédoniye pütkül yunanni birlikke keltürüp, dunyagha zomigerlik qilishqa asas salghanidi. Eng muhimi shuki, u bir qabil izbasar − oghli aliksandirni terbiyilep chiqqan.
Dadisi alemdin ötkende, aliksandir aran20 yashta bolsimu, biraq istédatta qedimdin hazirghiche ötken herqandaq bir padishahtin qélishmaytti. Aliksandir textke chiqqandin kéyin yunandiki topilang kötürgen sheher döletlirini tézlikte tinchitqan, andin arqigha yénip sherqqe yürüsh qilip, eyni waqittiki sherqtiki eng qudretlik dölet − pérsiyini boysundurushqa atlan'ghan.
Miladiyidin ilgiriki333 - yili aliksandir qoshun bashlap süriye chégrisi ichidiki issiy dégen jayda pérsiye padishahi dari'us Ⅲ qomandanliqidiki pérsiye qoshuni bilen zor kölemlik jeng qilghan. Bu qétimqi jengde dari'us Ⅲ sepni tashlap qachqan, uning ayali, qizi we anisi aliksandirgha esirge chüshken. Ikki yildin kéyin (miladiyidin ilgiriki331 - yili) aliksandir ikki derya wadisidiki gawgamélda dari'us Ⅲ bilen yene bir qétim hel qilghuch jeng qilghan. Pérsiye qoshunliri yene bir qétim échinishliq meghlup bolghan, dari'us Ⅲ özi yalghuz qéchip chiqip, yolda qol astidikiler teripidin öltürülgen.
Mushu mezgilde (miladiyidin ilgiriki332 - yili) aliksandir yene qoshun bashlap afriqigha bésip kirip, misirni ishghal qilghan hemde nil deryasi éghizigha özining namida sheher bina qilghan. Mana bu meshhur aliksandiriye shehiridur. Bu sheher hazirmu misirdiki eng chong déngiz porti hésablinidu.
Aliksandir pérsiyini istéla qilghandin kéyin, miladiyidin ilgiriki327 - yili iran égizlikidin qoshun bashlap jenubqa yürüsh qilip, hindistan'gha tajawuz qilghan. Hindistandiki penjapta (besh deryada) zor talapetke uchrighandin kéyinla andin hindi derya wadisini istéla qilalighan. Gerche aliksandir dawamliq yürüsh qilip gan'g derya wadisini ishghal qilmaqchi bolghan bolsimu, eskerler dawamliq japaliq yürüsh qilip jeng qilishqa we hindistanning issiq hawa kilimatigha chidiyalmay qalghan. Miladiyidin ilgiriki326 - yili aliksandir qaytishqa mejbur bolup, déngiz, quruqluq ikki yolgha bölünüp babiloniyige qaytqan.
Aliksandir babilni bu ghayet zor impériyisining paytexti qilishni qarar qilghan. Miladiyidin ilgiriki323 - yili aliksandir yene qoshun bashlap ottura déngizning gherbiy qismidiki yawropa zéminini boysundurushqa teyyarlan'ghan. Biraq u yürüshke atlinish harpisida késel bolup qélip33 yéshida qaza qilghan. Eyni chaghda makidoniye yawropa, asiya, afriqa üch qit'eni halqighan mislisiz chong impériyige aylan'ghan. Aliksandir alemdin ötkendin kéyin impériyimu chak - chékidin parchilinip ketken. Miladiyidin ilgiriki146 - yiligha kelgende, makédoniye rim térritoriyisige qoshuwétilgen.


Rim impériyesi


Rim jumhuriyiti texminen besh esir mewjut bolup turghan. Miladiyidin ilgiriki27 - yili oktawi'an «awgustus» (seltenetlik, ulugh, muqeddes dégen menilerde) dégen namgha ige bolghandin tartip rim impériyisi halak bolghuche (miladiye476 - yili) bolghan dewr tarixta rim impériyisi dewri dep atalghan.
Miladiyidin ilgiriki29 - yili oktawi'an herbiy küchke tayinip qedimki rimni birlikke keltürüp, ilgiri - kéyin bolup rim sénat teripidin «birinchi puqra» (yeni «prinspat»), «awgustus» dégen namlar bérilgen. U körünüshte jumhuriyet tüzümini dawamliq saqlap qalidighanliqini bildürgen hem ashkara sorunlarda «sénat we rim puqralirining iradisi» ge hörmet qilidighanliqini bildürgen bolsimu, lékin emeliyette döletning barliq muhim hoquqlirini öz qoligha merkezleshtürüp mutleq hoquqqa ige bolghan. Bu xil jumhuriyet tonigha oriliwalghan mustebit hökümranliq «prinspat siyasiysi» (aliy bashliq siyasiysi) dep atalghan. Oktawi'an we uning warisliri hökümranliq qilghan dewr (miladiyidin ilgiriki27 ～284 - yillar) deslepki dewrdiki rim impériyisi dep atalghan.
Oktawi'an hakimiyet yürgüzgen dewr rim impériyisining eng shanliq we güllen'gen dewri hésablinidu. Eyni waqitta impériyining zémini sherqte éfrat deryasigha, gherbte atlantik okyan'gha, jenubta sehrayi kebir qumluqigha qeder kéngeygen, shimalda réyn deryasi we donay deryasini pasil qilip, tebi'iy chégrilarghiche kéngiyishni asasiy jehettin tamamlighan. Oktawi'an miladiye14 - yili qaza qilghan. U rimgha44 yil hökümranliq qilghan, u hökümranliq qilghan dewr awgustus dewri dep atalghan. U berpa qilghan «prinspat siyasiysi» u ölgendin kéyinmu yene280 nechche yil mewjut bolup turghan.
Miladiye3 - esirde rim impériyisi uzaq mezgillik krizisqa pétip qalghan. Muhapizetchiler qoshunining qomandani di'oklétiyan qoral küchi bilen hakimiyetni tartiwélip «prinsépat (printsépatus) tüzümi» ni bikar qilip, özining hoquqini «ilah» bergen dep qarap, «sénat we rim xelqi» bergenlikini ashkara inkar qilghan, özini «padishah» dep atighan, rim impériyisi sherqche mustebit impériyige aylan'ghan, di'oklté'andin bashlap rim impériyisi axirqi mezgildiki rim impériyisi dep atalghan.
Di'oklétiyan ölgendin kéyin uning izbasarliri uning mustebitlik siyasiy tüzülmisige warisliq qilghan, ularning ichide eng meshhuri konstantindur. U31 yil (306 ～337 - yillar) textte olturghan. Rim impériyisining axirqi mezgilide siyasiy, iqtisad merkizi tedrijiy ottura déngizning sherqiy qismigha yötkelgen. Konstantin eslidiki yunan sheher döliti wizantiyining xarabiside bir yéngi paytext bina qilip, impériyining sherqiy qismidiki hökümranliqni kücheytken. Bu yéngi sheher kéyin konstant nopol dep atalghan, yeni bu hazirqi istanbul shehiridur. Konstantin xristi'anlargha keng qorsaqliq qilghachqa we ularni qollighachqa, diniy jem'iyetning maxtishigha sazawer bolup, «impérator konstantin» dep atalghan.
Konstantin ölgendin kéyin impériye yene malimanchiliq patqiqigha pétip qalghan, 394 - yiligha kelgendila andin té'odos teripidin birlikke keltürülgen, biraq u aran bir yilla textte olturup qaza qilghan. U hayat waqtida impériyini özining ikki oghligha bölüp bergen. Chong oghli akadi sherqiy qismigha hökümranliq qilghan, ikkinchi oghli xélori gherbiy qismigha hökümranliq qilghan. 395 - yili impériye resmiy parchilan'ghan, sherqiy rim impériyisi konstantinopolni paytext qilghan, gherbiy rim impériyisi rimni paytext qilghan. 476 - yili gherbiy rim impériyisining eng axirqi padishahi öltürülüp impériye halak bolghan, sherqiy rim impériyisi (wizantiye impériyisi depmu atilidu) yene nurghun esir mewjut bolup turghan. Gherbiy rim impériyisining halak bolushi gherbiy yawropa qulluq jem'iyet tarixining axirlashqanliqidin dérek béridu, shuningdin étibaren gherbiy yawropadiki herqaysi döletler fé'odalliq jem'iyetke qedem qoydi.


Ereb impériyesi


Ereb impériyisi yene salasin impériyisi depmu atilidu, junggoning qedimki zaman tarixnamiliride «ereb» dep atilatti. Adette bu impériye miladiye7 ～13 - esirlergiche erebler qurghan islam dölitini körsitidu.
Ottura déngiz bilen hindi okyan ariliqida ghayet zor bir yérim aral, yeni ereb yérim arili bar. Qedimdin buyan yérim aralda sam tilida sözlishidighan köchmen charwichi millet yashighan bolup, ular tarixta erebler dep atalghan. Ereb qebililirini birlikke keltürüp, impériyining asasini salghuchi islam dinining ijadchisi muhemmed peyghember idi. U özini allaning elchisi, «peyghember» dep atighan. U, uzaq yil islam dinini tarqitish arqiliq axir622 - yili medinide hakimiyet bilen din birleshken dölet qurghan. Shuningdin kéyin, muhemmed peyghember qoral küchige tayinip islam dinini tarqatqan.632 - yili muhemmed peyghember alemdin ötken chaghda, ereb yérim arili asasen birlikke kelgenidi.
Muhemmed peyghemberning warisi «xelipe» dep atalghan. Bu «allaning elchisining warisi» dégen menini bildüridu, islam dini muritliri «musulman» dep atilidu. Bu «allagha étiqad qilghuchilar» dégen menide. Xelipe islam dinining diniy dahiyisi bolupla qalmay, yene ereb dölitining siyasiy we herbiy rehbiri idi. Eng deslepte, xelipe saylam arqiliq barliqqa kéletti. Umeyye jemetidiki mu'awiye xelipe bolghandin tartip xelipini saylash tüzümi xelipilikke warisliq qilidighan padishahliq tüzümge özgertildi hemde umeyye sulalisining hökümranliqi bashlinip (661 ～750 - yillar), süriyining demeshq shehiri paytext qilip békitildi. Bu mezgilde ereb döliti «ghazat» tughini kötürüp sherq we gherbke yürüsh qilip keng kölemde kéngeymichilik qildi, zémin da'irisi sherqte hindi derya wadisi we junggoning tang sulalisi dewridiki gherbiy chégrisighiche kéngeydi, gherbte afriqining ottura we shimaliy qismini igilep, jebiltariq boghuzini késip ötüp ispaniyige bésip kirdi.8 - esirning otturilirida erebler asiya, yawropa we afriqa üch qit'edin halqighan, chégrisi sherqte hindistan we junggo chégrisigha, gherbte atlantik okyan'ghiche kéngeygen chong impériye qurdi. Impériyining térritoriyisi eyni zamanda bir mezgil dewr sürgen pérsiye impériyisi, aliksandir impériyisi we rim impériyisidin zor derijide éship ketti.750
- yili impériye qurulup uzaq ötmey umeyye sulalisi déhqanlar qozghilingida aghdurup tashlinip, abbasiylar sulalisining hökümranliqi bashlandi.762
- yili abbasiylar paytextini baghdadqa köchürdi, uzaq ötmey parchilinish girdabigha chüshüp qaldi.10 - esirning béshida umeyye xan jemetining kéyinki ewladliri ispaniyide umeyye sulalisining hökümranliqini eslige keltürdi. Shi'e mez'hipi (islam dinidiki mez'heplerning biri) diki musulmanlar shimaliy afriqida fatimiye sulalisini qurdi. Fatimiye sulalisi ilgiri - kéyin bolup hazirqi tunis, aljiriye, süriye, pelestin, misir, sitsiliye arili we sardin arili qatarliq jaylarni boysundurdi hemde973 - yili paytextini qahirege köchürdi. Fatimiye sulalisi ereb impériyisi parchilan'ghandin kéyin qurulghan üch ereb döliti ichidiki eng küchlük dölet idi.
Parchilan'ghandin kéyin ereb impériyisi ajizliship ketti.1105 - yili seljuq türkliri baghdadni ishghal qiliwaldi, xelipe diniy dahiy dégen naminila saqlap qalalidi, impériyining éti ulugh, suprisi quruq bolup qaldi. 1258 - yili mongghullar baghdadni ishghal qilip, xelipini bikar qildi. Ereb impériyisi halak boldi.
Bir mezgil dewran sürgen büyük impériyining medeniyet jehette insaniyet jem'iyitining medeniyitige qoshqan töhpisi eng zor boldi. Ghayet zor ereb impériyisi qedimki dunyaning birqanche medeniyet merkizini öz ichige alghan bolup, herqaysi chong medeniyetlerning mol miraslirigha warisliq qilip, ereb medeniyitini parlaq muweppeqiyetlerge érishtürdi. Matématika jehette, erebler hindistanning10 xaniliq reqemlik hésablash usulini qobul qildi hemde uni yawropagha tarqatti, bu reqem hetta hazirmu kishiler teripidin ereb reqimi dep atilip kelmekte. Ular yene mukemmel algébrani ijad qildi. Tébabetchilikte ebu eli ibin sina gherb döletliri teripidin «tébabetchilik shahi» dep nam aldi. U yazghan «tébabetchilik qanuni» 17 - esirning axirigha qeder yawropada nopuzluq eser hésablan'ghan. Edebiyat jehette eng meshhur eser «ming bir kéche» köpligen milletlerning güzel, tesirlik xelq chöcheklirini özige mujessemleshtürgen. Ereblerning yene bir körünerlik töhpisi shuki, qedimki dewrde junggo keship qilghan qeghez yasash téxnikisi, metbe'echilik, kompas, miltiq dorisi we ot chacharni yawropagha tarqatqan.


Karolin impériyesi


Karolin impériyisi ottura esirning deslepki mezgilidiki gherbiy yawropadiki eng qudretlik fé'odal herbiy impériye idi. Gherbiy rim impériyisi halak bolghandin kéyin, gérmanlar gherbiy rim impériyisining xarabiside nurghunlighan fé'odal padishahliqlarni qurdi. Ularning ichidiki eng muhimi frank padishahliqi idi. Bu padishahliqning asaschisi klowé bolup, u katolik diniy jem'iyitining zor küch bilen qollishida,6 - esirning bashlirida galliyining köp qismini boysundurup, mérowé padishahliqini qurghan. Kéyin, padishahliq texti pakinek pépinning qoligha chüshüp ketken, u karulin xanidanliqini qurghan. Pépinning oghli karol xanliq textke olturghan chaghda, bu dölet zémini ghayet zor kéngeygen chong impériyige aylan'ghanidi. Karol shu sewebtin karolin (karolin latin yéziqida «ulugh» dégen menide) dep atalghan. Bu yéngi impériyimu karolin impériyisi dep atalghan.
Karolin (742 ～814 - yillar) impériyige hökümranliq qilghan46 yil ichide53 qétim urush qozghighan. 774 - yili u awwal lombardi padishahliqini boysundurup, italiyining shimaliy we ottura qismini yutuwaldi. 778 - we801 - yili u ispaniyige ikki qétim esker chiqardi. U yene sherqqe kéngeymichilik qilip, 788 - yili donay deryasining yuqiri éqinidiki bawariyini boysundurdi, andin éqinni boylap ilgirilep awar xanliqini boysundurdi. Bu urush ichide waqti eng uzun, eng dehshetlik bolghini an'glo - saksonlar bilen bolghan jeng idi. Bu urush 772 - yilidin 804 - yilighiche élip bérilghan bolup,30 nechche yil dawamlashqan. Bir qatar urushlardin kéyin impériye zémini pütkül gherbiy yawropagha dégüdek kéngeydi. Impériyining zémini shimalda baltiq déngizigha, jenubta italiyining shimali, sherqte ilba deryasi we donay deryasigha, gherbte ébro deryasighiche kéngeygen, del mushu mezgildiki bir tasadipiy weqe karolin bilen rim diniy jem'iyitining munasiwitini kücheytti.799 - yili papa lé'o Ⅲ rimdiki chong aqsöngekler bilen toqunushup qélip qamap qoyulghachqa, karolindin özini qoghdashni telep qilghan. Miladiye800 - yili lé'o Ⅲ karolinning qollishi bilen papaliq textige qaytidin chiqti. Papa karolin'gha teshekkur bildürüsh üchün shu yildiki rozhdéstwo bayrimida karolin'gha taj kiydürüp, uni «rimliqlarning padishahi» dep atighan. Shuningdin étibaren karolin qedimki rim impériyisining qanunluq warisigha aylan'ghan, karolin impériyisimu resmiy qurulghan.
Karolin 814 - yili alemdin ötti, oghli lu'i padishahliq textke warisliq qildi. Lu'i eslidinla qabiliyetsiz bolghachqa, impériye künséri zawalliqqa yüz tutti. 840 - yili lu'i wapat boldi, uning üch oghli impératorluq textini taliship öz'ara qirghin qilip, urush qozghidi. 843 - yili üch aka - uka wérdinda kélishim tüzüp impériyini üchke bölüp, herbiri bir qisimgha hökümranliq qildi. Impériyining parchilan'ghandin kéyinki üch qismi kéyinki gherbiy yawropadiki üch asasliq dölet − fransiye, gérmaniye we italiyining eng deslepki térritoriyisini shekillendürgenidi.


Témur impériyesi


13 - esirning bashlirida mongghul aqsöngiki témuchin (chinggizxan) mongghul xanidanliqini qurghandin kéyin küchlük atliq eskirige tayinip, gherbke üzlüksiz kéngeymichilik qildi. Kéyin mongghullar gherbte chaghatay xanliqi, ogiday xanliqi, ilikxan xanliqi we qipchaq xanliqini qurdi.14 - esirning bashlirida töt xanliqning biri bolghan chaghatay xanliqi sherqiy qisim we gherbiy qisimgha bölünüp ketti.1369 - yili gherbiy chaghatay mongghul aqsöngiki témur öz sultanini öltürüp, özi padishah boluwaldi. Uzaq ötmey u pütkül iranni ishghal qilip, témur impériyisini qurdi.
Témur yüksek iradige ige kishi idi, u bowisi chinggizxanning qehrimanliq izini bésip, «büyük impériye» qurmaqchi boldi. U xanliq textte olturghan30 nechche yil ichide köp qétim yiraqqa yürüsh qilip, ikki mongghul xanliqi − ilikxan xanliqi bilen chaghatay xanliqini qaytidin birlikke keltürmekchi boldi.1398 - yili témur qoshun bashlap hindistan'gha bésip kirip, déhlini igilidi hemde teslim bolghan ahalilerni wehshiylerche qirghin qildi.1402 - yili u osman impériyisini meghlup qildi, ömrining axirida hetta yiraqtiki junggonimu boysundurmaqchi boldi,1405 - yili témur késel sewebidin qoshunda alemdin ötüp, ewladlirigha «ulugh impériye» ni qalduralmayla qalmastin, tarixtimu birer tilgha alghudek iz qalduralmidi. Témur impériyisining atliq eskerlirining tömür tapini tegkenla jay bir parche qaqasliqqa aylinip ketti.
Témur ölgendin kéyin impériye chak - chékidin parchilinip, künséri zawalliqqa yüz tutti.1500 - yili shimaldin tajawuz qilip kirgen köchmen charwichi özbékler témur impériyisining pütkül zéminini igiliwaldi, impériye halak boldi. Témurning ewladi babur jenubqa yürüsh qilip hindistan'gha bésip kirip, hindistanda moghul xanliqini qurdi.


Osman türk impériyesi


Türklerning ejdadi junggoning shimalida yashaydighan (kök) türkler idi. Ular köchmen charwichiliq bilen turmush kechürgen bolup, da'im tang sulalisining chégrisigha bésip kirip parakendichilik salatti. Tang sulalisi qoshunliri ularni meghlup qilghandin kéyin gherbke köchüp, ottura asiya etrapidiki yaylaqlarda köchmen charwichiliq bilen turmush kechürdi. Ularning ichidiki seljuq türkliri11 - esirde ronaq tépip, ereb impériyisi abbasiylar xanliqining paytexti baghdadni ishghal qildi, arqidinla wizantiye impériyisining kichik asiyadiki zéminini ishghal qiliwélip, seljuq türkliri dölitini qurdi. Ular erebler ijad qilghan islam dinini qobul qilghan bolsimu, biraq xelipe dégen namni qobul qilmay, öz dölitining rehbirini «sultan» dep atidi. Seljuq türkliri xanliqi abbasiylar xanliqining xelipisini bikar qilmidi, biraq uninggha peqet diniy rehber süpitide mu'amile qildi.
Osman türklirimu seljuq türklirining bir tarmiqi bolup, eng deslepte seljuq türkliri qurghan döletke béqinatti.14 - esirning bashlirigha kelgende seljuq türklirining bu tarmiqi serdar osmanning rehberlikide bara - bara küchiyishke bashlidi. Miladiye1326 - yili ular wizantiye impériyisining brusa shehirini ishghal qilip, brusani paytext qilip musteqil dölet qurdi. Bu dölet tarixtin buyan osman türk impériyisi dep atilip keldi.
Osman türk impériyisi künséri ajizlishiwatqan qoshnisi wizantiye impériyisige üzlüksiz tajawuz qilip, özining térritoriyisini kéngeytti.1354 - yili osman türkliri dardanil boghuzidin ötüp, balqan yérim arilidiki herqaysi dölet teshkilligen birleshme qoshunni köp qétim meghlup qildi.1396 - yili rim papasining qollishida, wén'griye padishahi wén'griye, polsha, chéxoslowakiye, fransiye, gérmaniye qatarliq döletler hemde italiyining génoye we wénétsiye qatarliq sheherliridiki ritsarlardin teshkillen'gen birleshme qoshunni bashlap, donay deryasi boyidiki nikopol qorghinida türk qoshuni bilen hel qilghuch jeng qildi, netijide yawropa birleshme qoshuni éghir meghlup boldi, shuningdin kéyin balqan yérim arili asasiy jehettin türklerning kontrolluqigha ötti, wizantiye impériyisining peqet konstantinopol we uning etrapidiki jaylirila qélip, aldi - keynidin hujumgha uchrashtek ehwalgha chüshüp qaldi.1453 - yili osman türkliri konstantinopolni ishghal qildi hemde uning ismini istanbulgha özgertip (menisi islam dinining shehiri), osman türk impériyisining paytexti qildi.
Osman türkliri wizantiye impériyisini halak qilghandin kéyin, dawamliq kéngeymichilik qildi.16 - esirde osman türkliri ilgiri - kéyin bolup iran'gha bésip kirdi, misir, süriye, pelestin qatarliq jaylarni ishghal qildi. Osman türkliri gherbte yawropaning merkizige tajawuz qilip, shu chaghda wén'griyige tewe bolghan bélgrad we budapéshtni ishghal qildi. Qoshunliri wyénaghiche yétip bérip, zémini yawropa, asiya, afriqidin ibaret üch qit'ege tutashqan yene bir chong impériyige aylandi.
Miladiye17 - esirde osman impériyisi zawalliqqa yüz tutti.20 - esirning bashlirida jahan'girlar osman impériyisini üzlüksiz bölüshüwaldi, shuning bilen osman impériyisi1922 - yili aghdurup tashlandi.


Menbe: «atam yazghan bir yürüsh kitablar»ning «tarixtiki impiriyiler» qismi.
Menbe: http://www.izdinix.com/ShowPost.asp?ThreadID=35193