«Atu» paji'esi

«Atu» paji'esi


Qasim xoja


1918-yili may éyida, yéngi tikliniwatqan sowét hakimiyitining almutini igiligen qizil gwardiye qisimliri teripidin qazaqistanning yettisu tewesidiki uyghurlarni qara-qoyuq qirghin qilish qanliq weqesi yüz bergen. Bu paji'e tarixta qazaqche «atu» paji'esi dep atalghan. Nahayiti qisqa waqit ichide yettisu uyghurliridin 20mingche adem qirghin qilinip, mal-mülki talan- taraj qilin'ghan. Ayrim yaman ademlerning milliy kemsitish we milliy ziyankeshlik qilish süyqesti bilen keltürüp chiqirilghan uyghurlirini éghir balayi-apetlerge yettsiu uyghurlirini éghir balayi-apetlerge duchar qilip, ularning qelbide untulghusiz chongqur yara qaldurghan.
Néme üchün yéngi tikliniwatqan sowét hakimiytining qoshunliri uyghurlarni qirghin qilidu?
1917-yili rosiye öktebir inqilabi ghelbe qilip, char padishah hakimiyiti aghdurulghandin kéyin, tarmar qilin'ghan aqlar armiyisining qalduqliri yoshurun türde jay-jaylargha bérip tetür teshwiq qilip, kishilerni öz teripige ötüshke we sowét hakimiytini aghdurup tashlashqa qutratqan. Aqlarning az sanliq ofitsérliri almuta wilayitidiki her millet ahalisi arisidimu «bolshéwiklar xelqni jazalaydu, ach-yalingach qoyidu, öltürüp qiridu, shunga ularni yoqitish kérek» digen'ge oxshash eksiyetchil teshwiqatlarni élip bérip, kishilerni éziqturup, yaman yolgha bashlashqa urun'ghan. Mushundaq teshwiqatlar yettisu tewesidiki chélek qatarliq jaylarda yashaydighan tewesidiki chélek qatarliq jaylarda yashaydighan uyghur ahalisi arisidmu élip bérilghan. Heqiqiy ehwalni bilmeydighan bir qisim uyghur yashliri sowét hakimiytige qarshi bir ochum yerlik emeldarlarni aldap we zorlap teshkillishi bilen sowét hakimiytige qarshi bezi heriketlerge qatnashqan. Mesilen, 1918-yili féwral éyining axirida bir qisim yerlik eksiyetchi emeldarlar qarisu bolusluqidiki bir qisim uyghur yashlirini qaymuqturup ularni ketmen-gürjek, ara-orghaqqa oxshighan intayin qalaq qorallar bilen qorallandurup, sowét hakimiytining qizil gwardiyisi igiligen almuta sépiligha hujum qildurghan. Sépil ichidiki yaxshi qorallan'ghan qizil gwardiye qisimliri qattiq qayturma zerbe bérip, 2-mart künige qeder isyanchilarni we taranchilarni pütünley tarmar qilighan. Sépilgha hujum qilghuchilardin nurghun adem qirilghan. 150 atliq taranchidin aran 5-6 si saq qalghan.
Sépil ichidiki qizil gwardiye komandirliri iwan mamuntuq, murayéflar mesilisige intayin xata halda milletchilik nuqti'iyneziri bilen mu'amile qilip, 1918-yili may éyida uyghurlargha öch élish xaraktérlik jaza yürüshi qozghighan. Murayéf qoshunliri almutidin ghaljatqiche yolgha chélek, kéykway, inchikibulaq, qoram, lawar, maliway, qarituruq, baysét, qara yota, gheyret, awat, dolata, tügmen dégen'ge oxshash uyghur yéza-qishlaqlirigha hujum qilip, almuta sépili weqesi bilen qilche alaqisi bolmighan 7 yashtin 70yashqiche bolghan bigunah uyghurlarni qara-qoyuqla rehimsizlik bilen qirghin qilghan.
«uyghur awazi» gézitining 93-yil 5-iyunda élan qilghan matériyallargha qarighanda, atu paji'esi eng deslep chong aqsudin bashlan'ghan. Murayéf qoshunliri bu jayda 200 din oshuq uyghurni ottura kocha bilen heydep kélip sadir iman dégen kishining ishiki aldida olturghuzup, arqa tereptin pilimotqa tutqan. Ölmey midirlighanlarni neyze bilen sanjip, tapancha bilen étip öltürgen. Kochimu-kocha, öymu-öy axturup tutup kélin'gen uyghurlar oqqa tutulghan'gha qeder «bizge éytilidighan birer yaxshiliq bolsa kérek» dep oylap, özlirining ushtumtut qirip tashlinidighanliqini xiyalighimu keltürmigen. Chilek nahiyisining lawar, inchikibulaq dégen yéziliridimu murayéf qisimliri uyghurlarni intayin échinishliq türde qirghin qilghan. Lawarning östeng suliri qizil qan'gha boyalghan. Tügmen yézisi ammiwi qirghinchiliqning axirqi chéki bolup, bu yerdimu nurghun bigunah uyghur ahalisi qirip tashlan'ghan.
Nechche 10 kün dawam qilghan atu qirghinchiliqi jeryanidiki deslepki melumatlardin qarighanda, nechche minglighan uyghur ahalisi öltürülgen. «uyghur awazi» gézitining 1993-yil 18-iyun sanida élan qilin'ghan bir matériyalda melum qilinishiche, peqet chilek nahyisining qoram yézisidila 3000 gha yéqin uyghur ahalisi qirip tashlan'ghan.
Naheq qirip tashlan'ghan kishilerning a'ile teweliri we uruq-tughqanliri uzaq yillarghiche judaliq we uwaliq derdini tartqan, maddiy we meniwi jehettin xarlan'ghan.
Uningdin bashqa, qirghinchiliq dawamida qattiq wehimige chüshüp ürküp ketken san-sanaqsiz uyghur ahaliliri jan qayghusida terep-tereplerge pétrap qéchip kétishke mejbur bolghan. Beziler tagh-öngkürlerge yoshurun'ghan, beziler uzaq seperlerde hérip charchap, ach-yalingach qélip herxil késelliklerge giriptar bolup azap chekken, yüzligen ushshaq balilar we téni ajiz qérilar acharchiliq we késellik sewebidin alemdin ötken, nurghunlighan ahale bashqa yurtlargha we chet ellerge qéchip ketken. Qéchip ketken uyghurlarning öyide qalghan mal-mülükliri talan-taraj qilin'ghan. Qisqisi qirghinchiliqtin kéyinki sersaniliqtin, sergerdanliq we ighir turmush téximu uzaq dawam qilip, pütkül yettisu tewesidikki uyghurlarning köpinchisi uzaq mezgilgiche ésige kélelmey qalghan...
Yettisu oblastida sowét hakimiyiti tiklen'gendin kéyin, 1918-yili awghust éyida almuta uyézdiliq déhqanlar qurultiyi chaqirilghan, qurultayda atu paji'esi qattiq eyiplinip, naheq qirip tashlan'ghan uyghurlarni aqlash, yurt-makanidin ayrilip qéchip ketkenlerni qayturup ekilip, qiyinchiliqlarni hel qilish, iwan mamuntua we murayéfgha oxshash jallatlarni jazalash heqqide qarar chiqirilghan.
Kéyinche, yerlik sowét hakimiyti organlirining ghemxurliqida, sirtlargha qéchip ketken uyghur ahaliliri qayturup kélinip, ulargha her tereplime maddiy yardemler bérilgen, öy-makansiz qalghanlargha qéchip ketken eksiyetchi baylarning öyliri teqsim qilip bérilgen.
Mexsus komissiye teshkillinip, memlikitimizning ili rayonigha ewetilip, bu jaygha qéchip kelgen uyghurlarning bir munchisi qayturup élip kétilgen. Ili rayonigha ewetilgen komissiye terkibide yettisu uyghurliri ichidin chiqqan ataqliq inqilabchi we siyasiy rehber abdulla rozibaqiyfimu bolghan. Yettisu sowét iniqilabi komitétining rehberliridin biri bolghan a. Rozibaqiyéf ziyankeshlikke uchrighan uyghur ahalisigha ghemghurluq qilip, atu paji'esini eyiplep uyghurlargha yardem qilishni aktip teshkilligen.
1993-yili 5-ayda almuta, yarkent, chélek qatarliq jaylardiki uyghurlar atu paji'esining 75 yilliqini xatirilep yighilishlar we nezir-chiraqlarni ötküzgen, qebristanliqlarni ziyaret qilghan, qurbanlargha xatire munarlirini tikligen.

(«ottura asiya tetqiqati» zhurnilining 1993-yilliq 2-1-qoshma sanidin élindi).
*****************************************