Yerlik milletlerning hoquqi heqqidiki BDT bayannamisi

Yerlik milletlerning hoquqi heqqidiki BDT bayannamisi


2007-yili 13-séntebir, omumiy kéngeshning 61/295 nomurluq qarari bilen maqullan'ghan.

Bu xelq'araliq höjjetke junggo hökümitimu qol qoyghan.

(esketish: töwendiki höjjet hem diplomatiye hem qanuniy tilda yézilghan bolghachqa, terjime jeryanida, jümle qurulmisining eynenlikige we terjimining toghriliqigha ehmiyet bérishke toghra keldi. Bir'az waqtim bolghanda qalghan bölümlirinimu terjime qilip élan qilarmen. Dostlar epu qilghay)

BDT omumiy kéngishi BDT nizamnamisining rohi we eza döletlerning mezkur nizamnamining belgilimilirini toluq ijra qilish toghrisidiki jawabkarliqigha ishench qilghan asasta;
Yerlik xelqlerning bashqa barliq xelqler bilen teng barawerlikini jezmleshtürüsh bilen teng, insanlarning özlirini perqliq dep qarash we del bashqilardin perqliq bolghanliqi üchün hörmet qilinish ehwalini étirap qilghan asasta;
Barliq xelqlerning, insaniyet medeniyiti «Cicilization» we ilgharliqidin shekillen'gen «Culture» omumiy bayliqiqa töhpe qoshush arqiliq insaniyetning omumiy medeniyet mirasini shekillendüridighanliqini jezmileshtürgen halda;
Yenimu ilgirilep milliy, erqiy kélip chiqishi, diniy étiqadi, étnik we medeniyet özgichilikini chiqish qilghan halda birawni we yaki bashqalarni birawdin we yaki bashqilardin üstün köridighan, üstün körüshke türtkilik rol oynaydighan siyaset we belgilimerni bir tutash halda irqchiliq, ilmiy jehettin tüptin xata, qanuniy jehettin inawetsiz, exlaqiy jehettin eyiblinishke tégishlik we ijtima'iy jehettin adaletsiz dep höküm qilidighanliqini jakarlash bilen;
Yerlik milletlerning héchqandaq ayrimichiliqqa duch kelmestin özlirining heq hoquqlirini ijra qilish jeryanida erkin ikenlikini jezmleshtürüshken asasta; Yerlik milletlerning, mustemlike qélinish, yerliridin hem mal mülükliridin, teritoriyeliridin we shu jaydiki bayliqliridin musadire qélinish , bolupmu özlirining tebi'iy éhtiyajigha we menpe'etlirige qarap tereqqiy qilish hoquqidin mehrum qilinish netijiside tarixiy bir nahaqchiliqning zulumigha duchar bolghanliqini nezerde tutup;
Yerlik milletlerning özlirining siyasiy, iqtisadiy we ijtimya'i qurulmilirini berpa qilishi, özlirining medeniyiti, meniwi en'enisi, tarixi we pelsepisini, bolupmu özlirining térritoriyisi, tupriqi we tebi'iy bayliqigha ige bolushidek en'eniwi hoquqigha hörmet qilish we uni terghib qilishning nahayiti jiddiy éhtiyaj ikenlikini étirap qilip;
Yerlik xelqlerning döletler bilen alliqachan pütüshken toxtamnamiler, anglashmiliri we bashqa orunlashturushlargha hörmet qilish we uni ilgiri sürüshke bolghan jiddiy éhtiyajni nezerde tutup;
Yerlik xelqlerning özlirining siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy jehettin téximu küchlendürüsh, qaysi jayda yüz bérishidin qet'iynezer barliq bésim we ayrimchiliqlarni teltöküs ayaghlashtürüsh üchün burunqidin ewzel shekilde teshkilliniwatqanliqini nezerde tutup; Tereqqiyat ghayisi astida yerlik xelqlerni kontrol qilishning emeliyette hem yerlik xelqqe hemde ular ige bolghan tupraq, térritoriye we bayliqlirigha tesir qilidighanliqini, bu halda bu xelqlerning özlirining arzusi we éhtiyajigha qarap tereqqiyatni ilgiri sürüshini we ularning qurulmiliri, medeniyetlirini, örp-adetlirini saqlap qilishining imkansizlishidighanliqini tonughan asasta;
Yerlik xelqlerning bilimi, medeniyiti we örp-adetlirige hörmet qilishning emeliyette uzun muddetlik we adil tereqqiyat hemde muhit mesilirini muwapiq bashqurush qatarliqlargha töhpe qoshidighanliqini mu'eyyenleshtürüsh bilen bille;
Yerlik xelqlerning zémini we térritoriyelirini herbiysiz we qoralsiz rayon'gha aylandurushning emeliyette tinchliq, iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatqa hem ilgirileshke, dunyadiki döletler we xelqler arisidiki öz ara dostluq we chüshinishni ilgiri sürüshke bolghan rolini urghilighan asasta;
Bolupmu yerlik xelq a'ililiri we jama'etlirining, öz perzentlirining yétishtürülishi, terbiyilinishi we balilarning saghlamliqi qatarliqlar mesililerde zimmisige alghan mes'uliyetlerning Emeliyette balilarning heq-hoquqi bilen zich munasiwetlik ikenlikini étirap qilish bilen teng;
Yerlik xelqler we dölet otturisida tüzülgen toxtamnamiler, anglashmilar we orunlashturushlarning bezi hallarda xelq'ara köngül bölgen, qiziqqan, mes'uliyet dep qarighan mesile ikenlikini; We shundaqla mezkur toxtamnamiler, anglashmilar we orunlashturushlarning yerlik xelqler bilen döletning ortaqliqini kücheytishning asasi ikenlikini étirap qilip;
BDT nizamnamisi «UN Charter», iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy hoquqlar xelq'ara ehdinamisi «International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights», ammiwi we siyasiy hoquqlar xelq'ara ehdinamisi « International Covenant on Civil and Political Rights» we wiyna «Vienna» heriketke ötüsh programmisi we ehdinamisi «Vienna Declaration and Programme of Action» qatarliq asasliq xelq'ara höjjetlerning, milletlerning özlirining siyasiy teqdirini erkin halda belgilesh, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy tereqqiyatini erkin halda yolgha qoyushni öz ichige alghan halda barliq xelqlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqining hel qilghuch xaraktéride muhim ikenlikini mu'eyyenleshtürgenlikini eskertip;
Mezkur bayanatning, héch bir xelq'araliq qanun himayisi astidimu héchqandaq bir xelqning öz teqdirini özi belgilesh hoquqini inkar qilish üchün qollinilmaydighanliqini agahlandurghan asasta;
Mezkur bayanattiki yerlik xelqlerning hoquqlirini étirap qilish prinsipining, adalet, démokratiye, kishilik hoquqqa hörmet qilish, esla ayrimichiliq qilmasliq we aliyjanabliq bolushni chiqish qilish asasida döletler bilen yerlik xelqlerning inaq we hemkarliq munasiwitini küchlenduridighanliqigha ishen'gen halda;
Yerlik xelqler bilen kéngeshken we hemkarlashqan asasta, barliq döletlerning xelq'araliq organlar, bolupmu kishilik hoquqqa munasiwetlik organlar aldidiki mes'uliyitini yerlik xelqler üchün ijra qilishi kéreklikini eskertip; Yerlik xelqlerning heq-hoquqini qoghdashta we ilgiri sürüshte BDT ning nahayiti muhim we üzlüksiz rol oynaydighanliqini xatirilitip;
Mezkur bayanatning yerlik xelqlerning heq-hoquqi we erkinlikini ilgiri sürüsh we qoghdash hemde BDT sistémisi ichide bu toghriliq xizmetlerni yenmu tereqqiy qildurush jehettin nahayiti muhim bir qedem basquch ikenlikige ishinip;
Her bir yerlik xelq ezasining we yerlik xelqlerning héchqandaq ayrimichiliqqa duchar bolmastin xelq'ara qanunlarda étirap qélin'ghan barliq kishilik hoquqlardin, behrimen bolushqa heqliq ikenlikini, shundaqla ularning mewjutluqi, saghlam tereqqiyati we xelq bolup bir pütün ilgirilishi üchün kem bolsa bolmaydighan kolléktip hoquqlargha ige ikenlikini mu'eyyenleshtürüsh we étirap qilish asasida;
Yerlik xelqlerning turushluq rayoni we döliti, shundaqla yerlik we milliy alahidiliklirining dölettin döletke, rayondin rayon'gha qarap oxshimaydighanliqini, her xil tarixiy we medeniy arqa körünüshlirining diqqetke élinish lazimliqini hés qilghan asasta;
Töwende toluq sherhiylen'gen «yerlik xelqlerning hoquqi heqqidiki BDT bayannamisini» öz ara hemkarliq we hörmet rohiy astida emelge ashurushtiki ortaq ölchem süpitide jakarlayduki:

1-madda
Yerlik xelqler shexsi yaki kolléktip halda b d t nizamnamiside étirap qélin'ghan barliq kishilik hoquq we eng asasliq erkinliklerdin, kishilik hoquq omomy bayannamisidin we xelq'araliq qanunlardin toluq behrimen bolushqa, hoquqluq.

2-madda
Yerlik xelqler we kishiler bashqa xelqler we kishilerge oxshah erkin we baraber bolup, yerlik xelqler we shexslerning, bolupmu özlirining yerlik kélip chiqishi we milliy kimlikidek alahidilikler asasidiki heq- hoquqlirini toluq jari qildurushqa, héch qandaq bir shekildiki ayrimichiliqqa uchrimasliqqa toluq hoquqluq.

3-madda
Yerlik xelqler öz teqdirini özi belgileshke hoquqluq. Bu hoquqqa bina'en, ular özlirining siyasiy ornini erkin halda békitish, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy tereqqiyatlirini erkin belgileshke hoquqluq.

4-madda
Yerlik xelqler öz teqdirini özi belgilesh hoquqini yürgüzgende, özlirining ichkiy we yerlik mesililirini bir terep qilish, özlirining hökümitining maliye funktsiyilirini békitish qatarliq jehetlerde aptonomiye we yaki özini özi idare qilish yollirini talliyalaydu.

5-madda
Yerlik milletler özige xas bolghan siyasiy, qanuniy, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy organlirini saqlap qilish we kücheytishke, qatnishésh hoquqi tamamen özlirige tewe bolghan shert astida, eger maqul dep qaralsa tewelikidiki döletning siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy we medeniy turmushigha arilishishqa hoquqluq.

6-madda
Her bir yerlik xelqning wetendashliq (puqraliq) hoquqi bar.

7-madda
1. Her bir yerlik puqraning yashash, jismaniy we rohiy saghlamliq, erkinlik we kishilik bixeterlik hoquqi bar.
2. Bashqilardin perqliq bolghanliqi üchün yerlik xelqler erkinlik, tinchliq we bixeterlik ichide kolléktip bolup yashash hoquqigha ige we héch bir shekildiki qirghinchiliqqa, zorawanliqqa, mejburiy halda balilirining bir yerdin bir yerge yötkiwitilishige uchrimasliqi kérek.

8-madda
1. Yerlik xelqler we shexsler héch bir shekildiki assimilyatsiyege uchrimasliq we özlirige tewe medeniyetlerning buzghunchiliqqa yol qoymasliq hoquqigha ige.
2. Döletler töwendikilerning aldini élish üchün tedbir élishi we yéterlik apparatlarni berpa qilishi zörür:
(a) ularni, özlirining ayrim xelq bolushtek bir pütünlükidin ayriydighan, shu ünümni peyda qilidighan, ularning medeniy we milliy mirasliridin ayrip tashlashni meqset qilghan barliq heriketler.
(b) ularni özlirige tewe yerliridin, térritoriyeliridin we bayliqidin mehrum qalduridighan her qandaq qilmishlar.
(c) ularning heq hoquqlirigha chéqilishni meqset qilghan yaki shundaq ünüm keltüridighan her qandaq shekildiki mejburiy nopus köchürüsh qilmishliri.
(d) her qandaq shekildiki mejburiy assimilyatsiye we bir pütünleshtürüsh «Integration».
(e) irqiy we milliy ayrimichiliqni chiqish qilghan we yerlik xelqni nishan qilghan her qandaq shekildiki teshwiqatlar.

9-madda
Yerlik xelqler we shexsiler, özlirining we yaki teweliktiki döletning en'enisi we örp-adetliri boyiche,özlirining jama'itige we yaki turushluq döletke te'elluq bolush hoquqigha ige. Ularning bu herikitige qarita héchqandaq shekildiki ayrimichiliq siyasiti qollinilmasliqi shert.

10-madda
Yerlik xeqler özlirining zémini we térritoriyisidin héch bir shekilde mejburiy yötkiwétilmesliki shert. Toluq chüshendürüsh asasidiki erkin iradisi bilen otturigha chiqqan ixtiyarliqi bolmay turup, zörür bolghan anglashmilar imzalanmastin, kéreklik tölemler tölenmestin we eng muhimi ulargha kéyinche qaytip kélish üchün imkaniyet yaritilmastin turup, héch qandaq bir shekilde ularning bashqa jaylargha makanlashturulishi yüz bermesliki kérek.

11-madda
1. Yerlik xelqler özlirige tewe medeniy en'ene we örp-adetlirini ijra qilish we güllendürüshke hoquqluq. Bu dégenlik özlirige tewe ötmüshtiki, hazirqi we kelgüsidiki tarixi yaldamilirini, arxi'ologiyelik asare -etiqilirini, sen'et eserlirini, her xil murasimlirini, téxnikiliq ilgharliqlirini, körünüshlük«Visual» we ijra qilinidighan «performing» edebiy sen'etlirini qoghdash, tereqqiy qildurushni öz ichige alidu.
2. Dölet choqum, ularning ixtiyarliqisiz, raziliqisiz we qanun'gha hemde ularning en'eniwi örp adetlirige xilap halda yerlik milletlerdin tartiwélin'ghan medeniy, tetqiqat xaraktérlik, diniy we meniwi qimmitidiki mal mülüklerni eslige keltüridighan, yasaydighan we tereqqiy qilduridighan her xil méxanizmlarni berpa qilishi kérek.
12-madda
1. Yerlik milletler özlirining meniwi we diniy adetlirini, örp adetlirini we her xildiki murasimlirini höjjetleshtürüsh, ijra qilish, tereqqiy qildurush we ögitishke; Özlirige a'it bolghan medeniy we diniy makanlarni saqlap qélish we qoghdashqa, bu makanlargha bashqilarning arilishishsiz kirip chiqishqa; Özlirining murasim xaraktérlik en'enilirini ijra qilish we kontrol qilishqa; Ölgen jesetlirini qayturuwélishqa toluq hoquqluq.
2. Dölet choqum yerlik milletlerge a'it bolghan murasim maddilirining we ölgen jesetlerning tapshurup élinishi we tapshurup bérilishi üchün yerlik milletlerning ruxsitini élishi hemde ular bilen hemkarlashqan asasta wujudqa chiqarghan ünümlük wasitilerni ishqa sélip pütün jeryanlarning adil, ashkara we ünümlük bolushigha kapaletlik qilishi kérek.

13-madda
1. Yerlik milletler özlirige a'it bolghan tarix, til, aghzaki en'eniler, pelsepiler, yazma sistémisi (yéziq) we edebiyat miraslirini janlandurush, ishlitish, tereqqiy qildurush we kéyinki ewladlargha ötküzüp bérishke, özlirining isimlirini jama'etchilik ichide saqlash we jama'et orunlirigha, jaylargha we shexslerge bérishke hoquqluq.
2. Dölet choqum bu heq- hoquqlarning qoghdilishi üchün, yerlik milletlerning bu pütün siyasiy, qanuniy we memuriy jeryanlarni chüshinishige we chushen'genlikige kapaletlik qilish üchün zörür tépilghanda terjiman we bashqa wastilarni qollinish heqqide yéterlik tedbirlerni élishi shert.

14-madda
1. Yerlik milletler özlirining oqu-oqutushtiki medeniy sistémisigha maslashqan halda özlirining tilidiki élip bérilidighan ma'arip sistémisini berpa qilish we kontrol qilishqa hoquqluq.
2. Yerlik shexsler, bolupmu balilar héch qandaq ayrimchiliqtin xali halda pütün sewiyidiki we shekildiki dölet ma'aripidin toluq paydilinishqa hoquqluq.
3. Dölet choqum, yerlik xelqler bilen hemkarlashqan asasta, yerlik xelqlerning, bolupmu chet yaqa yerlerde yashaydighan balilarning öz tilida we öz medeniyet muhitida ma'arip terbiyisi élishi üchün barliq chare- tedbirlerni élishi kérek.

15-madda
1. Yerlik xelqler özining ghururini, medeniyitining köpxilliq bolushini, en'eniwi adetlirini, medeniyetlirini, tarixini we arzu- armanlirini qoghdashqa hoquqluq bolup, yuqiriqilar yerlik xelqlerning ma'arip sistémisida hem ammiwi orunlirida gewdilinishi kérek.

(dawami bar)
:http://aqqush.Com/bbs/read.Php?Tid=2695
Uyghur latin yéziqidiki nusxisi(uyghur biz munbiri):
Http://karamet.5d6d.Com/thread-1454-1-1.Html
http://bbs.diyarim.com/read.php?tid=40376
**************************************************