Rus edebiyatida teswirlen'gen sherq

Toluq Teksti



Sherq témilirining
rus edebiyatida teswirlinish mesilisi


Fikret türkmen*


Türkchidin yüsüpjan yasin terjime qilghan


Yazghuchilar we sha'irlar öz memlikitining kültüridinla emes, yene bashqa memliketlerning kültüridinmu uzuq alidu. Rus edebiyatchiliridin aléksandir sérgéyéwéch pushkin öz eserliride sherq témilirige orun bérish bilen diqqetni tartidu. Pushkin rus edebiyatida sherqni tunji qétim ré'alisttik(ré'alizmliq) usul bilen teswirligen, bolupmu uning shé'irliri sherq témilirining tesiri astida yézilghan.


Achquchluq sözler:
Rus edebiyati, aléksandir sérgéyéwéch pushkin, sherq témiliri , türk kültüri.
*****************************************


Sherq barliq medeniyetler uzuq alghan bir zimin. Gherp sherqni hem özidin perqliq hem yiraq dep qarisimu, lékin uningdin uzuq élish we uninggha heyran qélishtin xali bolmighan. Rusiye üchün bolsa sherq téximu perqliq bir menige ige. Bu heqte rusiye tetqiqatchilirining pikri birdek. Sherq ular üchün yawropadin yéqinraq.
«gherbiy yawropa ahalilirining köpchilikining neziride ‹sherq› sözi hemmidin awwal déngizning nérisidiki mustemlikilerni yaki qorqunchluq osmaniylar impériyisini körsitetti, yeni sherq ularning yurtidin nechche yüz we nechche ming kilométir yraqliktiki yerler hésaplinatti. Rusiyidiki ehwal perqliq idi. Rus döliti 16- esirdin étibaren asiyadiki rayonlarnimu öz tewelikige qoshuwélishqa bashlidi. Shu seweplik, sherq ruslar üchün héchqachan yiraq we yat bir zémin emes idi»(1)
Büyük rus yazghuchilirining köp qismi öz eserliride sherq bilen munasiwetlik témilargha orun bergen. Elwette bu yazghuchilarning eserlirige sherq bilen munasiwetlik témilarning kirgüzilishidiki sewepler arisida ularning shexsiy mayilliqi bilen birlikte yene shu dewrning iqtisadi we siyasiy ehwallirining tesirimu bar idi.
Char rusiye kéngeymichilik arqiliq zimin da'irisige oxshimighan kültürdiki her xil xelqlerni qoshuwaldi. Yéngidin qolgha kirgüzgen zimindiki xelqni we uzining keng ishghaliyet pasiligha yéqin jaylarda yashaydighan xelqlerni chüshünish bu döletning asasliq wezipiliridin birige aylan'ghan. Bu xil siyasiy muhitning tesiride rus yazghuchi we sha'irlirimu bu milletlerni chüshünish we ulardin paydilinishning zörüriyitini his qilghan idi.
Nurghun yazghuchi we sha'irlar peqet öz memlikitining menbeliridinla emes, yene bashqa kültürlerdinmu uzuq élish arzusida bolghan. Bashqa kültürlerni öz eserliride teswirlesh mahariti ötken esirlerde insanlarni edebiyat wasitisi arqiliq her xil kültür bilen uchrishish imkaniyitige irishtürdi. Rus edebiyati xelqni her xil kültür bilen uchrashturush jehette alahide bir katégoriyidin orun alidu. Ruslarning nurghun yazghuchiliri memliketning sirtigha chiqqan we öz millitini her xil kültür we chüshenchiler bilen uchrashturush wezipisini muwappiqiyetlik orundighan.
Bu xil yazghuchi we sha'irlar ichide aldi bilen xiyalimizgha kilidighini:
Aléksandir sérgéyéwéch pushkin(2),
Léw. Nékolayéwéch tolstoy(3) we
Mixa'il yuréwich lérmantof(4)qatarliqlardur.
Bu yazghuchi we sha'irlarni öz memlikitidiki bashqa ziyalilardin perqlendürgen we ularni untulmas kishler qatarigha qoshqan sewepler ichide ularning yéziqchiliq sen'iti aldinqi orunda turidu. Lékin, yene bir xil sewep bolsa ularning bashqa yazghuchilardin perqliq halda edebiyatqa «tunji»liq xususiyetni bergenlikidur.
Bu yerde ismi tilgha éliwatqan bu yazghuchi we sha'irlardin burun rus edebiyati romantizm we klassizm éqimlirining tesiri astida qalghan. Bu dewrdiki rus yazghuchi we sha'irliri yawropa edebiyatini teqlid qilghan we omumen jem'iyettiki ré'al halet bilen munasiwetsiz eserlerni yazghan. Bu teqlidi eserlerde muhim orun'gha qoyulghini til ishlitish usuli idi. Eserning mezmuni rus kishilirining hayatini ekis ettürmeytti.
Rusiyining heqiqiy qiyapiti tunji qétim pushkinning shé'irlirda otturigha chiqti. Pushkin rus kishilirini we rus yézilirini shu waqitqa qeder téxi omumlashmighan ré'alistik bir shekilde teswirlidi. Sha'ir addiy kishilerni teswirlesh bilen birlikte isilzadiler dep atalghan kishilerni öz ichige alghan muhitnimu emeliy közitishliri asasida teswirlidi.
Bu esirimizde büyük rus sha'iri pushkinning eserliridiki sherq uqumi we buningda ipadilen'gen mena heqqide toxtilimiz. Buning birinchi sewebi uning rus edebiyatida tunji qétim sherqni ré'alistik usul bilen teswirligenliki, yene bir sewebi uning kélip chiqish jehette sherqliq bolushi idi.(5)
1799- yili 5- ayning 26- küni moskwada tughulghan a. S. Pushkin 1837- yili 1- ayning 29- küni alemdin إtken. Qisqighila hayatida nahayiti nurghun eserlerni yaratqan sha'ir rus edebiyatining qurghuchisi süpitide otturigha chiqqan. Dada tereptin neseplik bir a'ilige mensup bolghan bu sha'ir sekkiz yéshida fransuzchini, uningdin kéyin bashqa gherp tillirini ögen'gen. Uning gherp medeniyiti bilen kichik chéghidila tunushishi kéyin ijadiyet sen'itini gherp medeniyitige emes, belki sherqqe burushigha sewep bolghan.
1837- yili bir qétimliq du'élda hayatidin ayrilghan sha'ir 38 yilliq ömride yazghan nechche on eserliri arqiliq rus edebiyatida munasip urun'gha irishken.
Pushkinning proza sahesidiki tunji esiri 1827- yili yézishqa bashlighan «büyük pétérning harwisi» dégen eserdur. Bu eserde sha'irning öz bi'ogirafiyisining asas qilin'ghanliqi tesewwur qilinmaqta. 1830-yili ilan qilin'ghan «bélkin hikayiliri» bolsa yenggil ipadilesh shekli we ré'alisttik usuli bilen rus edebiyati üchün bir burulush noqtisini teshkil qilghan.
Aptorning «macha qizi», «bélkin hékayiliri», «étishish», «shiwirghan», «öteng xojayini», «tawut yasighuchi» qatarliq hékayiliri türkchige köp qétim terjime qilindi.(6)
«macha qizi»da sha'ir pétérborg jemi'iyitining heqiqiy qiyapitini otturigha qoyghan. Hékayining bash qehrimani hérmann aynighan bir türküm kishilerning eng tipik örniki süpitide tunutulghan. Bolopmu eserde bir isilzade ayalning yataq öyining ré'alisttik bir métod bilen teswirlinishi rus edebiyatida muhim bir yéngiliq hésaplinatti.
Sherq témisi pushkin shé'irlirining asasini teshkil qilghan déyishke bolidu. Pushkinning eserliridiki türk tesiri shé'irliridimu éniq körülgen. Türk yaki omumiy bir chüshenche bilen éytqanda, sherq tesiri pushkinning shé'ir sen'itige perqliq bir tuyghuni béghishlighan.
Bu yerde bizning aldi bilen tehlil qilidighinimiz sha'irning 1826- yili yazghan «ey güzel qiz men séning esiring» dégen shé'iridur. Sekkiz misradin teshkil tapqan bu shé'irda pütünley sherq shé'irining tesiri körülgen. Pushkinning sen'itidiki sherq tesirining sha'irning 1820-yili bisarbiyide tughan chaghlirida shekillen'genliki tesewwur qilinmaqta. Sha'irning türkiyidin bu yerge köchüp kelgen kalipso polixroni isimlik bir rum qizidin nahayiti nurghun türkche naxsha we shé'irlarni ögen'genliki melum.
«ey güzel qiz men séning esiring» dégen shé'irida sherq tesiri éniq his qilinidu:

Ey güzel qiz men séning esiring,
Biraq, sanga esir bolushtin nomus qilmaymen.
Ormandiki ashiqlarning qanatliq shahi
Chatqaldiki bulbulgha oxshash,
Qedirlik we güzel gülning yénida
Shérin bir asaret astida yashap,
Qarangghu kichide
Uninggha naxsha éytimen.

Sha'irning 1822- yili yazghan «gréchanké»(«rum qizigha») dégen shé'irining yuqirida ismi tilgha élin'ghan rum qizigha atap yézilghanliqi we sha'irning bu qizgha bekla hewes qilghanliqi rus edebiyat tetqiqatchiliri teripidin bildürülmekte.(7) heqiqeten, «gréchanké» dégen shé'ir rum yaki yunan motifliri bilen emes, belki sherq motifliri bilen tolghan idi. Bolupmu bu shé'irdiki yunanliq qizning istanbulda osmaniylar kültüri ichide yitishken bir qiz ikenliki sha'irning türk kültüride yitishken bir insan'gha bolghan qiziqishi süpitide qolgha élin'ghan.

Sen, semimiy salamliring,
Sherqqe xas söhbetliring,
Eynektek nur chaqnighan közliring bilen,
Sha'irlarning ilham otlirini
Ulghaytish üchün yaritilghansen.

Sözle, leylining sha'iri,
Ulugh xiyalgha bérilip,
Sining özgermes ghayengni qachan medhiyilidi?
Semimiy we derdmen sha'ir,
Sendin bashqa kimni teswirlidi?

Sha'irning 1827-yili yazghan «gül we bulbul» dégen shé'irimu yene sherq tesiri éniq körülgen eserlirining biri idi. Pushkindin burunqi rus shé'iriyitide gül we bulbul témisini muhim orun'gha qoyup teswirligen bashqa örnekler yoq diyerlik idi. Bu shé'irde sha'ir omumen diwan shé'irining uslubini tedbiqlighan:

Baghdiki jimjitliqta, bahar kichisining tomanlirida,
Gülge qarap sözleydu sherq bulbuli,
Biraq, xushboy gül buni sezmidi,
Ashiqi sözlise midirlap qoyup mügidep qaldi.

Hushungni tap, ey sha'ir, istiking nime?
U anglimighach sözungni, sezmidi séni.
Qandaq bir janliqsen, sözüng qaldi jawapsiz.

Aa.W. Azbukina pushkin bilen a. W. Koltsofning eserliridiki «gül we bulbul» témisini tetqiq qilip, «rus shé'ir sen'itide gül we bulbul bilen munasiwetlik bu sherq motifi öz ipadisini tapqan. Gül ikkinchi orun'gha qoyulghan. Bulbul ajayip güzel sayrighachqa, bash qehriman süpitide birinchi orun'gha qoyulghan»(8) deydu. Bu tetqiqatchi rus sha'irlirining bu xil sherq motiflirige yüzlinishining sewebi süpitide klassizm dewrining axirlashqanliqini we rus sha'irlirining muhebbet témisini yaritish üchün sherq edebiyatigha yüzlen'genlikini körsitidu. Lékin, bu xil yüzlinish netijiside perqliq ehwallar meydan'gha kelgen. Pushkin bir sha'ir süpitide özini bulbulgha oxshatqan we güzellik üchün sayraydighan bulbulni sha'ir süpitide körgen.
Pushkinning ijadiyitidiki sherq tesirini peqet sha'irning muhebbet hayatini we söygü shé'irini asas qilghan déyish toghra emes. Sha'irning sherqqe bolghan heyranliqi yalghuz sherqliqlerning söygü dunyasi bilenla cheklinip qalghan emes, sha'ir yene din heqqidimu nahayiti qizghin pikir yürgüzgen. Uning islamiyetni teswirligen shé'irlirini oqusa sha'irning islamiyetni bekla yaqturghanliqi asanla melum bolidu.
Sha'irning 1821- yili yazghan «gurzaftiki bir namrat musulman» dégen shé'iri sha'irning islam dinigha ishinidighan insanlarning turmushtiki addiy - saddiliqigha bolghan heyranliqini nahayiti yaxshi otturigha qoyghan. Shé'ir gurzaftiki namrat, emma numuschan insanlarning turmushini eynen körsitip bergen:

Gurzafta bir namrat musulman,
Yéqinqiche xotun we baliliri bilen bille yashaytti;
Barliq rohi bilen muqeddes qur'an'gha ishinetti
We teqdiridin razi idi.
Muhemmed(ismi) her küni diqqet bilen
Hesel herisi we qoy padisigha,
Üzümlük béghigha qaraytti;
Bashqa ishni oylimay
Ayalini söyetti, buni bilgen fatime
Her yili oninggha bir bala tughup biretti.

Shé'irning dawami bargha qana'et qilidighan insanlarning pext tuyghusi fatimege alaqidar motiflar arqiliq birilgen.
Sha'ir peqet islamiyetni qobul qilghan we pütkül ömrüni uninggha atap nomus we edep bilen yashighan insanlarning hayatini öz shé'iride teswirlesh bilenla cheklinip qalmighan, belki yene muhemmed peyghembernimu esligen. Sha'irning 1825- yili yazghan «qoghlap tutush küni, sirliq gharda» dégen shé'irida muhemmed peyghemberning ismi biwasite tilgha élinmisimu, uning düshmenliri izdep yürgen chaghlarda bir gharda yushurunup qutulup qalghan muhemmed peyghemberge béghishlan'ghanliqi melum.
Undaqta, rus sha'irining muhemmed peyghember bilen munasiwetlik bir shé'ir yézishigha türtke bolghan amil qaysi? Shé'irning yézilghan waqti nezerge élinsa, sha'irning bu waqitta sürgünde ikenliki melum bolidu. Sha'irning bu éghir künlerde «qur'an kerim»ni oqup rohini teskin tapquzghanliqi tesewwur qilinidu. «qur'an kerim» 19- esirning bashlirida bir qanche qétim ruschigha terjime qilin'ghan.
Aléksandir sérgéyéwich pushkinning shé'irliridiki sherq motifliri elbette bu yerde körsitilgen örnekler bilenla cheklinip qalghan emes. Sha'irning sherqni chüshinishide we uni shé'irige bir matériyal qilip qollinishida türk osmaniylar kültürining zor hessisi bar. Pushkinning meyli öz memlikitidiki sayahiti bolsun, yaki kéyinche erzurumgha qilghan sepiri bolsun, bular uning etraptiki xelqlerning kültürel ölchemlirini estayidil tekshürüshige sewep bolghan. Ömür boyi chet'elge chiqishni arzu qilghan sha'ir char rusiye hakimiyitige qaritilghan tenqidi qarashliri sewebidin bundaq hoquqtin mehrum qilin'ghan idi. Lékin, 1829-yili partlighan rus -- osmaniylar urushi sewebidin uni aldinqi sewepke ewetishke ruxset qilin'ghan.(9)
1839- yili neshir qilin'ghan «erzurumgha sayahet» dégen eser sha'irning tunji qétimliq chet'el tesiratlirini ekis ettürüsh jehette alahide bir ehmiyetke ige. S. W.Soplénkof rusiyidiki sherq uqumi mulahize qilghan bir esirining kirish sözide: «erzurum yoli... Rusiyining asiya yoli hisaplinidu. Biz bu yolni pushkinning közi bilen körüshke adetlenduq. Uning esiride bu sheher we bu sheherge qilin'ghan seper simwolluq bir menige irishken. Sha'ir üchün éytqanda, erzurum pütün sherqqe simwol qilinidu. Bu yerde pushkin heqiqiy sherq tesrige irishken, hemde özini ümitsizlendürgen ehwalnimu uchratqan. Erzurum yoli ruslarning asiyagha kirgenlikining we ularning sherq dunyasi bilen oratqan munasiwitining simwolidur.»(10) deydu.
Sha'irning 1829- yili rus armiyisining erzurumgha qilghan yürüshige qatnishishi uning shu waqitqa qeder bashqilardin anglash we her xil menbelerni uqush arqiliq chüshen'gen sherq dunyasini öz közi bilen körüsh pursitige irishtürgen. Lékin, sha'irning öz közi bilen körüsh istiki eyni waqitta uningda bir xil ümitsizlikning peyda bolushighimu sewep bolghanliqi melum. Bu xil ümitsizlikning heqiqiy sewebi urush ichidiki bir memliketning shehrini körüsh idi. Her qandaq nersini weyran qilghan urushta birer yerning aman qélishini tesewwur qilish mumkin emes idi.
Sha'irning sepiri sherq tesirati bilen tolghan. Sha'ir emdilikte kawkaz taghliridin ötüp sherqni körüshke bashlighan. Sha'irning tunji bolup körgini sherqqe a'it minare dégen bir qel'e idi.
Sha'ir esirining birinji bölümide buni mundaq chüshendüridu: «tunji bolup diqqetni tartqan yer minare qel'esi idi. Uninggha yéqinlashqanda etritimiz chinar we ixlamur derixi bilen qaplan'ghan qurghanlar arisidiki tüzlengliktin ötti.... Ong terepte qarliq kawkaz taghliri közni chaqnitip turatti, aldimizda orman bilen qaplan'ghan bir tagh kökke taqiship turatti, uning arqa teripide qel'e bar idi. Qel'ening etrapida tatarbut dégen weyran bolghan bir yézining izliri kإrülüp turatti.... Peqet birla munar ilgiri bu yerde bir yézining bolghanliqidin bisharet birip turatti. Munar qurup ketken bir deryaning boyidiki tash döwiliri arisida qed kötürüp turatti. Munarning ich peshtaqliri bozulmighan idi. Men emdi mollining awazini anglighili bolmaydighan peshtaq süpisigha keldim. U yerde xet yézip quyushni yaxshi köridighan seyyahlarning kisek üstige uyghan natunush isimlarni uchrattim.» aptor bu bayanlirida janliq ipadilesh usuli arqiliq oqurmenlerning diqqitini tartqan.
Uningdin kéyin sha'ir wladikawkaz sheherchisige yitip kelgen. Bu rayunda yashaydighan osétler sha'irning bayanlirida tipik sherq en'enisi boyiche turmush kechüridighan bir xelq süpitide tunutulghan. Bolupmu sha'ir wladikawkazning ilgiriki namining «qapqay» ikenlikini tilgha alidu. Bezi tetqiqatchilar buyerning heqiqeten «qowuqköy» dégen bir qedimiy yurt ikenlikini otturigha qoyghan.(11)
Bu yer heqqide pushkin mundaq yazghan: «u yer (wladikawkaz sheherchisi) ni osét yéziliri urap turatti. Men bu yézilarning birini ziyaret qildim we bir miyit namizini uchrattim. Xelq toplashqan idi. Hoylida ikki öküz qétilghan bir harwa turatti. Ölgüchining tughqanliri we yéqinliri terep - tereptin yüz küzlirini chawaklap yighlap chiqip keldi... Ölümge kelgen kishilerdin biri merhumning quralini élip uninggha oq qachilap méyitning yénigha qoydi... Epsus, hichkim bu murasimni manga chüshendürüp qoymidi.»(12)
A.S. Pushkin öz esiride yolda uchratqan türk hammamlirini, téximu toghrisi sherq xelqlirining yuyunish usullirini iptixarliq bilen tilgha alghan.
U bu heqte mundaq deydu: «bir pars mini hammamgha élip bardi. Éssiq su qiyagha oyulghan bir hammamgha éqip baratti. Mini bir tatar hammamchigha tapshurup berdi. Uning kibirlik ikenlikini inkar qilmisaqmu, lékin bu haliti uning mushu ishning ustisigha aylinishigha tosqun bolmighan. Hesen mini issiq tash taxtay üstige yatquzdi. Uningdin kéyin mining bedinimni mujup owilap, mushti bilen chikishke bashlidi. Men hich bir aghriqni sezmidim, eksiche özümni intayin yinik his qildim.»(13)sha'ir tifliste körgen bu hammam heqqide heyranliq bilen söz achidu.
Sha'irning seper tesiratliridiki sherq weqeliri tebi'iy halda sherqqe a'it sözler bilen tolghan. Eserning tötinji bölümi pütünley erzurumgha béghishlan'ghan. Bu bölümde sha'ir yer we kishi isimlirini türkche shekli bilen yazghan. Bu shu dewr edebiyati üchün bir yéngiliq süpitide qobul qilishqa tigishlik ehwal idi.
Sha'ir mundaq yazidu: «köwrük chaban kepri dep atilidu. Köwrüktin nechche qedem yiraqliqtiki karwan sarayning xarabilirini aylandim.»,
«hesen qel'esi erzurumning achquchi hisaplinidu. Sheher qel'edin taj taqighan bir qiyaning astigha qurulghan... Lagirimiz qel'ening aldidiki keng bir tüzlenglikte quruldi. Bu yerde men ichide arshang bar bir yomilaq tash öyni ziyaret qildim.»
Sha'ir beshinji bölümdimu erzurum bilen munasiwetlik emeliy tekshürüsh ehwalidin söz échip mundaq deydu: «erzurum asiya türkiyisining paytexti hisaplinidu. Uning 100ming ahalisi bar. Lékin ahalining sani buningdinmu köprek bolsa kérek. Öyler tash, chatqal we ot - chöpler bilen qaplan'ghan. Igizdin qarisa bular sheherge qorqunchluq bir tüs biridu.»
Sha'ir esirining axirida shu waqitqa qeder ruslarning kallisida shekillen'gen sherqning bayliqliri heqqidiki chüshenchining mubalighe ikenlikini tilgha élip mundaq dégen:«asiyani heshemetlik deydighan bu söz her halda namrat ritsarlarning yalingach tamliq öylerni we qel'elerdiki dup yaghichidin yasalghan orunduqlirini tashlap ehli selp yürüshige chiqip, tunji qétim isil sapalarni, rengdar gilemlerni we tutquchi her xil renglerde bizelgen xenjerlerni körgen chaghlirida shekillen'gen.»
A. S. Pushkinning «erzurumgha sayaset» dégen esirige etrapliq baha bergen hénri troyat aptorning erzurumdiki waba kisilige bolghan heqiqiy mewqesi heqqide toxtalghan. Hénri troyat pushkinning türklerning waba kisilige griptar bolghan kishilerge qarita insaniy mu'amilide bolidighanliqini körüp «yawropaliqche endishide bolghanliqimdin qattiq nomus qildim» dégen sözige «7-ayning 21-küni... Pushkin waba kisili bar hichqandaq kishi bilen körüshmey erzurumdin ayrildi» dégen izahni qoshup qoyghan.(14)
Shubhisizki, pushkin shu waqitqa qeder anglighanliri we oqughanlirigha tayinip éngida bir sherqni yaratqan. Epsus sha'ir heqiqiy sherqni xéli yillardin kéyin körüshke muweppeq bolghan. Emma, sha'ir éngidiki bilen emeliyettiki sherqni birbirige jipsileshtureligen sanaqliq sen'etkarlarning biri idi. Bashqiliri bolsa shöbhisizki tolstoy we lérmantof qatarliq sen'etkarlar idi. Sherqni chüshinip eserliride teswirligen edebiyatchilar tebi'iy bir menbege irishish imkaniyitini öz qabiliyiti bilen birleshtürüp utuq qazan'ghanidi. Bulardin tolstoyning ré'alizmliq, lérmantof bilen pushkinning romantizmliq yazghuchilardin bolushi bashqiche bir tesir peyda qilmighan.

★ proféssor, doktur fikret - türkmen türkiyidiki ege üniwérsititi türk dunyasi tetqiqatliri inistitotining mudiri.

Izahatlar:
(1) s. W. Soplénkof: «erzurum yoli», 5-bet, 2000-yili, moskwa.
(2) «aléksandir sérgéyéwich pushkin», «ana biritaniche», 26-tom, 75-,77- betler,1987- yili, enqere.
(3) «léw nikolayéwich tolstoy», «ana biritaniche», 30-tom, 108-,109- betler, 1987- yili, enqere.
(4) fikret türkmen: «mixa'il yuréwich lérmantof we ashiq ghérip hikayisi», «10- qétimliq xelqara kibatek türk edebiyati yighini bilimliri»,137-,141-bet, 2005-yili, 5- ayning 11- künidin 16- künigiche, kiyéf.
(5) «aléksandir sérgéyéwich pushkin», «ana biritaniche», 26-tom, 75-bet,1987 - yili, enqere.
(6) aléksandir sérgéyéwich pushkin: «tallan'ghan hikayilar»,1997-yili, istanbul, épsilon neshriyati.
(7) x. S. Kirof: «pushkinning yunan qizi», «tarixiy uchurlar», 1884- yili, 2- san, 337-bet.
(8) a. W. Azbukina: «a.S. Poshkin we a.W.Koltsowaning shé'irliridiki xelqaraliq bir téma gül we bulbul» «a.S pushkin tughulghanliqining 200-yilliqini tebrilesh munasiwiti bilen ötküzülgen xelqaraliq ilmiy muhakime yighinining maqaliliri», 1998- yili, qazan dölet ünwérsiti.
(9) s. W. Soplénkof: «erzurum yoli», 5-bet, 2000-yili, moskwa.
(10) s. W. Soplénkof: «erzurum yoli», 5-bet, 2000-yili, moskwa.
(11) isma'il kaynak: «aléksandir sérgéyéwich pushkinning eserliride türk - islam medeniyitining izliri»,90 -bet, 1976-yili, enqere.
(12) a.S. Pushkin: «erzurumgha sayahet», 1839-yili, moskwa.
(13) a.S. Pushkin: «erzurumgha sayahet», 1839-yili, moskwa.
(14) hénri troyat: «klassiklar üchün yardemchi eserler- pushkin»(2-tom), 92-bet,1964 -yili, enqere.


*******************************
torgha teyyarlighuchi: ilkan
*******************************