٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
ئىزاھات:
مەزكۇر ماقالە ئۆزبەكىستانلىق مەشھۇر ئۆلىما ھۆرمەتلىك شەيخ مۇھەممەد سادىق مۇھەممەد يۇسۇف جانابلىرى تەرىپىدىن يېزىلغان بولۇپ، ئۆزبەكچە تور بىكەتتىن چۈشۈرىۋالغان ئىدىم. ‹ئۇيغۇرچىغا تولۇق ئۆرۈپ، ئاندىن تورداشلارنىڭ ھوزۇرىغا سۇناي دىگەن› دىگەن بولساممۇ، ۋاقتىمنىڭ قىس بولۇشى ۋە ماقالىنىڭ ھەجمىنىڭ كۆپ بولۇشى سەۋەبلىك، تولۇق ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇش ئىمكانىيىتى بولمىدى. ھىلىمۇ بۇ ماقالە «خەزىنە» دە ئۇزۇن تۇرۇپ كەتتى. تورداشلارنى بۇ ماقالىدىن بالدۇرراق بەھرلەندۈرۈش تەقەززاسى بىلەن، ئاز بىر قىسمى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇلغان ھالەتتە، قالغان كۆپ قىسمى ئەسلى ئۆزبەكچە ھالەتتە يوللىدىم. ئۇيغۇر تىلى بىلەن ئۆزبەك تىلى ئەڭ يېقىن قېرىنداش تىللار بولۇش سۈپىتى بىلەن، بۇ ماقالىنى تورداشلار چۈشىنەلەيدۇ دەپ ئويلايمەن.
چۈشەنمىگەن سۆز - ئىبارەلەر بولسا، ئىنكاس قەۋىتىگە يوللاپ قويسا، قۇربىمنىڭ يېتىشىچە، مەنىسىنى دەپ بېرىمەن.
بەلكىم بۇ بىر قىتىملىق ئۆزئارا ئۆگىنىش جەريانى بولۇپ قالسا ئەجەب ئەمەس.
٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭٭
ئۆمەر ھەييام مەينى تەرغىب قىلغانمۇ؟
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf
شەيخ مۇھەممەد سادىق مۇھەممەد يۇسۇف
«ئۆمەر ھەييام رۇبائىيلىرى» دەب ئاتالمىش شېئىرىي ئەسەرلەر ھەققىدە كەڭ مىقياسدا مۇھاكىمە قىلىش باشلاندى. بۇ رۇبائىيلار دۇنيانىڭ كۆپلەب تىللىرىغە تەرجىمە قىلىندى. ھەممە جايلاردا ئوقۇش باشلاندى. ئۇ رۇبائىيلەرگە مەشھۇر بەستەكارلەر كۈي بەستەلەب، خانەندەلەر ناخشا قىلىب ئېيتىشدى. مەزكۇر رۇبائىيلەرنىڭ ئادەملەرنى ئۆزىگە رام قىلىشىنىڭ ئاساسىي سەۋەبى: بۇ رۇبائىيلاردا مەيخورلىكنىڭ مەدھىيەلىنىشى ۋە ئۇنىڭغا دەۋەت قىلىش، ھاياتلىقتا ئىلاجى بارىچە لەززەتلەردىن بەھرەمەند بولۇش، بۇ بارەدە ھېچ كىمگە، ھېچ نەرسەگە ئېتىبار بەرمەسلىك كەبى نەرسەلەر ئىدى.
ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ خەلق ئاممىسىغا كاتتا تەسىر قىلىشى ھەممىگە مەلۇم. ئۇلارنىڭ ئاساسىي ۋەزىپىسى – ئىنسانلارنىڭ مەنەۋىي دۇنياسىنى بېيىتىشتىن ئىبارەت. دەر ھەقىقەت، ئەدەبىيات كىشىلەردە يۇكسەك ئىنسانىي قەدرىيەتلەر، ئەخلاق-ئەدەب، ياخشى سۈپەتلەرنى شەكىللەندۇرۈش، بارلىرىنى راۋاجلاندۇرۇش كەبى ئەزگۇ نىيەت ۋە ئىشلارغا خىزمەت قىلمىقى دەركار. ئىسلامىي ئەدەبىيات ئەينەن ئەنە شۇ مەقسەدلەرگە خىزمەت قىلىش بىلەن باشقىلىرىدىن تۈپتىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. ئەمما، ھەممە ساھەلەردە بۇزغۇنچىلىك بولغاندەك، بەزى ئىنسانلار ئەدەبىياتتىن مەزكۇر ئالىي قەدرىيەتلەرگە ئېرىشىش يولىدا ئەمەس، بەلكى ئەدەبسىزلىك، ناچار ئىشلار، دەھرىيلىك ۋەھاكازالەرگە فايدىلىنىشقا ئۇرىنىب، بۇزغۇنچىلىك قىلغانلەر ۋە قىلماقتىلەر.
مۇسۇلمان دۇنياسى ئۆزىنىڭ بۈيۈك شائىرلەرى بىلەن ھەم مەشھۇردىر. ئادەتدە، مەزكۇر شائىرلەر ئۆزلەرىنىڭ يۇكسەك مەنەۋىي ئەسەرلەرى بىلەن داڭ تەرەتگەنلەر. دۇنيادە مۇسۇلمان شائىرلەر ھەقىدە سۆز كەتگەندە، پۇرھىكمەت، ئىنساننى يۇكسەك ئەھلاقىي ۋە مەنەۋىي چۆققىلەرگە چارلاۋچى شەرىي ئەسەرلەر ھەقىدە سۆز كەتىشىنى ھەممە تۇشۇنىب قالگەن.
ئەمما، بەزى ھاللەردە ئەدەبىي دۇنيادە ئىسلامىي ئەدەبىيات ھەقىدەگى تەسەۋۋۇر بۇزىلدى.
ھەممە ئۇمەر ھەييام رۇبائىيلەرى، دەب ئەتەلمىش شېئىرىي ئەسەرلەر ھەققىدە كەڭ مىقياسدە گەپىرە باشلەدى. بۇ رۇبائىيلەر دۇنيانىڭ كۆپلەب تىللەرىگە تەرجىمە قىلىندى. ھەممە جايلەردە ئۆقىلە باشلەندى. ئۇ رۇبائىيلەرگە مەشھۇر بەستەكارلەر كۈي بەستەلەب، خانەندەلەر قۆشىق قىلىب ئەيتىشدى. مەزكۇر رۇبائىيلەرنىڭ ئادەملەرنىڭ ئۆزىگە رام قىلىشىنىڭ ئەساسىي سەبەبى، ئۇلەردەگى مەيخورلىكنىڭ مەدھ ئەتىش ۋە ئۇڭە دەۋەت كېلىش، ھەياتلىك چاغىدە مەزە قىلىب، ئىلاجى بارىچە لەززەتلەردەن بەھرەمەند بولىش، بۇ بارەدە ھېچ كىمگە، ھېچ نەرسەگە ئەتىبار بەرمەسلىك كەبى نەرسەلەر ئەدى. شۇ بىلەن بىرگە، بۇ رۇبائىيلەردە كۇفر، دەھرىيلىك ۋە بىر قەنچە بۇزۇك مەزھەبلەر مەفكۇرەسى ھەم ئۆز ئۆرنىنى ئالگەن ئەدى. مەزكۇر مەفكۇرەگە بېرىلگەن ۋە ئەيشۇ-ئىشرەت، مەيخورلىككە مايىل كىشىلەر ئۇمەر ھەييامدەك كەتتە ئۇستاز تاپگەنلەرىدەن خۇرسەند بۇلىب، ئۇنىڭ شۇھرەتىنى ئۆز مەقسەدلەرى يۆلىدە ئىشلەتىشەر ئەدى. بۇ بەئادابلىككە قەرشىلەر ئەسە ئۇمەر ھەييامنى كافىر، دەھرىي، باتىنىي، شەرىئەتىنى ئاياق ئاستى قىلۇۋچى، دەب فەتۋا چىقەرىشەردى. ئۈچىنچى بىر تائىفە ئەسە، ئۇمەر ھەييامدەك ئادەم بۇنچەلىككە بارمەيدى، ئۇ سۆفىيلىك مەزھەبىدە ئەكەن، يازگەن شەرلەرى رەمزىي، بۇنى تۇشىنىش ئۇچۇن ئەلاھىدە تەيارگەرلىك كەرەك، دەيىشەردى. ئەمما بۇ فىكرگە ھېچ كىم ئەتىبار بەرمەس، ھەممە ئىسلام دىنى بەلگىلەگەن چەگەرەدەن چىققەن شائىر تاپىب ئالگەنىدەن خۇرسەند بۇلىب، ئۇنى كۆكلەرگە كۆتەرىب مەقتەش بىلەن بىرگە، ئۇمەر ھەييام رۇبائىياتى دەب ناملەنگەن ئەسەرلەرنى كەڭ تەرقەتىشگە، ئۇلەردەگى چەقىرىقلەرگە ئەمەل قىلىشگە ئاشىقەردى. شۇ بىلەن بىرگە، ئىسلامىي ئاداب-ئەخلاق دائىرەلەرى پەرچەلەنىب بارەر ئەدى.
«رۇبائىيات» ئەسكى ساۋېت ئىمپەرىيەسىگە ھەم كەڭ تەرغىب قىلىندى. قەيتە-قەيتە چاپ ئەتىلدى. چۈنكى، بۇ جەمىيەت دۇنيادەگى ئەڭ ئەراقخور جەمىيەت ئەدى. رۇبائىيلەردەگى مەيخورلىك مەۋزۇسى ئۇلەرگە جۇدە ياقەردى. شۇندەي قىلىب، ئەراقخور جەمىيەتنىڭ، ئەڭ ئەراقخور شائىرلەرى ئۇمەر ھەييام رۇبائىياتى، دەب ئەتەلمىش ئەسەرلەرنى تۇرلى تىللەرگە، جۇملەدەن، ئۆزبەك تىلىگە ھەم تەرجىمە قىلىشدى. ھېچ كىم بۇ رۇبائىيلەر ھەقىدە جىددىي ئۆيلەمەس، ئىلمىي ئەساسدە بەھس قىلىشنى خەيالىگە ھەم كەلتىرمەس ئەدى.
ئەمما، ۋەقتى يەتىب ئەنە شۇندەي ئىنسان ھەم تاپىلدى. بۇ ئىنسان بىزنىڭ ئۇلۇغ ۋەتەنداشىمىز، ئەللامە ئەبۇ نەسر مۇبەششىر تەرازىي ئەدىلەر. ئۇ كىشى بىرىنچى بۇلىب « بۇ ‹رۇبائىيات› - ئۇمەر ھەييامنىكى ئەمەس، بەلكى باشقەلەر تامانىدەن تۆقىلىب، ئۇ كىشىگە نىسبەت بېرىلگەن، دەب چىقدىلەر ۋە بۇ فىكرنى«كەشفۇل لىسام ئەر رۇبائىييەتى ئۇمەرۇل ھەييام»، يەنى: «ئۇمەر ھەييام رۇبائىيلەرىدەن پەردەنى ئاچىش» ناملى ئەرەب تىلىدە يازىلگەن كىتابلەرىدە ئىلمىي ئەساسدە بەيان قىلىب بەردىلەر. ئەللامە تەرازىي بۇ كىتابىنى 1375 ھ.س. 13 جۇمەدۇس سانى – 1956 م. سەنە 26 يەنۋەر، پەيشەنبە كۇنىدە يازىب بىتىرگەنلەر.
ئۇ كىشى ئۇمەر ھەييام ھەقىدە، ئەۋۋەل ئەيتىلگەن فىكرلەرگە ئەتىبار بەرمەي، ئۇنىڭ ھەياتى ۋە فەئالىيەتىنى ئەۋۋەل باشدەن، ئەساسىي ۋە ھەقىقىي مەنبەلەردەن ئۆرگەنىب چىقىب، ئۇمەر ھەييامنى مەشھۇر قىلگەن رۇبائىيلەر ئۇنىكى ئەمەسلىگىنى ئىسبات قىلگەنلەر.
ئەبۇل فەتھ غىياسىددىن ئۇمەر ئىبن ئىبراھىم ھەييام نىيسەبۇرىي بىلەن ھەم ئەسر، ھەم دەرس بۇلگەن ۋە ئۇندەن كېيىن يەشەگەن بەرچە تەرىخچى ۋە ئالىملەرنىڭ، جۇملەدەن، ئۇنىڭ شاگىردى ئەبۇ ھەسەن ئەھمەد ئىبن ئۇمەر ئىبن ئەلى ئەن- نىزامىي ئەل-ئەرۇزىي سەمەرقەندىي ئۆزىنىڭ «چار مەقالە»، شەمسۇددىن مۇھەممەد ئىبن مەھمۇد شەھرزۇرىي «نەزھەتۇل ئەرۋاھ ۋە رەۋزەتۇل ئەفراھ» ئەسەرىدە، زەھرىددىن بەيھەقىي «ھۇكامائۇل ئىسلام» كىتابىدە يازىب قالدىرىشلەرىچە، ئۇ كىشىنىڭ تەقۋا بىلەن يەشەب، ئاقىبەتى يەخشى ھەيات ئۆتكەزگەنلەرى، ئۇلۇغ ۋە مۆتەبەر بىر ئىنسان ئەكەنلىگى تەكىدلەگەن. ئۇمەر ھەييام كەتتە ئىلىم ئەگەسى، فەلەكىيات، رىيازىيات، تىب كەبى ئىلملەردە ئۆز زەمانەسىنىڭ پەشقەدەمى بۇلگەن.
مەشھۇر ئىنگلىز تەرىخچىسى گىبان ۋە نېمىس ئالىمى كەرل براكەلمەنلەر ئۇمەر ھەييام تۇزگەن تەقۋىم-كەلەندەر ھازىرگى ئەمەلدەگى گىئەرگىي كەلەندەرىدەن ئەفزەل ئەكەنىنى تەن ئالىشگەن. شۇنىڭدەك، باشقە ئىلملەردە ھەم ئۇمەر ھەييام نادىر ئەسەرلەر يەرەتگەن.
«كەشفۇل لىسام» كىتابى مۇئەلىفى ئەللامە تەرازىي ھەزرەتلەرى يۇقارىدە زىكر ئەتىلگەن دەلىللەرنى ئۆز كىتابلەرىدە ئەنىق ھۇججەتلەر بىلەن ئىسباتلەب كەلتىرەدىلەر. ئۇ كىشى شۇ بىلەن بىرگە، ئۇمەر ھەييام ھەياتى ۋە ئىجادى ھەقىدە مەلۇمات بەرگەن، ئۇڭە ئەسرداش كەيىنگى ۋەقتدە يەشەگەن ئالىملەردەن بىرارتەسى ئۇنىڭ شائىر بۇلگەنلىگى، رۇبائىيلەر يازگەنىنى زىكر قىلىشمەگەنىنى ھەم، مەزكۇر نامەلۇم «رۇبائىيات» ئۇمەر ھەييامنىكى ئەمەسلىگىگە دەلىل ئەتىب كەلتىرەدىلەر. ئەللامە تەرازىينىڭ فىكرىچە، ئۇمەر ھەييام بۇش ۋەقتلەرىدە كۆڭىل يازىش ئۇچۇن شېئىر مەشق قىلىب كۆرگەن بۇلىشى مۇمكىن، لېكىن ئەساسىي ئىشى شائىرلىك بۇلمەگەن.
تەرازىي ھەزرەتلەرى مەزكۇر رۇبائىيات ئۇمەر ھەييامنىكى ئەمەسلىگىگە يەنە باشقە دەلىللەر كەلتىرەدىلەر. ئۇمەر ھەييام ئۆز دەۋرلەرىنىڭ ئەڭ مەشھۇر كىشىلەرىدەن بۇلگەن، پادشاھلەر، ئەمىرلەر، ئۇلەمالەر، فۇزەلالەر بىلەن دائىما بىرگە بۇلگەن، ئەگەر ئۇڭە نىسبەتەن بېرىلەياتگەن رۇبائىيلەرگە ئۆخشەش بىرار نەرسە يازگەن بۇلسە، دەرھال ھەممەگە مەشھۇر بۇلەردى. ئىسلامگە غەيرەتلى كىشىلەر ئەسە، بۇنى ئەتىبارسىز قالدىرمەسدەن، رەددىيە بەرەر ئەدىلەر. ھالبۇكى، ئەرۇزىي سەمەرقەندىي، ئەللامەئىي زەمەخشەرىي، قازى نەسەۋىي، ئىمام ئەبۇ ھەسەن ئەل-غەززالىي ۋە خۇسۇسەن، ھۇججەتۇل ئىسلام ئىمام ئەبۇ ھامىد غەززالىي كەبى كىشىلەر ئىسلامگە فۇتۇر يەتكەزەدىگەن ھەر بىر فىكرنى قەتتىق تەنقىد ئاستىگە ئالىشلەرى بىلەن مەشھۇرلەر. ئۇلەر ئۇمەر ھەييام بىلەن بىرگە يەشەب، مۇناسەبەتدە بۇلگەنلەر ۋە ئۇ كىشى ھەقىدە فەقەت يەخشى گەپلەرنى ئەيتگەنلەر.
ئەللامە تەرازىي ھەزرەتلەرى ئۇمەر ھەييامنىڭ پاكلىگىنى، رۇبائىيات ئۇڭە نىسبەتەن تۇھمەت ئەكەنلىگىنى ئىسباتلەش ئۇچۇن يەنە بىر كۇچلى دەلىل كەلتىرەدىلەر. ئۇمەر ھەييامنىڭ ھەقىقىي فىكرى، فەلسەفەسى ۋە ئەيتگەن گەپلەرىنى ئىشانچلى مەنبەلەردەن كەلتىرىب، ئۇلەر رۇبائىيلەردە كەلگەن فىكرگە تەمامىلە زىد، بەلكى ساف ئىسلامىي فىكرلەر ئەكەنىنى ئىسبات قىلەدىلەر.
تەبىئىيكى، «ئۇندەي بۇلسە، قەندەي قىلىب ئۇمەر ھەييام شائىر سىفەتىدە تەنىلىب، رۇبائىياتى بۇتۇن دۇنياگە مەشھۇر بولىب كەتگەن؟» دەگەن سەۋال پەيدا بولەدى. بۇ سەۋالگە ئەللامە تەرازىي ئۆز كىتابلەرىدە جەۋاب بەرەدىلەر. ئۇ كىشىنىڭ يازىشلەرىچە، ئۇمەر ھەييام ھەقىدە بىرىنچى بولىب ئىنگلىز ئالىمى، ئوكسفورد دارۇلفۇنۇنىنىڭ ئۇستازى تەمىس گەيد 1700 م.س. كەيىنراق فەن گەمىر بىرگىستىل ۋە مىمى نىكەلەسلەر يازەدىلەر.
م 1856. سەنەدە ئىنگلىز شائىرى ئىدۋەرد فىتس جىرىلد يەتمىشتە رۇبائىينى تەرجىمە ئەتىب، نەشر قىلىگەنىدەن سۆڭ، بىر قەنچە ئامىللەر سەبەبلى، ھەممەگە مەشھۇر بولىب كەتدى. جەرەلد بۇ تەرجىمە ھەقىدە ئۆز ئۇستازى گاۋلگە يازگەن مەكتۇبىدە، «مەن بۇ رۇبايىلەرنى ئۆز ئەسلىدەك تەجرىمە قىلمەدىم، بەزى جۇزىياتلەرىنى سەقلەب قالگەن ھالدە، بىر-بىرىگە ئەرەلەشتىرىب ئۆزگەرتىردىم»، دەب تەكىدلەگەنىنى ھەم ئەللامە تەرازىي كەلتىردىلەر. بۇ تەرجىمەگە غەربدە شۇندەي ئەھەمىيەت بەرىلدى-كى، ئۇ بەرچە يۇرتلەردە قەيتە-قەيتە چاپ ئەتىلدى. ئۇ رۇبائىياتنىڭ ئەسلى دەب قابۇل قىلىندى. سۆڭرە ئەرەب، ئۇردۇ، تۈرك ۋە باشكە شەرق تىللەرىگە ھەم ئىنگلىزچەدەن تەرجىمە قىلىندى.
غەربدە «ئۇمەر ھەييام كلۇبلەرى» تۇزىلدى. رۇبائىي ئۆقىب، مەي ئىچىش يۆلگە قۆيىلدى.تەرجىمان جەرەلد ۋەفات ئەتگەنىدە، ئۇمەر ھەييام قەبرى ئۇستىدە ئۆسەياتگەن گۇلدەن كۆچىرىب بارىب، ئۇنىڭ قەبرىگە ئەكىشدى ۋە قەبر تاشىگە مىننەتدارچىلىك سۆزلەرى يازىشدى. غەربنىڭ شەرقدەگى دۇملەرى بۇ بارەدە ئۆز ئۇستازلەرىدەن ھەم ئۆتىب كەتىشدى. رۇبائىيلەر دىنسىزلىك، ئەراقخورلىك، فەھش ئىشلەر شىئارى بولىب قالدى.
«كەشفۇل لىسام» كىتابى مۇئەللىفىنىڭ تەكىدلەشىچە، بۇ ئادەملەرنى، خۇسۇسەن، مۇسۇلمان ياشلەرنى ئىسلامدەن ئۇزاقلەشتىرىش ئۇچۇن غەربدە ئويلەب چىقىلگەن ئويىن ئەدى. ئەگەر غەربلىكلەر ھەقىقەتدە، بەغەرەز رەۋىشدە شەرق شېئىرىيەتى بىلەن قىزىقماقچى ئەكەنلەر، نىمە ئۇچۇن فىردەۋسىي، فەرىدىددىن ئەتتار، ھافىز شەرازىي ۋە باشقە شەرق-فارس ئەدەبىياتىنىڭ ئۇلۇغ نەماياندەلەرى ئىجادى بىلەن قىزىقمەدىلەر. ئەينەن، ئەسلىنىڭ تەيىنى يوق رۇبائىيلەرنى تاپىب، ئۇمەر ھەييامدەك مۆتەبەر ئىنسانگە نىسبەت بەرىب، سۆڭرە ئۇنى تەشۋىقات قىلەدىلەر.
ئۇمەر ھەييام ئۇلەرگە نىمە ئۇچۇن كەرەك بولىب قالدى؟
مەلۇمكى،غەربلىك شەرقشۇناسلەر ئىسلامگە زەربە بېرىش ئۇچۇن ھەر بىر قۇلەي فۇرسەتدەن ئۇنۇملى فايدەلەنىب كەلەدىلەر. ئۇلەر ئۇمەر ھەييامدەك ئەنىق فەنلەرنىڭ ئۇلۇغ ۋەكىلى، ئۆزى مۇسۇلمان سەنەلسە ھەم، ئىسلامگە ئۇنىڭ ئەقىدەلەرىگە قەرشى چىققەن، دەيىش ئۇچۇن شۇندەي قىلگەنلەر. ئاددىي ئادەملەرگە ئۆخشەش كۆر-كۆرانە ئەتىقاد قىلمەگەنى ئۇچۇن، ئىلىم ساھىبى بولگەنىدەن شۇندەي قىلگەن، دەب كىشىلەرنى ئىشانتىرىشگە ئۇرىنگەنلەر ھەمدە ئىسلامگە ئىلمسىز، بەسەۋاد كىشىلەرگىنە ئىشانەدى، دەگەن فىكرنى شۇ يۆل بىلەن ئالغە سۇرىشگەن. شۇنىڭ ئۇچۇن ھەم ھەييامنى ئۇلۇغ ئالىم دەيىشگەنۇ، ئىلمىي ئەسەرلەرىنى چاپ ئەتمەسدەن، ئۇڭە يالغاندەن نىسبەت بېرىلگەن رۇبائىيلەرنى ئەسە رىۋاجلەنتىرگەنلەر، ھەتتا بىلىم يۇرتلەرىدە دەرسلىك قىلىب ئۆتىشگەن. بۇ ھەم ئىسلامگە قەرشى كۇرەشنىڭ ئەڭ مەككارانە ئۇسلۇبلەرىدەن بىرى ئەكەنلىگىنى كۆرىب تۇرىبمىز. «غەربلىكلەر مەزكۇر رۇبائىيلەرنى قەيەردەن ئالىشدى؟» دەگەن سەۋالگە جەۋاب تەرىقەسىدە ئەللامە تەرازىي كۆپلەب مەلۇماتلەرنى كەلتىرەدىلەر. ئەۋۋەلا، رۇبائىيلەرنىڭ سانى ھەقىدە ئەنىق بىر فىكر يۆقلىگىنى ئەيتىب، ئۇلەرنى ئۆن بىتتە دەگەندەن تارتىب، تا مىڭ ئىككى يۈز ۋە ئۇندەن ھەم كۆپ، دەگەن سۆزلەرنى بىر-بىر كەلتىرەدىلەر.
سۆڭرە ئۇمەر ئىبن ئىبراھىم نىيسەبۇرىيگە زەمانداش ۋە ئۇ كىشىنىڭ ھەياتى ھەقىدە مەلۇمات تۆپلەگەن ئالىملەرنىڭ ئەسەرلەرىدەن ئىقتىباسلەر كەلتىرىب، ئۇمەر ھەييام ئەسلىدە ئۇمەر ھەيامىي ئەكەنلىگى، ھەييام ئەسە، ئەلائۇددىن ئەلى ئىبن مۇھەممەد ئىبن ئەھمەد ئىبن ھەلاف ئەل-خۇراسانىي ناملى فارس شائىرىنىڭ لەقەبى ئەكەنلىگىنى تەكىدلەيدىلەر. خۇددى شۇ جايدە ئەلمەشتىرىش بولگەن بولسە كەرەك، دەيدىلەر. ئۇمەر ھەييام ئۆز دەۋرىدە باتىنىيلەرگە قەرشى قەتتىق كۇرەش ئالىب بارگەن ھۇكمدار نىزامۇل مۇلكنىڭ يەقىن دۆستى ئەدى. ئۇشبۇ ئەتىباردەن باتىنىيلەر ئۇندەن ئۆچ ئالىش مەقسەدىدە تۇرلى رۇبائىيلەرنى يازىب، ئۇمەر نىيسەبۇرىيگە نىسبەت بەرگەن بولىشلەرى مۇمكىن، دەيدىلەر.
بۇ فىكرنىڭ دەلىلى سىفەتىدە، رۇبائىيلەرنىڭ ئەڭ قەدىمىي قۆليازمەسىنى نەشر قىلەياتگەنلەرنىڭ ئۆزلەرى تەن ئالىشلەرىچە، ئۇمەر ھەييامنىڭ ۋەفاتىدەن سۆڭ ئۇچ يۈز ئەللىك يىل كېيىن يازىلگەن ئەكەنىنى ئەسلەتىب ئۆتەدىلەر.
دەمەك،غەربلىك شەرقشۇناسلەر،سىياسەتنىڭ ئەجرەلمەس بىر قىسمى سىفەتىدە مەدەنىي مۇستەملەكە بابىدە، ئەسلىنىڭ تەيىنى يۆق رۇبائىيلەرنى ئالىب، ئۇمەر ھەييامگە نىسبەت بەرىب كىشىلەرنى ئىسلامدەن ئۇزاقلەشتىرىش، فىسقۇ فەسادگە باشلەشگە ئۇرىنگەنلەر. ھازىرگى كۇندە برىتەنىيە كۇتۇبخانەسى مۇزېيىدە جەرەلد تەرجىمەسىنى 153 خىل چاپ ئەتىلگەن نۇسخەلەرى قۆيىلگەنى ھەم ئۇلەرنىڭ بۇ ئىشگە قەنچەلىك ئەھەمىيەت بەرگەنلەرىنى كۆرسەتىب تۇرىبدى.
ئەنە شۇندەي بىر پەيتدە ئەللامە تەرازىي ھەزرەتلەرى «كەشفۇل لىسام ئەر رۇبائىييەت ئۇمەرۇل ھەييام» كىتابىنى يازىب چىقىشلەرى ئۆشە دەۋردەگى جەمائەتچىلىك فىكرى، ئالىم ۋە شائىرلەر، تەرىخچىلەر، شەرقشۇناسلەر، قالەۋەرسە، مەدەنىي مۇستەملەكەچىلىك سىياسەتىگە قەرشى كەتتە ئىنقىلاب ئەدى.
مۇئەللىفنىڭ ئۆغىللەرى دوكتور ئەبدۇللاھ مۇبەششىر تەرازىينىڭ ئەيتىشلەرىچە، ئاتەلەرى بۇ كىتابنى يازىشدەن ئالدىن قاھىرەدەگى ئىلمىي ئەنجۇمەنلەردەن بىرىدە خۇددى شۇ مەۋزۇدە مەرۇزە قىلگەنلەر. ئۇ كىشى گەپلەرىنى تۇگەتگەندە، ھەممە جىم تۇرەۋەرگەن. چۈنكى، مەرۇزەچىنى قۆللەيلىك دەسەلەر، ئۇ ھازىرگەچە بولگەن گەپلەرگە بۇتۇنلەي تەسكەرى گەپلەرنى ئەيتدى. تەنقىد قىلەيلىك دەسەلەر، ھۇججەتلەرى شۇنچەلىك كۇچلىكى، ئۇڭە قەرشى ئاغىز ئاچىب بولمەيدى. فەقەت باشكە يەردە قىلىنگەن ئىككىنچى مەرۇزەدەن كەيىنگىنە، ئەللامە تەرازىينى قۆللەي باشلەدىلەر ۋە ئۇ كىشىدەن بۇ بارەدە كىتاب تەلىف قىلىشىنى ئىلتىماس قىلىشگەن.
ئەللامە تەرازىي كىتابلەرىنىڭ نەشر ئەتىلىشى ئىسلام ئالەمى مەدەنىي ھەياتىدە كەتتە ۋاقەئەگە ئەيلەندى. كۆپچىلىك ئۇ كىشىنى قۆللەب كىتابلەر، مەقالەلەر يازدى. ئىرانلىك مەشھۇر ئەدەبىي تەنقىدچى ئالىم ئەلى دەشتىي، ئۇستاز سەئىد ئەل-ئەمۇدىي، ئۇستاز ئەنۋەر جۇندىي، ئۇستاز ئەبدۇللەتىف ئەل-جەۋھەرىي ۋە باشقەلەر شۇلەر جۇملەسىدەندىر.
بەزى ئالىملەر ئەللامە تەرازىينىڭ «كەشفۇل لىسام ئەر رۇبائىييەت ئۇمەرۇل ھەييام» كىتابىنى يەنگى ئەسردەگى ئىسلامىي ئۇيغانىشگە سەبەب بولگەن ئۆتتىز كىتابنىڭ بىرى، دەب ھىسابلەيدىلەر.
ئىلمىي تەجرىبەلەر ھەم ئەللامە تەرازىينى قۆللەب چىقدى. قاھىرەدە چىقەدىگەن «ئەل-ئەھرام» رۆزنامەسى ئۆزىنىڭ 1978 ي. 6 دەكەبر سانىدە: "لانداندەگى ئۇمەر ھەييام رۇبائىياتى قۆليازمەسى ساختە ئەكەن" دەگەن خەبەر باسىب چىقدى. خەبەردە قۇيىدەگىلەر بەيان قىلىنەدى: «ئىلمىي تەكشىرىشلەر لانداندەگى كەمبرىدج دارۇلفۇنۇنىدە سەقلەنەياتگەن ئۇمەر ھەييام رۇبائىياتى دەيىلگەن قۆليازمەلەر ساختە ئەكەنلىگىنى ئىسباتلەدى. بۇ قۆليازمەلەر 1200 م. سەنەدە يازىلگەن، دەب ئەلان قىلىنەر ئەدى. ئۇ كۆپ يىللەردەن بەرى ئىلمىي ئىزلەنىشلەرگە ئەساس ھىسابلەنەردى. ئەندى ئەسە، فەقەت يۈز يىل ئەۋۋەل يازىلگەنلىگى مەلۇم بولدى. كەمبرىدج دارۇلفۇنۇنى بۇ قۆليازمەلەرنى ئۇلەرنى ئىراندەن تاپگەن مەرھۇم ئۇستاز ئەرتۇر ئەربارتىسدەن ساتىب ئالگەن ئەدى».
ئىھتىمال، ئۇشبۇ ئىلمىي تەكشىرىش ۋە ئەلاڭە ھەم ئەللامە تەرازىينىڭ كىتابلەرى سەبەب بولگەندىر. شۇ جايدە «ھەر بىر نەرسەدە ئەنىقلىك بولىشىنى دەۋا قىلەدىگەن غەربلىكلەر، ئۇشبۇ رۇبائىياتنى نەشر قىلىب، شاۋ-شۇۋ كۆتەرىشدەن ئالدىن تەكشىرىشسە بولمەسمىدى؟» دەگەن سەۋال پەيدا بولەر. يۆق. ئۇلەر ئەنىقلىك ھەم فەقەت ئۆز فايدەلەرىگە بولىشىنى خاھلەيدىلەر.
جۇكاۋسكىي باشلىق رۇس شەرقشۇناسلەرى، كەيىنراق ساۋېت شەرقشۇناسلەرى، شائىرلەرى ھەم ئۇشبۇ يالغانگە ئۆزلەرىنىڭ مۇناسىب ھىسسەلەرىنى قۆشگەنلەر. لېكىن يالغان فاش بولگەنىدەن كېيىن، ئۆز ئادەتلەرىچە، ئۇنى ئەتىراف ئەتگەنلەرى، خەلقكە ھەقىقەتنى يەتكەزگەنلەرى يۆق. شۇنىڭدەك، تۇركىستاندە، خۇسۇسەن، ئازبەكىستاندە ھەم قەيتە-قەيتە، رەڭلى بەزەكلەر بىلەن چاپ ئەتىلگەن، قۆشىق قىلىب كۇيلەنگەن بۇ يالغان رۇبائىيلەر ئۇچۇن خەلقدەن ئۇزر سۆرەش، ئۇڭە ھەقىقەتنى يەتكەزىش ۋەقتى كەلمەدىمىكەن؟
ئىلىم ئامانەت نەرسە، ئۇنگە خىيانەت قىلمەسلىك زەرۇر.
★★★★★★★★★★★★★★★★★★
没有评论:
发表评论