Charrosye we sowit hökümranliqidiki türkiy xelqler

Charrosye we sowit hökümranliqidiki türkiy xelqler


Gawin hambili(amérika)


1. Rosiye hökümranliqidiki altun orda ewladliri
Rosiye térritoriysidiki altun orda xanliqining warisi bolghan döletlerdin qazan xanliqi, astraxan xanliqi weqirim xanliqiliri ayrim- ayrim halda 1552-,1554-,we 1783- yilliri boysundurulup rosiyige qoshuwélindi. Kéyin sabiq astiraxan xanliqidiki xan ewladliri türkistanda yene bir astraxan xanliqini qurup chiqti. Bu dölet XVII esirige kelgende buxaragha hökümranliq qildi. Biraq bu döletning qurghuchisining astraxan xandanliqining xan ewladi ikenlikini hésabqa almighanda, bu xanliqning sabiq astraxan xanliqi bilen héchqandaq alaqisi yoq idi. Buningdin bashqa wolka deryasining töwendiki éqimidiki rayonlarghimu anda- munda musulmanlar tarqalghan bolsimu, ularmu tézla zawalliqqayüz tütüp tilgha alghuchiliki qalmidi. Ular hetta öz tarixinimu qalduralmidi. Biraq astraxan shehiri musulmanche alahidiliklirini saqlap qalghan bolup, 1905-yilidin kéyin hetta islam medeniytining muhim merkizi süpitide qayta güllen'gende. Yene bir yaqtin, qazan we qirimdii tatarlar rosiye istilasidin kéyin bir meydan özgirishni bashtin kechürdi, bu özgirish bolsa pütkül musulmanlar dunyasining tarixigha tesir körsetti.

A. rosiye hökümranliqi qazan tatarliri

1552-yil 10-ayning 2-küni qorqunchluq iwanning qoshuni qazan'gha ushtumtut hujum qildi. Qazan xanliqining paytexti we ilgiriki büyük bolgharpadishahliqi bilen altun orda xanliqining miras yéri idi. Emdilikte mungghullargha béqindi bolushtn qutulghan ruslar özlirining sabiq xojayinlirining bu ewladliridin qebihlik bilen qisas élishqa bashlidi. Rosyining sherqidiki bu musulmanlar bu «dinsiz» hökümranning hökümranliqida töt esirdin köprek yashidi.
Qanliq qirghinchiliq bilen tolghan boysundurush urushliridin kéyin ruslar qedem basquchlar boyiche qazan xanliqining zémini «qazan xanliqi» dégen nam astida rusla teripidin yutuwélindi. Qazan rayonida ruslar eslidiki qazan xanliqini üzül ‿késil ruslashtuwélish hemde musulmanlarning bu topini öz jem'iyitige qoshuwélish meqsitide nadanlashturush siyasitini yürgüzdi. Wolga deryasining ottura iqinidiki rayonlarda ruslar «tatarsizlashturush» siyasitining 1-qedimini ijra qilip, tatarlarni barliq asasiy sheherlerdin, bolupmu qazan shehiridin qoghlap chiqardi. Bu hazirgha qeder shehirining nupusida ruslar köp sanliqni teshkil qilidu. Ruslar yene chong derya yaqisidiki munbet yerlerni yéngiwashtin rus aqsungekliri we chirkawgha teqsim qilip berdi hemde istiratégiylik jaylargha qurghan sélip chiqti. Buning bilen rosiye déhqanliri wolka deryasi ottura éqimidiki rayonlaragha kelkündek yamirap keldi. Buyerdiki yerlik musulmanlar we bashqa xelqler nahayti tézla azsanliq millet bolup qaldi. Bu xil yer siyasitining yügüzülüshishi emeliyette yerlik ahalilerning xiristyan dinigha itiqad qilishqa mejburlap yolgha qoyulishi idi. Arqidinla ishlam ölimalirining türlük imtiyazliri bika qilindi. Wexpe yer tatiwélindi, meschit-medrhsler buzup tashlandi yaki tatiwétildi. Yerlik ahalini xiristiyan dinigha chuqundurushni 1555-yili qazandiki tunji nöwetlik échiskop gori bashlap berdi. Yerlik ahalining xiristiyan dinigha étiqad qilishi rosyidiki prawislawiye dini murtlirigha islam dinigha itqad qilidighan tatarlar we türk roh ‿erwahlargha chuqunidighan finlandlani yéngi bir muhim terkib süpitide élip kirdi. Eng axirida ruslar öz neziride xeterlik dep qarighan tatar finlandalar qatlimini yoqitishqa kirishti. Shuning bilen tatar fi'odal aqsüngekliri ya xiristiyan dinigha itiqad qilish, ya pewqul'adde imtiyazdin aprilishtin birni tallashqa toghra keldi.
Tatarlar uzun mezgillergiche qattiq qarshiliq körsetti. Bu xil qarshiliq 1552-yili 11-aydiki qanliq qozghilangdila namayen boldi. Fi'odal aqsüngekler rehberlik qilghan bu qétimki qozghilang 1910-yiligha qeder dawamlashti bu waqitta qirim xanliqi qudret tépiwalghan bolghachqa tatar aqsungekliri qérim xanliqining yardimi bilen eslidiki qazan xanliqini qaytin qurup chiqmaqchi boldi. Mushu 50 yil mabeynide biz az dégende 10 qétimliq qozghilangni sanap béreleymiz. Bu quzghilanglardin eng échinishliq bolghini 1552- yilidiki xuseyin séyit qozghilingi, 1556-, 1557- yillardiki mamish bérdi qozghilingi, qérim xani dölet géreyining muskuwagha hujum qilishi bilen birge özi shexsen rehberlik qilghan 1572- 1574- yillardiki chong qozghilingi, yene 1608-yilidiki we 1610-yilidiki qozghilanglar boldi. Bu quzghilanglarning hemmisi bekmu wehshiyane rewishte basturuwétilidi. Mana mushu jeryanda tatar aqsüngekler qatlimi asasen dégüdek yoqitildi.
XVII esirning bashliri déhqanlar qozghilingi dewrning bashlan'ghanliqidin dérek berdi. 1608-yilidin tartip arqa-arqidin déhqanlar qozghilingi partlap 1615-yilighiche dawamlashti. Üzlüksiz kötürülgen qozghilanglar yéngi-yéngi chong qirghinchliqlargha sewep boldi. Tatarlar yene 1670-1671-yilliridiki sitéfan razin bashchiliqidiki kazaklarning muskuwa hakimiytige qarshi ichiki urushigha qatnashti.
Romanup xanliqining hakimiyet sorishi wolka wadisidiki musulmanlarning ehwalini özgertelmidi. 1731-yili qazan épiskopi lukakonashéwich yéngibashtin mejburiy xaraktérdiki diniy itqadini özgertish herikini qozghidi, bu qétimqi heriket ilgiriki chaghlardiki herqandaq biridin qattiq boldi. Tatar déhqanlirining échinishliq ehwali ularni yéngidin quzghilang kötürüshke mejbur qildi. Bu qétimqi quzghilangda daghdusi eng chong bolghini batur shahning 1775-yilidiki «dinsizlargha qarshi «ghazat» bayraq qilin'ghan qozghilingi bolsa eng asasliqi 1773-1774-yillardiki pugachif rehberlikidiki qozghilang boldi. Pugachéfning quzghilangchi qoshunida tatarlar, bashqirtlar, wolga boyidiki fénlandlar we qazaqlar qatarliq zor türkümidiki yat milletler bar idi. Tatarlarning ümidsiz qarshiliqining toluqlimisi süpiyide tatar millitimu chongqur ijtima'i qurulma özgirishini bashtin kechürdi. Sheherlerdin qoghlap chiqirilghan aqsungekler we qol hönerwenler yéza ‿ qishlaqlargha bérip, eng axiri yéngi bir soda qatlimi bolup shekillendi bu qatlam puxta qedemler bilen sherqqe siljip, herqaysi jaylada awat soda nuqtilirini qurup chiqti. Tatarlarning öz yurtidiki muhim ornining ajizlishishigha egiship ularning tedriji yusunda yéngi soda ottura qatlimidiki burzhu'aziyining hökümranliqidiki sergerdan qewm bolup qaldi.
YékatérinaII ning textige chiqshi bilen rosyining tatarlagha qaratqan siyastide tüptin özgirish boldi. Yékatérina bir tereptin pu gachéf qozghilingigha oxshash awarchiliqning qayta yüz bérishidin saqlinishqa tirshqanidi, yene kélip u tatar sodigerler topining rosiye chégirsidiki paydiliq ornini toluq tunup yetkenidi shunga bu ayal padishah tatarlarning ijtima'i ornini yaxshilash üchün orunburgta «diniy uyushma» tesis qildi. YékatérinaII yene qalduq tatar aqsöngekliri we rosiye aqsungeklirige barawer imtiyaz bérip, tatar sodigerlirining alahide imtiyazgha ége, ularning tizidin rawajliniwatqan rosiye sana'iti bilen turkistan baziri ottursidiki sodigha wastichi bolup bérishige ijazet berdi(bu waqittiki türkistan baziri musulman bolmighanlar üchün yenila taqaq idi). Mana mushundaq weziyette ottura qatlam tatar tebiqisi héchqachan külüp baqmighan iqtisadiy güllinish weziyitige qedem qoydi hemde bo halet bir esirdin uzaqraq dawamlashti. Tatarlar charosiye impériysi siyasitining «hemkarlashquchiliri» bolsimu, lékin ularning köngül rishtisi yenila islamgha ching baghlan'ghanidi. Ular angliq rewishte öz milletige bolghan mes'uliyet tuyghusini saqlap kelgenidi. Pakitlar shuni islaplidiki, bu sodigerler bir tereplime haldiki musulmanlarni qoghdash ishini alliqayaqlagha chörüwetkenidi. Eger ashu sodigerler bolmighan bolsa islahat herikiti we XIX esirdiki «tatar edebiyat- sen'itining oyghinish dewri» yüz bermigen bolatti.
Rosiye qoshunliri 1806-yili ottura asiyani menggülük istila qilishi bilen rosiye we tatar kapitalizmi ottursidiki hemkarliqmu axirqi pellige yéqinlishishqa bashlidi. Rosiye sana'itige ishikni daghdam échiwetti. Shuning bilen tengla tatarlarning wastichilirimu axirlashti. AlikisandirII hökümranliq qilghan mezgilde rosiye hökümiti musulmanlargha qarshi éghir bésimni eslige keltürdi. YékatérinaII emeldin qaldurulghan xéristiyanigha étiqad qildurush siyasiti téximu chiwerlik bilen ünümlük halda eslige keltürüldi. Istatsitikilq melumatlargha qarighanda XIX esirde 200minggha yéqin tatar xiristyan bolup ketken. Bu waqitlarda ural, qazaq yayliqi we türkistandiki tatarlargha oxshashla islam dinigha étqad qilidighan xelqler iqtisad we medeniyet jehette tatarlarning köonturulliqi astida turatti. Tatarlarning bu xil rolini axirlashturush üchün rosiye hökümiti téximu ilgirilep nahayti qattiq qanun turghuzush wastilirini qollandi.
Tatar millitining bir pütünlüki we ularning maddiy menpe'etige qoshlap zerbe béridighan tehdit tatarlarning küchlük qarshiliqini qozghidi. Bu inkasning biwaste netijisi tatarlardiki islahatchiliq herikiti boldi. Musulmanlargha özlirining mewjutluqini saqlap qélish üchün özlirining qalaq medeniyitini islah qilip, islam dini bien ma'aripni maslashturushqa intildi. Medeniyet jehettiki bu oyghinish herikitini bir türküm talantliq diniy mutepkkurlar orunlidi. Bular ebu nasir kusawi (1783-1814), shihabiddin marjani(1818-1889)zira'idin pexiriddin(1959-1936) we musa jarullabeg (1875-?19) qatarliqlar bolup, ularning hemmisila öz dewrining eng qeyser kishiliri idi. Tatarlar üchün éytqanda, qalaq medeniyet tüzülmisini özgertishmu nahayti zörür idi. Shunga ma'arip tüzümi mesilisige eng deslep til islahatchisi abduqeyyum nasiri ul saldi. Uningdin kéyin zor bir tüküm yazghuchilar mushu xizmet bilen meshghul boldi. Kishiler hélihem ularni XIX esirning axirliridiki «tatar edebiyat ‿sen'itining qayta güllinishini shanliq muweppeqiyetlerge érishtürgüchiler dep qarap kelmekte. Shuning bilen bir waqitta isma'il bey gaspirinisi («rosiye hökümranliqidiki qirim» dégen mawzugha qarang) ning bezi muxlislirimu yéngiche ma'aripni tatarlar arisigha élip kélip tonushturdi. XX esirning bashlirida qazan wa bashqa tatar sheherliri (orénburg, troyiski, astraxan qatarliqlar) medrse neshir boyumliri we tatar tilidiki neshir boyumliri arqiliq bu sheherlerning parlaq medeniyet merkezliri bolushtek ornini qaytin eslige keltürdi. Bu sheherlerning dangqi tatarlar rayonida emes, hetta rosiye chégrisidinmu halqip ketti.
Biraq tatarlar bashqa bir ewzellikke tayinip rosiye hökümranliqi astida öz mewjutluqini saqlap qalalmidi. U bolsimu tatarlarning rosiye tewelikidiki bashqa türkiy xelqler bilen bolghan til jehettiki tughqanldarchiliq munasiwetler asasida tatarla öz tesirini her terepke kéngeytip, pantürkizim we pan'islamzimliq idiyilerni tarqitishqa muweppeq bolalmidi. Del mushundaq bolghanliqini üchün milletchilik herikitining eng aldinqi sépide tatarlar roslar bilen biwaste tirkishidighan orun'gha ötti. Bu milletchilik herikitige rosiyidiki barliq musulman milletler ishtirak qilghanidi.
Birinchi qétimliq rosiye ibqilabi tatar milletchilik herikitining rehberliri üchün bir qétimliq purset boldi. Ular 1905-we 1906-yilliri astin nowigorod we sankit pétirborgda üch qétim islam qoorultiyi chaqirip, özlirining telipini ashkara jakarlidi. Emma bo kishilerning telipi nahayiti cheklimige ige bolup, ular peqet siyasiy jehettiki erkinlik qatarliqlarnila telep qilghan bolup, hetta musteqilliq telipinimu otturigha qoymighanidi.
Emdilikte héchqandaq küch ruslarning türkistan'gha bésip kirishini tosup qalalmaydighandek qilatti. Bu waqittiki türkistan rayoni, xiwa, qoqan qatariq üch xanliqqa bölünup ketken bolup, ularning hemmisila ichki urush we charwichilar qozghilingi netijiside halidin ketkenidi. Téximu yamini türkistan iqtisadining qalaqliqi we zamaniwi qoshunning kemliki tüpeylidin ruslarning istilasigha qarshi teshkillik qarshiliq körsitish mumkin bolmay qaldi. Emma, qirim urushi, qazan qebililirining isyani we kawkaz urushi qatarliq amillar tüpeylididin,ruslarning boysundurush urushi jiq suzulup ketti. Taki imam shamil qoshunlirini üzül-késil meghlub qilip, daghistandiki qoshunlarning qoli bika r qalghandin kéyinla ruslarning türkistanni yotuwélishi qedem bashquchluq halda dawamlashti. 1864-yili général chérnyayéf qomanliqidiki qoshun wérnidin yolghan chiqip, türkistan sheherliridin yesisini hujum bilen aldi, andin chimkentni ishghal qildi. 1865-yili qoqan xanliqigha tewe tashkentni igilidi. Ikki yildin kéyin ruslar buxaragha hujum qildi. 1868-yili 5-ayda semerqentni aldi. Shu yili 6-ayda zérabulaqtiki jengde buxara qoshunliri yéngildi. 1868-yili 6-ayning 18-küni buxara emiri rusla bilen sülhi tüzüp, ruslar hamiyliqini étirap qildi. 8-ayning 12-künidiki bir shertname bilen xiwa xanliqining musteqiliq ornigha xatime bérildi.
1875-yili ruslar axiri qoqan xandanliqigha bésip kiri, 8-ayning 29-küni paytext qoldin ketti. 1876-yili 2-ayning 19-küni ruslar özlirning ottura asiyadiki eng xeterlik reqibi bolghan qoqan xanliqini yoqatti, arqidinla qoqan türkistan gobinatorliqining bashqurushigha ötküzüp bérildi. 1873-1874-yilliri ruslar türkmenistanni igilep tajawuzchiliq pilanini axirlashturdi. Général sikobéléfning köktöpe wadisini ishghal qildi (1879-yili) we 1884-yili tükmenistanni boysundurush pa'aliyiti axirlashti.
Buxara we xiwadin ibaret bu ikki hamiyliqtiki döletni hésabqa almighanda, ruslar türksitanni herbiy idare qilish usuli boyiche türkistan gobirnatorining bashqurushigha ötküzüp berdi. Gobinator bolsa qoruqluq armiye shitabigha boysunatti. Ruslar musulmanlargha mensitmeslik pozitsiyiside boldi. Ruslar istila qilghan bashqa musulmanlar rayon'gha sélishturghanda, ruslarning türkiy xelqlerge qaratqan tedbir-siyasetliri sel bashqiche boldi: ular türkistan yerlik ahalisining roslishishi yaki yerlik ahalining yawrupa medeniyitining tesirige uchrishini qet'iy xalimidi. Türkistan xelqi rosiye impériysining puqrasi dep qaralmidi. Shundaqla herbiy mejburiyetmu ötimidi. Türkistan xelqi özlirning islam sher'iti asasidiki qanun- tüzümini saqlap qaldi, yene إzlirining yerlik bashqurush apparatlirinimu saqlap qaldi. Rosiye da'iriliri türkistanda en'ene eng küchlük saqlinip qalghan, bir jem'iyet chiqqan islam mute'essiplirining hökümranliqida, bolupmu bu yerlik hökümranlar wolga derya wadisidiki türkistan xelqi bilen ortaq étqadqa ége, shundaqla yüksek medeniyetlik kishilerning türkistan xelqi bilen munasiwet qilishqa qarshi turatti. Ular yene tatarlarning orénburgdiki islam uyushmisining tesirini türkistan'gha kéngeytish teleplirigimu qarshi idi. Mana mushu sewebler tüpeylidin türkistan xelqining milliy oyghinish herikiti rosiyidiki bashqa türkiy xelqlerdin jiq asta boldi.
Türkistan bostanliq rayonlargha tewe bolup, qazaq yayliqi we qizghiz dalilirigha sélishturghanda köchmenlerning köchüp kélishige muwapiq kelmeytti, eqellisi bu yerdiki déhqanchiliq qilighili bolidighan térilghu yerler tolimu az idi, hetta ashu azghine olturaq ahalining kirip kélishimu alliqachan ruslar bilen türkistan déhqanliri ottursidiki tuqunushqa sewep bolalaytti. Shuning bilen bir waqitta rosiye ishchiliri türkistan'gha kélip tömür yol we toqumichiliq zawutliri qorulushqa yardemleshti. Kéyinche, türkistan mustemlike sheherliri nahayiti tézla mustemlike sheherlerche alahidilikke ige bolidi. Yerkenliklerning kona sheherlirige yandashturulup, «yawrupache» olturaq rayonlar arqa-arqidin qoruldi.
Rosiye mustemlikichilikige qarshi küresh XIX esirining 80-yilliri diniy alahidilik asasida kötürüldi. «kapirlargha qarshi bu xil«ghazat»urushi sabiq qoqan xanliqini eslige keltürüshining qomandanliri asasen dégüdek diniy sahedikiler bolup, déhqanlar we sheher qol-hönerwenliri ularni qollap- quwetlidi. Bu küreshler istixiylik we hökümetsizlik halitide bolghanliqi, yene kélip tashqi dunyaning qollishigha érshelmigenliki üchün hemishe ongayla basturulup kétetti.
Eng deslepki qozghilang 1885-yili perghanidiki sopilarning dahisi xantöre bashchiliqida kötürüldi, buninggha ulishipla 1891-yili nemen'gan rayonida we 1892-yili tashkent we qoqan rayonida qozghilang kötürüldi. 1898-yili künsiri ulghiyiwatqan naraziliq arqisida neqshibendiye terqiptiki sopilar ishan medelixan bashchiliqida téximu zor kölemlik qozghilangni teshkillidi. Medelixan 2000din artuq kishini toplap, ghazatqa atlan'ghanliqini jakarlidi. Qozghilangchilar enjandiki rus qoshunigha hojum qilip anche- munche ghelbini qolgha keltürgen bolsimu, axiri yenila meghlub boldi we échinishliq türde basturup tashlandi.
XX esirning bashliri rosiye da'iriliri tedbir qollinip qozghilang kötürülüshtin qattiq saqlandi. Shuningdin kéyin ruslarning zulumigha qarshi küresh peqet jeddichilik nami astidila élip bérildi.
Qattiq teqib mewjut bolsimu, jeditizm we pantürkizmliq idiyiler XIX esirning axirilirigha kelgende yenila türkistan'gha kirip keldi. Deslep isma'il bey gaspirali we uning qirmidiki shagiritliri bu idiyilerni küchep teghip qilishti. 1905- yilidin kéyin taza janlinishqa bashlidi. 1908-yilidin kéyin bolsa islahatchiliq herikiti «yash türkchiler» partiyisining tesir astigha ötüshke bashlidi. Yaponiyining rosiye bilen bolghan urushta ghelbe qilishi ruslar bilen türkistan xelqliri ottursidiki munasiwette yéngi bir özgirish peyda qildi. . Ruslarning yéngilmeslik heqqidiki epsane mewjutliqidin qaldi. Türkisitandiki küresh bolsa tedrijiy siyasiy telep qoyush yölünishige qarap yüzlendi. Türkistanda mexpiy yaki yérim ashkara jem'iyetler qurulup, milletchilik mezmunigha yatidighan eserler neshiri qilip tarqitilidi. «yasha buxara» partiyisi we «we yash xiwa» partiysi qatarliq bir qisim siyasiy teshkilatlar bolsa ashkara inqilabiy pa'aliyetlerge atlandi.
1917-yilidiki fiwral inqilabi türkistan xelqige öz teleplerini ashkara bayan qilish pursitini ata qildi. 1917-yili 5-ayda ular türkistanda islam qorultiyi chaqirip, tunji qararliq milliy hökümet-milliy hey'itini tess qilip chiqti. Öktebir inqilabi partlighan mezgilde milliy hey'et hakimiyiti igilesh üchün quqanda türkistan musulmanlar hökümitini qordi. Emma bu hökümetning ömiri bekmu kalte bolup qaldi. Qoqan hökümiti öz hödisidin chiqalmighudek bir ghol memuriy emeldarlar qatlimi yaki qoqan hökümitining buyruqini anglaydighan hemde uning mewjutliqini qoghdap qalalaydighan qoshuni yoq idi. 1918- yili 1-ayda tashkentiki rosiye sowéti rosiye ishchiliridin teshkillen'gen qoshunni qoqan'gha hujum qilishqa ewetti. 2-ayning 19-küni qoqan shehiri ishghal qilinip, qattiq bolang-talang qilindi.
Türkistanda tashkenttiki sowét kommunisitliri yerlik musulmanlarning béshigha mehkem dessiwatqan bolup, konturulluq hoquqi tamamen ularning qolida idi. Bu bolsa sowét hakimiytining deslepki ikki yildiki bir alahidilik idi. Bowaqitta «aqlar armiyisi» türkistanni sowét ittipaqining bashqa jayliridin ayrip tashlighanliqtin eksil'inqilabchilargha qarita sowét hökümiti qattiq qolluq siyasitini yürgüzdi. Emma, sowét hökümitining köngül bölüwatqanliqini yalghuz eksil'inqilabchilar bien küresh qilishla emes idi. Xuddi tashkent sowétining bir rehbiri éyqandek: «inqilabni ruslar qozghighaniken, inqilabdin menpe'et alidighanlarmu shular» bulatti. 1919-yilning axiri wolga wadisidin kelgen bir tarmaq qizil armiye ottura asiyagha yétip kélip, xiwa xanliqi (1919-yili 11-ay) we buxara xanliqi (1920-yili 2-ay) ni yoqitishqa kirshti. Shuningdin kéyin bu ikki xanliq xarezim we buxara jomhuriyiti qilip özgertildi.
Sowét hakimiyiti ghelbige érishken bolsimu, ichki we tashqi jehetlerdin kéliwatqan qosh bésimliq tehditide, türkistan sowit hakimiytining ehwali nahayiti chataq boluwatatti. Bir terepdin ular sani 20 mingdin éship ketken we sherqiy buxara taghliq rayoni (hazirqi tajikistan) ni mehkem tutup turuwatqan «basmichilar qomandanidiki musulman partizanliri bilen jeng qilishqa toghra keldi. Bu déhqanlar qozghighan we umumiyliq xaraktirini alghan, roslargha we kommunizimgha oxshashla qarshi turidighan küreshning bir qisimi idi. 1925-yilgha kelgende xil qorallan'ghan sowit qizil armiysining qol tiqishi bilen bu küresh tinjitilishqa bashlidi. Bir qisim qozghilangchilar afghanistan'gha ötüp ketti, emma yekke-yigane qalghan qozghilangchilarning bezi topliri taghliq rayonlarda 1936- yilighiche tirkeshti. Yene bir yaqtin kéliwatqini jeddichilerning xetiri boldi. 1920-yilidin kéyin eslidiki jeditchilerning hemmisi kompartiye eza boldi. Bu kishiler kommunizmchi bolghini bilen yenila milletchi we pantürkist idi. Bu kishiler türkistanning siyasiy hayatida bir mehel rol oynidi. Ular ruslargha qarshi bolup, musulman milletlerning kommunizmni we türkistan, qazaqistan, qizghistan, bashqirtiye, tataristan qatarliq jaylarni öz ichige alghan ghayet zor türkler dölitini qurush koyida idi. Buning bilen ular turan döliti qurlush nishanigha yéqinlap qaldi. Bu nishanni shu waqittiki qazan tatarliridin sultan gheliyéf köngül qoyup lahiyilep chiqqanidi.
1921-yilidin kéyin ruslar éhtiyatchanliq bilen muhim urunlardiki yerlik kommunistlarni yoqitishqa kirishti. Bu ish gerche yerlik kommunistlarning qarshiliqigha urchighan bolsimu, 1924-yili türkistan yenila özbékistan tajikistan we türkmenistan qatarliq bir nechche milliy jomhuriyetke ayriwétilidi. Bu bir nechche milliy jomhuriyetning qorulushi birlikke kelgen türk dölitini qurush shérin chüshini buzup tashlidi. 1930-yilidin tartip axiri chong tazilash bashlandi. Bu qétimqi tazilash 1938- yilighiche üzlüksiz dawamlashti. Tazilash herikiti jeryanida yerlik ziyaliylarning köp qismi yuqitilidi, bu kishiler bolsa 1919-yilidin kéyin kommunizim hakimiytige shilting étip kelgenler idi.
Halbuki, musteqilliq terepdarliri bitchip qilip tashlan'ghan, türkistan xelqining musteqilliq armanliri köpükke aylan'ghan bolsimu, bügünki ottura asiyaning jughrapiylik qurulma munasiwéti tüpeylidin (chöllükler we bostanliqlar) roslarning ottura asiyadiki mustemlikisi yenila nahayiti ajiz boldi. Istatistika qilinishche, özbikistan we tajikistandiki gheyri musulmanlar sani 1959-yili %15 tin töwen bolghan, türkmenistandiki gheyri musulmanlar bolsa %20 tin töwen bolghan. Bir mehel mungghul impériysining bir qisimi bolghan türkistan kelgüside yenila türkiy xelqlerge mensup bolup qalsa kérek.