Milliy ma'arip we nezeriyewi tepekkur

Toluq Teksti

Milliy ma'arip we nezeriyewi tepekkur


Abdushukür muhemmet'imin


«shinjang sen'iti» zhornilining bu yilqi xenzuche 1-sanida bésilghan, xen ziyung, lé lin isimlik ikki aptur yazghan «tebi'et, medeniyet,insan» namliq maqalini oqup, gherbi diyarda yashap kelgen yerlik milletlerning rohiyitidiki ajizliqlar we milli ma'aripimiz toghrisida oylinip qaldim.

Maqalide gherby diyarning «tebi'et anisi» muhitida küchlük, milli'uyushushchanliq ajiz, soda we tepekkur iqtidari küchlük, siyasi'iqtidari ajiz, héssiyatchan iqtidari küchlük, eqli bilish iqtidari'ajiz, yéngiliqqa qiéziqish iqtidari küchlük, özini bilish en'enisniqedirlesh iqtidari ajiz ikenliki tilgha élin'ghan bulup, otturatüzlenglik a'ilisning rohé mediniyet tüzülmisi bilen sélishturulghan. Maqale apturliri gherby diyarliqlarning uyushush kuchining bir-birning chetkeqéqish küchidin köp ajizliqni, tarixqa, ata-anigha, péshiqedemnamayendilerge, en'enige bolghan hörmet, warisliq we qedirlesh éngining'untulush, qedirlimeslik, biperwaliqtin köp ajizliqni tilgha élish bilenbu milletlerning yadro hasil qilalmasliqi, töt etrapidiki uyushqan, yadro hasil qilghan siyasi hakimiyet kontrolluqni teqdir qilghanliqi, sergerdan millettiki , mediniyet namayendilirining bashqa xeliqlertezkirilirige nami chüshup qalghanliridin bashqiliri öz töhpiliri bilenbille cheksiz qum déngizigha bulidighanliqini ochuq-yoruq bayan qilghan.

Maqalini oqup uyghur medeniyitining bir qatar tarixy en'eniwi ajizliqlirining noqul «tebi'et anisi» qélipida shundaq ezelilikke ige bulup yaralghan dégili bolmisimu, hazirqi uyghur ijtima'y we rohi muhitida éghir derijide saqlan'ghan üch muhim illet we ajizliqni qayta hés qildim. Bu noqtidin yuqirqi ikki apturning ochuq-yoruq ilmy pozitsysige tesenna oqush kérek.

Men ilgiri yézip ilan qilghan «rohni saghlamlashturush-milletnigüllendürüshning muqeddimisi», «hesetxorluq heqqide hesretlik xiyallar», «milletning öz-özini bilishi we sotsiyalistik mediniyet üch bürjiki», «yipek yolidiki bir chong illet» namiliq maqalilirimde xelqimizning rohiyet tüzilmisi, medeniyet pisxiki, tumush shekli jehetlerdiki bir qatar illetlerni yüz xatire qilmay körsitip ötken idim. Ichki ittipaqsizliqning (yurtwazliq, kespiy hesetxorluq, pitne-ighwagha hirismenlik, özidin chiqqan yaramliq kishilerni chökürüsh, bir-birige ora kolash, qesit qilish) bizdiki asasiy illet ikenlikinimu köp qétim tilgha alghanidim.

Héssiyatqa bérilish, gahi qehriman, gahi gheriban, gahi xoshxuy, gahi chüshkün rohiyetke esir bulush, oqtek qizip nikahlinip, tézdin sowup a'ilini weyran qilish, ghezepke paylimay paji'e hasil qilish, bikar telep, söletwazliq qatarliqlarni da'im yuluqturup turimiz.
Muhimi shuki, millitimiz umumen eqliy, mentiqi, nezeriyiwi, ilmy tepekkurgha nisbeten hésisiyat we öz aldidiki rohy keypiyat boyche pikir yürgüzishke éghir derijide mayil. Bizde sha'irliq, yazghuchiliq, artisliq, sazendilik, naxshichiliq xahishi ilmy we nezeriywi jehettiki ijadiyet ishliridin köp küchlük.

Bizde en'eniwi ang tolimu ajiz, ata-anilarni, péshiqedem jama'et erbablirini, ustazlarni hörmetlimeslik, ulargha wapasizliq qilish,öztarixini izchil-mentiqi chüshinishning yitersizliki, quruq qayil chiliqwe eqidiwazliq tüpeylidin tüzükrek saqlap qalghan medeniyetyadikarliqlirimizmu yoq. Tariximizning xéli bir qismi gahida u ishan, gahida bu xojining arqisidin murit bulush bilen bille ütüp ketken.Bularni oylighinizda diqqitimiz birdinla milly ma'aripimizgha buraldi. Ma'arip-insanni tebi'et dunyasidin medeniyet dunyasigha, jahilliq'alimidin arifliq alimigha qayta töreldürdighan ulugh bina karliq,milly ma'arip nispy menidin éytqanda shu milletning konkirét tarixi, ijtima'y, milly we rohiyet alahidiliklirini asas qilghan, qaratmiliqiküchlük telim- terbiye xizmitidin ibaret.

Aptonom rayunimizda milly ma'arip, bulupmu uyghurlargha qartilghan millyma'arip öz obyéktlirining halqiliq ajizliqlirini éniq bayqighan weqaratmiliqqa ige telim- terbiye wastilirining ünümdarliqini rushen'gewdilendürgen bulushi lazim. Méningche, halqiliq mesile uyghurrohiyitidiki héssiyat qurulmisining tepekkür qurulmisidin üstün bulushhadisisni terbiye arqiliq tedrijiy tertipke sélishtin ibaret. Bumesilni hel qilmay milletning ichki uyushchanliqi we tarixi, en'eniwi'izchilliq mesilisni chüshendürgili, tedrijiy hel qilghili bolmaydu.

Melumki, «milletning muhim bayliqi-xelqning meniwi qiyapitidin ibaret» (chérnéshwiskiy). Xelqning meniwi qiyapitining yuqiri-tüwenliki axirqi hésabta nezeriywi tepekkürgha baghliq.
Nezeriywi tepekkür del marks terpidin «öz zamanisning meniwi taji» dep atalghan ilmy tepekkür we pelsepiwi tepekkürdin ibart.

Milli ma'arip öz obyéktlirining nezeriywi tepekkü jehettiki'ajizliqini yéterlik mölcherligen halda terbilen'güchilerge pelsepe,tebi'et penliri, qanunshunasliq, jemyetshunasliq we tarixi penlerdinnuqtiliq terbiye bérishi, oqughuchilarni matématka, logika we siyasy-iqtisadqa a'it penlerni igilishige köprek ilhamlandurshi kérek.

Féyxtiwan'gér «mentiqiy tepekkür- insaniyet tengrisi» dése, én'gilis «dunyada birer millet aldinqi qatarda turimen dése, nezeriywi tepekkürdin bir minutmu ayrilalmaydighan bulushi lazim» dégenidi. Elwette, bu «edebiyat-sen'et bilen shughullanmasliq kérek, edebiyat-sen'ette nezeriywi tepekkür yoq dégenlik emes». Bu, peqet bizde edebiyat-sen'etke nisbeten, edebiyat-sen'et kitabliri, gézit-zhornallargha nisbeten, edebiyat-sen'et ijadiyitige nisbeten pelsepe, tebi'et penliri, iqtisad, qanunshunasliq, jem'iyetshunasliq, tarixshunasliqqa oxshash gholluq ilmiy, nezeriywi tepekkür wastiliri, ijadiyet xahishi we netijiliri tolimu kem dégenlik.

Biz a'ililerdin jem'yetkiche kishilerni qa'ide-pirinsiplar boyche pikir yürgüzidighan, sözleydighan, öz héssiyatlirini tizginliyeleydighan, musteqil pikir yügüzeleydighan qilalisaq, balilarni kichikidin bashlapnezeriywi tepekkür yürgüzüshke yiteklep, tebi'iy pen kuruzhuklirigha uyushturup, ularda nezeriywi tepekkür égizlikini igileshke intilish aditini yétildürelisek, bu meqsette bushashmay bir qanche yil qétirqinip ishlisek chuqum körünerlik netije qazinalaymiz.

Nezeriywi tepekkürning üstün we ewzel muhitini yaritish, miningche uyghur milliy ma'aripning asasiy yétekchi éngi we tarixiy xizmiti bulup hésablinishi kérek.
*****************************************