Yerlik millet ma'aripi we ana til

Xelq'araliq mutexesisler neziridiki Yerlik millet ma'aripi we ana til


(1-qisim)


Erkin sidiq


2009-yili 1-ayning 16- küni


(bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betlerde élan qilsingiz boluwéridu)

Www.Meripet.Com www.Meripet.Org

Men özemning «qosh tilliq ma'arip» toghrisidiki aldinqi ikki yazmamda xelq'araliq mutexessislerning köchmen milletler ma'aripi we ana tili heqqidiki ilmiy köz-qarashlirini tonushturup öttüm. Ashu yazmilarni teyyarlash üchün körgen matiriyallargha asasen, qosh tilliq ma'aripni yolgha qoyghan jem'iyetlerni üch xil tipqa ayrip chiqip, uyghur jem'iyiti u üch xil jem'iyetlerning héch qaysisigha toghra kelmeydighanlighini otturigha qoydum. Men yéqinda «qosh tilliq ma'arip» toghrisidiki izdinishimni dawamlashturush jeryanida, xelq'araliq mutexessislerning yerlik millet ma'aripi we ularning ana tili heqqidiki ilmiy nezeriyiliri bayan qilin'ghan nahayiti muhim maqalidin birni uchritip qaldim. Bu maqalide nurghun misallar sözlen'gen bolsimu, uyghurlar birer qétimmu tilgha élinmaptu. Lékin, uningda közde tutulghan jem'iyet we uningda analiz qilin'ghan ehwallar uyghur diyariningki bilen intayin oxshiship kétidighan bolghachqa, men uning mezmunini uyghur diyaridiki oqurmenlerge tézraq tonushturup bérishke intayin teqezza bolup kettim. Emma, xizmettiki we ishtin sirtqi waqitlardiki jiddiychilik tüpeylidin, méning ushbu yazmini teyyarlashtiki sur'itim nahayiti asta bolup qélip, axiri bu yazmini bir qanche qisimgha bölüp yollashni qarar qildim.

Men bu qétim tapqan 30 betlik in'glizche maqale bolsa, kenggés xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-aprildin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (b d t) ning «yerlik mesililer toghrisidiki 7-nowetlik da'imiy söhbet yighini» da doklat qilghan bir parche «mutexesisler ilmiy maqalisi» (in'glizche «Expert Paper») dur. Bu maqalining témisi «yerlik balilar ma'aripining sheklini insaniyet üstidin otküzgen jinayet, dep qarashqa bolamdu?» bolup, uningda héliqi töt neper aptorning b d t gha qoyghan telepliri toluq ilmiy asaslar bilen bayan qilin'ghan.

Bu maqalining in'glizche nusxisini towendiki tor bettin koreleysiz:
Http://www.Un.Org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.Pdf

Bu in'glizche maqale shekil jehette «ispat bérish maqalisi» tüsini alghan bolup, maqalining nurghun yerliride dunyagha tonulghan alim-mutexessislerning kitap we ilmiy maqalilarda bayan qilin'ghan sözliri neqil sheklide eynen ishlitilgen. Men ushbu yazmamda ashu maqalining asasiy mezmunini esli maqalidiki tertip we téma boyiche teswirlep ötimen.

Bu in'glizche maqalining töt aptorining qisqiche tonushturulishi mundaq:

(1) doktur tow skutnab-kenggés xanim (Tove Skutnabb-Kangas) : finlandiyediki «Roskilde» uniwérsitining profissori bolup, in'gliz tili, daniye tili, finlandiye tili, gérman tili, norwigiye tili we shiwitsiye tilida toluq sawatliq iken. U xanim pütün ömrini til jehettiki kishilik hoquq, til jehettiki impériyalizm, qosh tilliq we köp tilliq ma'arip, til we hoquq, in'gliz tilining kéngiyishidin kélip chiqqan kémeytish ma'aripi, we insanlarning til jehettiki köp xilliqi bilen bi'ologiye jehettiki köp xilliqi otturisidiki munasiwet qatarliq sahelerdiki tetqiqatqa béghishlighan bolup, dunyadiki nurghun ellerge bérip ilmiy doklat bergen. Köp qétim xelq'araliq mukapatqa érishken, ottuzdin artuq kitapqa aptor yaki tehrir bolghan. Putun dunya miqyasida ottuzdin artuq tilda 400 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan.
Töwendikisi uning tor adrisi:
Http://www.Neiu.Edu/~duo/skutnabb.Htm

(2) robért danbér (Robert Dunbar): en'giliye «aberdin (Aberdeen)» uniwérsitining qanun we tilshunasliq muherriri.
(3) lars-andérs bér (Lars-Anders Baer): « b d t yerlik mesililer toghrisidiki da'imiy söhbet yighini» ning hazirqi ezasi.
(4) oli hénrik magga (Ole Henrik Magga): «b d t yerlik mesililer toghrisidiki da'imiy söhbet yighini» ning sabiq ezasi we sabiq re'isi.

Men bu yerde éniq eskertip qoymisam bolmaydighan bir ish bar. U bolsimu, men hergizmu uyghurlarning xenzu tilini öginishige, xenzu tilida sawadini toluq chiqirishigha qarshi emes. Uning del eksiche, men uyghur yash-ösmürlirining xenzu tilini puxta öginiwélishini izchil türde teshebbus qilip keldim. 1979-yilidin 1983-yilighiche shinjang uniwérsiti oqughuchilar uyushmisining re'isi bolup ishligen mezgilde, men her yili mektepte otkuzulgen «yéngi oqughuchilarni qarshi élish murasimi»da qilghan sözümde xenzu tilini yaxshi öginish mesilisi üsitide alahide toxtalghan bolup, men otturigha qoyghan idiye mundaq bolghan idi: «hazirqi zamanda bir millet yene bir milletke qul bolup qalidighan ishlar asanliqche yuz bermeydu. Lékin, bir millet yene bir milletning tiligha qul bolup qalidighan ishlar intayin köp. Eger siz ashundaq teqdirge uchrimay disingiz, 1-yildiki xenzuche öginish mudditidin choqum ünümluk paydilinip, xenzu tili sawadingizni toluq chiqiriwéling» méning bu sozlerni qilghinimgha hazir 25 yildin ashti. Hazir bir millet yene bir milletke qul bolup qélish éhtimalliqi qandaqraq?

Uyghur diyarida hazirqidek uyghur balilirigha bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap hemme derslerni xenzuche ötüsh, uyghur tilini 3- yaki 4-sinipqa köchmigiche ötmeslik siyasiti yolgha qoyulghili téxi anche uzun bolmidi. Men hazirghiche érishken chüshenchige asaslan'ghanda, uyghur diyarida yaki junggoda eneshundaq qilishning mushu ewlat we kéyinki ewlat uyghur xelqining til, medeniyet, we milliy mewjutliqigha qandaq tesir körsitidighanliqi toghrisida bir mukemmel ilmiy tetqiqat élip bérilmighan. Bir qisim döletlerdiki mutexessisler bu jehettiki tetqiqatni bashlighili nahayiti uzun waqit bolghan bolup, bu sahediki tekshürüsh we tetqiqat élip barghan ehwallarning eng burunqisi 1800-yilliri yuz bergen ishlar iken. Bu tetqiqatlarning ilmiy yekünliri yuqiriqi «maqale» de nahayiti toluq teswirlen'gen. Ashu yekünlerge asaslan'ghanda, uyghur balilirining bashlan'ghuch 1-sinipidin bashlap peqet xenzu tilinila öginishi intayin xata bolup, eger ishlar mushu boyiche kétiwerse, uyghur baliliri xenzu tili bilen uyghur tilining her ikkiside toluq sawatliq bolalmaydiken. Hemde ularning mekteptiki oqush netijisimu zor derijide töwenlep, jem'iyette 2-orunda turidighan, peqet töwen derijilik qara xizmetkila yaraydighan kishilerdin bolup yétiship chiqidiken. Shundaqla, eger hazirqi balilarni 1-ewlat disek, ularning 2-ewlat kishilirige yaki öz balilirigha uyghur tili, medeniyiti, örp-aditi we en'enisini ögitish éhtimalliqi zor derijide töwenlep, ikkinchi ewlatning axirqi dewrige barmayla milletning tili, medeniyiti we milliy mewjutliqi yoqilip kétish xewpige duch kélidiken. Siz ushbu yazmamni oqush arqiliq, yuqiriqi geplerni dunyagha tonulghan xelq'araliq mutexessislerning öz aghzidin angliyalaysiz.

Yuqiriqi qurlarni oqughandin kéyin, beziler «kichigidin bashlap xenzu mektepte oqughanlar (yeni min kaw xenler) ning ichidimu uyghur diyari, junggo we dunyada közge körünerlik netije qazan'ghan uyghurlarmu barghu?», dep sorishi mumkin. Shundaq. Ashundaq kishiler heqiqeten bar. Lékin, méningche undaqlarning sani uyghur nopusining bir pirsentigimu yetmeydu. (oylap béqing: ularning ichide uyghurche hékaye-roman, uyghurche tarix kitaplirini oquyalaydighanlardin qanchilik bar? Ashundaq kitaplarni yazalaydighanlardinchu?) alimlar tetqiqat élip bérish arqiliq ilmiy yekün chiqarghanda, peqet omumiyliqnila közde tutidu. Her bir ishta omumiyliq bolghinigha oxshash, qismenlik we alahide misallarmu choqum mewjut bolidu. Shunglashqa oqurmenler ushbu yazmini oqughanda, diqqitini omumiyliqqa merkezleshtürüshini ümüd qilimen.

Rominiyede yashaydighan wén'griyilik yazghuchi andras suto (Andras Suto) mundaq deydu: «eger bir insan öz ana tilidin ayrilishqa mejburlansa, u öz hayatining menisidinmu teng ayrilidu. Her bir milletning bir értsiyetlik wujudi bolidu. Bu értsiyetlik wujudni kéyinki ewlatlargha peqet öz ana tilidila eng yaxshi ötküzüp bergili bolidu.» méningche héliqi «maqale» diki «b d t» ge sunulghan telepler intayin muhim bolup, ulargha qarighanda ashu teleplerning meydan'gha kélishidiki ilmiy asaslar téximu muhim iken. Bu ilmiy asaslarni biliwélish arqiliq, oqurmenler hazir uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan, bashlan'ghuchning deslepki yilliqliridila xenzu tilini uyghur tilining ornigha dessitish siyasitining milletke élip kélidighan intayin yaman aqiwitini yenimu chongqur chushineleydu, dep oylaymen. Shunga men barliq uyghur qérindashlarning bu yazmini bir qétim estayidil oqup chiqishini tewsiye qilimen.

1. Muqeddime

Memliketlik ma'arip siyasetliri kopinche ehwalda bir yerlik tilni ana til qilghan yerlik millet balilirini oqu-oqutushni hökümran orundiki tilda élip baridighan mektepte oqushqa mejburlaydu.

Birinchidin, bundaq siyasetler til özgirishini keltürüp chiqirishta nahayiti muhim rol oynaydu. Bundaq ehwalda yerlik milletning ana tili mekteplerde ishlitilmigenliktin, ularning ana tili tereqqiy qilmaydu. Yeni, yerlik millet tilining özi bir yaman tesirge uchraydu. Buningdin bashqa, kishilerning pozitsiyesimu yaman tesirge uchraydu. Yeni balilar bilen ata-anilar hökümran orundiki til bilen sélishturghanda özlirining tilining qimmitini töwen chaghlashqa yüzlinidu. Bu xil ehwal yerlik millet tilining ishlitilishige nisbeten intayin éghir selbi tesir körsitidu. Balilarning til, medeniyet, örp-adet we en'enini öginishi üchün ular ashu nersilerning ichide yashishi hemde ulargha ushbu nersiler ögitilishi kérek. Eger balilar öz millitidin bolghan chonglar we pishqedemler bilen birge yashimaydiken, hemde bu chonglar, pishqedemler we mekteplerning balilargha öz millitining tili, hékayisi, örp-aditi we en'enisini ögitishige yol qoyulmaydiken, u halda balilar u nersilerni toluq öginelmeydu. Eger balilar öz ana tilida toluq sawadini chiqarmaydiken, ularning ana tilni özidin kéyinki ewlatlargha (yeni öz balilirigha) ögitish éhtimalliqi zor derijide töwenleydu.

Ikkinchidin, mekteplerdiki oqu-oqutushta peqet hökümran orundiki tilnila ishlitishtin kélip chiqidighan yaman aqiwet intayin éghir bolidu. Bundaq ehwalda balilarning öz ana tilini ishlitishi ochuq yaki yoshurun halda cheklen'gen bolidu. Balilarning ana tilni öginishige yol qoymasliq, yaki ularni ana tilni pishshiq bilidighan chonglardin ayriwétish arqiliq ularning ana tilni ishlitishige tosalghuluq qilish, yerlik milletning öz tilini kundilik turmushta we mektepte ishlitishige yol qoymasliq bolup hésaplinidu. Bundaq ayriwétish hemme yaki köp sandiki oqutquchilar yerlik millet tilini bilmeydighan hökümran millet kishiliridin terkip tapqan ehwaldimu yüz béridu. Bu xil ehwalning bir roshen misali balilarni öydin ayrip, mektepte yétip-qopup oquydighan mektepke oqutushtur. Bundaq siyasetler hazirgha qeder balilargha yalghuz éghir derijidiki jismaniy zexmilerni keltürüpla qalmay, yene éghir derijidiki rohiy ziyanlarnimu saldi. Bu zexmiler mundaq bir qanche terepni öz ichige alidu: ijtima'iy qalaymiqanchliq, pisixilogiye jehettiki zexme, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidaridiki zexme, til we oqushtiki zexmiler. Mushundaq ziyan-zexmilerning netijiside ular iqtisadiy, ijtima'iy we siyasiy sahelerdimu töwen orun'gha chushup qaldi. Amérikiliq ziyali térisa mkkarty (Teresa McCarty) özining ilmiy tetqiqati asasida mektepte ishlitilgen tilning aqiwiti toghrisida toxtilip mundaq deydu: yerlik we az sanliq millet oqughuchilirining oqush netijisi eng nachar, ularning a'ile kirimi eng töwen bolup, rohiy chüshkünlük we yashlarning özini özi öltürüwélish nisbitimu yerlik millet yashliri ichide eng yuqiri.

Hazir shu nerse nahayiti éniq boldiki, hökümetler yerlik millet balilirini hökümran orundiki tilda oqushqa mejburlisa yuqiriqidek we uningdinmu bashqa yaman aqiwetler kélip chiqidighanliqini toluq bilip boldi. Bir hökümetning bu ishlardin toluq xewerdar bolup turuqluq, ashundaq ma'arip siyasitini yolgha qoyushi hazir til we medeniyet jehettiki irqiy qirghinchiliqning bir xil shekli, dep qarilidu. Bizning (ushbu maqalining töt aptorini dimekchi) qarishimizche, b d t 1948-yili maqullighan «irqiy qirghinchiliq jinayitining aldini élish we uni jazalash toghrisidiki kélishim» ning mezmunigha asaslan'ghanda, héliqidek éghir aqiwetlerning kélip chiqidighanliqini bilip turup eneshundaq bir ma'arip siyasitini yolgha qoyushni bir xil irqiy qirghinchiliq, xelq'araliq jinayet, yaki insaniyetke keltürgen jinayet, dep qarashqa bolidu.

Biz (ushbu maqalining töt aptorini dimekchi) özlirimizning 2004-yili élan qilghan yene bir «mutexesisler ilmiy maqalisi» da töwendiki nuqtilarni bayan qilghan iduq: yerlik we az sanliq millet balilirining oqu-oqutushini asasen hökümran orundiki tildila élip barghanda, merkiziy kishilik hoquq kélishimliride békitilgen nishanlarni, bolupmu ma'arip hoquqini emelge ashurushqa nisbeten adettin tashqiri selbiy aqiwetlerni élip kélidu. B d t ning ma'arip hoquqi sahesidiki sabiq alahide pütükchisi katarina tomasiwiski (Katarina Tomasevski) ning sözige asaslan'ghanda, hökümran orundiki tilda élip bérilghan oqu-oqutush til, pidagogika we pisxologiye jehette bir xil tosalghu peyda qilip, yerlik millet balilirini bilim élishtin mehrum qalduridu. Eger ma'arip tili jehettiki kishilik hoquqi kélishmisi bolmaydiken, bolupmu hökümran orundiki tilni ikkinchi til süpitide sherti toluq toshidighan qosh tilliq oqutquchilar ders qilip ötken asasta, dölet igiligilidiki mekteplerde oqu-oqutushni ana tilda élip bérish hoquqi bolmaydiken, köp sandiki yerlik millet we az sanliq millet xelqliri peqetla «kémeytilgen mektep terbiyisi» ni qobul qilishqa mejbur bolidu. Bu yerdiki «kémeytilgen mektep terbiyisi» diginimiz, oqughuchilarning hökümran orundiki tilni ana tilining ornigha yaki ana tilining bedilige öginishi bolup, mushundaq kémeytilgen oqu-oqutush arqiliq balilarning ana tili deslipide qalaymiqanlishidu, kéyinche bolsa ularning ana tilining ornini pütünley hökümran orundiki til alidu. Kémeytilgen mektep terbiyisini öz béshidin kechürgen balilar, yaki kam dégende ularning baliliri, til we medeniyet jehette hökümran orundiki milletke özgirip kétidu. Bir jem'iyet kölimi boyiche qarighanda, kémeytilgen mektep terbiyisini öz béshidin kechürgen milletning ata-anilar bilen balilardin ibaret ewlatlar otturisidiki almishish buzghunchiliqqa uchrap, ularning ana tili aldi bilen yoqap kétish xewpige uchraydu. Kéyinche bolsa yerlik tilning pütünley yoqap kétishini keltürüp chiqiridu. Bundaq ehwal shuning bilen dunyaning tildiki köp xilliqining yoqap kétishige hesse qoshidu. Bundaq özgirish özligidin bolghan emes. Bundaq özgirish yerlik milletler üchün bashqa tallash yoli bolmighanlighi, hemde ata-anilarning hazir yürgüzüliwatqan mejburi siyasetlerning uzun muddetlik yaman aqiwiti toghrisida ilmiy tetqiqatlar arqiliq ispatlan'ghan bilimlerdin toluq xewiri bolmighanlighi sewebidin yüz béridu.

Nöwettiki yerlik millet we az sanliq millet ma'aripining aqiwiti toghrisida chiqirilghan ilmiy tetqiqat yekünliri shuni körsitiduki, qosh tilliq oqughuchilarning axirqi oqush netijisining qandaq bolidighanlighini, hemde hökümran tildiki sawatliq bolush sewiyisining qandaq bolidighanlighini belgileydighan eng muhim amil ularning ana tilda élip bérilghan mektep terbiyisini qanche uzun körgenlikidin ibaret bolup, ularning ijtima'iy we iqtisadiy orni qatarliq bashqa amillar unchiwala muhim emes. Ilmiy tetqiqat netijiliri qosh tilliq we köp tilliq bolushtiki sewiyini qandaq qilghanda nahayiti yuqiri pellige kötürgili bolidighanlighini, hemde ashu oqughuchilarning mekteptiki oqush netijisinimu qandaq qilghanda nahayiti yuqiri pellige yetküzgili bolidighanlighini toluq ispatlap bolghan bolsimu, nöwettiki yerlik millet we az sanliq millet ma'aripida ashu ilmiy tetqiqat netijilirige pütünley qarimu-qarshi bolghan siyasetler yolgha qoyuliwatidu. Yerlik millet balilirini oqu-oqutushni hökümran tilda élip baridighan mekteplerde oqutush ularning her xil iqtidarlirining tereqqiy qilishini töwenlitiwétidu. Ularning menggü kembeghel bolup yashishini keltürüp chiqiridu. Hemde ulargha rohiy jehette intayin éghir ziyan-zexmilerni élip kélidu.

Ushbu maqalida biz yuqiriqidek ma'arip siyasitining hazirqi meqsetlik halda yolgha qoyulush derijisining qanchilik éghirlashqanliqini tekshürüp chiqimiz. Hemde hazir mewjut bolup turuwatqan xelq'araliq qanun-permanlarning da'iriside eneshundaq ishlarni bir xil jinayi heriket, dep qarashqa bolidighanlighini ispatlap chiqimiz.

Yuqiriqilar kenggés xanim qatarliq töt aptorning maqalisining «muqeddime» qismi bolup, men bu qétim bu yazmamni mushu yerde axirlashturimen. Uyghur diyaridiki qérindashlirimiz üchün kenggés xanimlarning maqalisidiki ilmiy uqumlar intayin muhim bolghachqa, men buningdin kéyinmu u maqalining qalghan qismini imkan qeder tézraq teyyarlap yollashqa tirishimen. Bu yerde men oqurmenlerdin töwendiki tor bettiki mezmunni choqum bir qétim oqup chiqishni tewsiye qilimen:
Http://bbs.Diyarim.Com/read.Php?Tid=30697

Men ushbu yazmamni yéqinda http://meripet.Blogbus.Com ge yezilghan towendiki bir inkas bilen axirlashturimen:
«essalamu eleykum erkin sidiq aka,jenubi shinjangning xilwettiki bostanliq kentidin sizge otluq salam. Yingi yilingizgha mubarek bolsun. Meripetperwer uyghur yashlirigha wakaliten téningizge salametlik ,a'ilingizge bext tileymen. Men sizning yazmiliringiz arqiliq sizni tonughan,yazmiliringizni söyüp oquydighan ixlasmenliringizning biri. Men sizge xélidin béri xet yézishni oylighan bolsammu, erzimes xetlirim arqiliq sizning qimmetlik waqtingizni élip qoyushtin ensirep sizge xet yazmighan idim, emma sizning diyarimizda yolgha qoyuliwatqan "qosh tilliq ma'arip"toghrisidiki maqalingizni oqup, ixtiyarsiz sizge xet yézishqa kirishtim. Qosh tilliq ma'aripning bizge élip kélidighan purset we xirisliri xélidin béri méni oylandurup kelgen idi. Emma bashqilar qandaq oylidi bunisi manga namelüm bolghanliqtin, bujehette chongqurraq pikir yürgüzüwatqanlar anche köp bolmisa kérek dep oylighan idim. Sizning yazmiliringiz we uninggha yézilghan inkaslardin millitimizning tereqqiyatigha,pen-medeniytige üzlüksiz köngül bölüwatqanlarning xélila köp ikenlikini bilip,xéli ümüdke toldum. Bizde «tama-tama köl tolar»digen gep bar. Bizde milletning tereqqiyati toghrisida etrapliq pikir yürgüzidighan ötkür pikirlik kishilirimiz qanche köpeyse milletning tereqqiyatigha shunche paydiliq. Diyarimizdiki pul-mal, hoquqni hemmidin ela bilidighan birqisim nan qépilargha qarighanda milletning tereqqiyatini oylaydighan ötkür pikirlik kishilirimizning bolushi millitimizning bexti.

Men kichikimdin bashlap kitap oqushqa amraq bolghachqa özüm yaxshi körgen kitaplarni chang qondurmay etiwarlap saqlap kelgen idim. Meqsed men söyüp oqughan kitaplarni perzentlirimmu söyüp oqusa, manga ejdadimni tonutqan kitaplardin perzentlirimmu ata-bowilirini biliwalsa, öz medeniytini biliwalsa, perzentlirim öz millitining pen-medeniytini, tarixini qizghin söyidighan yaramliq kishilerdin bolup chiqsa digendin ibaret idi. Ming epsüs ,balam mektep yishigha toshqandin kiyin bujehettiki endishem künséri éship bardi. Balam qosh til bashlan'ghuch mektipide oquydu. Gerche bu mektepning wiwiskisida " qosh til mektep "dep yiziqliq bolsimu barliq dersler xenzutilida ötülgenliktin adettiki kishiler bu mektepni" xenzu mektep "dep ataydu. Shu seweptin balamning uyghurche sawadini a'ilide chiqirishqa mejbur boldum, emma mektepte uyghurche yiziq bilen uchrishish pursiti bolmighandin kéyin uyghurche söz-atalghularni yézish,chüshinishte we uyghur til-yiziq sewiysini dawamliq ashurushta qiynchiliq xéli éghir bolidiken.
Shuning bilen men ballirimgha qimmetlik buyum süpitide miras qaldurup qoyushni oylighan qimmetlik kitaplar «iz». «oyghan'ghan zimin», «ana yurt», «jallat xénim»... Qatarliq nurghun kitaplar mendin kiyin qalsa topa bésip, bir bulungda boyun qisip turup qalarmu-he?!
Balilirim, bizni dunyagha tonutqan mehmud kashgheriy, yüsüp xas hajip, lutpulla mutellip, abduxaliq uyghur, abdirihim ötkür, abdushukur muhemmet imin... Qatarliq alim, ediplirimizning ismini bilmeydighan we atiyalmaydighan(hetta aghzi kelmeydighan)bolup chiqarmu-he?!
Ana tilida muntizim terbiylenmise ana tilida yézilghan qimmetlik kitaplarni qandaqmu oqup chüshineler?

Men ilgiri balam chong bolsa yaxshiraq xizmetke orunlishalarmu? Digenni oylayttim. Emdi balam chong bolsa manga we ata-bowisigha oxshimay qalarmu? Digenni oylaydighan bolup qaldim. Xeyriyet, hemmiz ortaq tirishchanliq körsitip milletning pen-medeniyet ishlirini qizghin söysek, izdensek qana'etlinerlik jawapqa choqum érisheleymiz.
Millitimiz üchün özingizni asrang.Sizge bext tilep: …»
Tehrirligüchi: meripet tori (www.Meripet.Org www.Meripet.Com)din uyghur

Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning eserlirige munasiwetlik tor adrisliri toplimi:
(1) «mutexesisler ilmiy maqalisi»
Http://www.Un.Org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.Pdf
Tove Skutnabb-Kangas (2doktur tow skutnab-kenggés xanim.
:http://www.Neiu.Edu/~duo/skutnabb.Htm3
(3)- apturning ilgiriki yazmilirigha qarita inkas yézilghan torbetning adrisi: http://meripet.Blogbus.Com

Téma menbesi: «meripet tori»-http://www.Meripet.Org
Http://www.Meripet.Org/pt/HMNYMMWAT.Htm

«diyarim tori»gha volkanuyghur ning yollighan inkasidin élindi.
Http://bbs.Diyarim.Com/read.Php?Tid=32099
*******************************************************


Xelq'araliq mutexessisler neziridiki yerlik millet ma'aripi we ana til

(2-qisim)


Erkin sidiq (2009-yili 2-ayning 15- küni)


(bu maqalini héch kimdin ruxset sorimay, menbesini eskertken halda bashqa her qandaq tor betlerde élan qilsingiz boluwéridu.)

Men ushbu yazmamda Kangas xanim qatarliq 4 neper dunyagha tonulghan mutexessisler teyyarlap, 2008-yili 21-apréldin 2-mayghiche échilghan birleshken döletler teshkilati (BDT) ning «yerlik mesililer toghrisidiki 7-nöwetlik da'imiy söhbet yighini» da doklat qilghan 30 betlik in'glizche «mutexessisler ilmiy maqalisi» ning mezmunini tonushturushni dawamlashturimen.

Bu yazmining 1-qismi töwendiki tor betliride bar:
Http://bbs.Salkin.Cn/read.Php?Tid-54612-fpage-0-toread--page-2.Html
1999-yili BDT her yili 2-ayning 21-künini «xelq'araliq ana til küni» qilip békitken bolup, pütün dunya xelqi 2000-yilidin bashlap bu künni her yili xatirilep kéliwatidu.

Bu heqte ana-tilim blogbus ning töwendiki tor bétide bir qisim uchurlar bar iken:
Http://anatilim.Blogbus.Com/logs/35011024.Html

Men oqurmenlerdin bu uchurni bir qétim oqup chiqishni teshebbus qilimen. Shundaqla uyghurlar ichidiki yazghuchi we ziyaliylarning ashu künni xatirilesh munasiwiti bilen bir az izdinip, öz bilimlirini ishqa sélip, uyghurlarning ana tili heqqide xelqqe paydiliq maqale we bashqa edebiy eserlerni yézip élan qilishini ümid qilimen. Méningche uyghurlar hazir mushundaq bir pa'aliyetke intayin éhtiyajliq.

Yéqindin buyan méning künlirim intayin tit-titchiliq ichide ötüwatidu. Bundaq bolushidiki seweb, men ana tilning yerlik millet ma'aripidiki roli heqqide yéngi matériyallarni körgenséri, ana til mesiliside hazir uyghurlar duch kéliwatqan ehwalning neqeder yamanlighini, neqeder xeterlikligini barghanséri chongqurlap hés qiliwatimen. Men mushu xildiki yazmilarni téz-téz teyyarlap torgha yollashni arzu qiliwatqan bolsammu, bu yil kirgendin buyan xizmitim bashqiche jiddiy haletke kirip qélip, bu maqalilerni téz-téz teyyarlashqa waqit chiqirishta qiynilip qéliwatimen. Nurghun tordashlar öz inkaslirida «biz qandaq qilishimiz kérek» dep soraptu. Men bu so'algha aldinqi yazmilirimda azraq jawab berdim. Yeni uyghurlar yehudiylarning yolini tutup, özi duch kéliwatqan bu bir keskin mesilini qanuniy wastilar arqiliq hel qilishqa urunup béqishi kérek. Buning üchün ishni aldi bilen alliqachan yézilip we maqullinip bolghan, emma ijra qilinmaywatqan qanunlarni ijra qildurushtin bashlash kérek. Andin nachar, uyghurlar üchün paydisiz qanun- belgilimilerni eng yuqiri baldaqtin bashlap özgertish yolida ish élip bérish kérek. Pütün bir milletning aldigha qoyulghan bir mesilini bir qisim kishilerning öz aldigha ayrim-ayrim ish élip bérishi bilen hel qilip bolghili bolmaydu. Choqum küchni birleshtürüp, qanuniy yollar bilen bir tutash ish élip bérish kérek. Men yuqiriqi so'alning bashqa jawablirini tépish heqqide buningdin kéyinmu dawamliq oylinimen. Shuning bilen bille, uyghur diyari we chet eldiki bashqa barliq qérindashlarningmu, bolupmu bashqa barliq bilim ehliliriningmu bu jehette qattiq izdinip béqishini ümid qilimen. Uyghur bilim ehliliri üchün «bilimning zakitini bérish» rohini tiklesh we uni jari qildurush peyti hazir toluq yétip keldi. Yene uxlap yétiwermeyli. Yene qarap olturuwermeyli. Uyghur emel ehliliridinmu özining tarixiy mes'uliyitini öz üstige élip, özining memuriy we milliy burchini ada qilip, uyghur tili we medeniyitige ige bölishini ümid qilimen. Hazir uyghur xelqi aldigha qoyulghan resim buningdin kéyin uyghur millitining xenzu tili sawatini chiqirip, shu arqiliq uyghur millitining iqtisadiy we ijtima'iy ornini yuqiri kötürüsh, uyghur millitini qudret tapquzush. Lékin bu yenila bir parche resim, bir dane güzel arzu. Men körgen ilmiy matériyallargha asaslan'ghanda, uyghurlar hazir öz diyarida yolgha qoyuluwatqan ma'arip tüzümige tayinip turup yuqiriqidek arzuni emelge ashuralmaydu. Uning eksiche, eger hazirqidek «qosh tilliq ma'arip tüzümi» dawamliq yolgha qoyuluwerse, uyghurlarning ijtima'iy we iqtisadiy orni téximu töwenlep kétip, uyghurlar yérim qulluq ornigha chüshüp qélishi mumkin. Uningdinmu yaman yéri, uyghurlar til we medeniyet jehette pütünley assimilyatsiye bolup kétishi mumkin. Buningdin 60 yil ilgiri junggoda 56 millet bar idi. Hazir uningdin qanchisi qaldi? Qalghanlargha néme boldi? Bolsa jimjit olturup turup, közingizni yumup turup, bu mesililer üstide bir oylinip béqing. Hazir méngiwatqan yolingiz sizni qandaq bir aqiwetke, qandaq bir teqdirge élip baridighanliqini tesewwur qilip béqing. Ushbu yazmida yuqiriqi nuqtilar heqqide bir qisim muhim ilmiy nezeriyiler bayan qilin'ghan bolup, men uyghurning kelgüsige köngül bolidighan her bir qérindishimizdin bu yazmini bir qétim estayidil oqup chiqishini ümid qilimen.

Uyghur diyaridiki bir qisim ata-anilar hazir barliqini ishqa sélip, bashqilar bilen qattiq riqabetliship turup, bes-bes bilen kichik balilirini ichkiridiki ölkilerde oqushqa mangduruwatidu. Eger siz ashundaq ata-anining birsi bolsingiz, balingiz kéler qétim sizni yoqlap qaytip kelgende, uning bilen obdan parangliship, uning rohiy jehette qandaq ehwallargha duch kéliwatqanliqini, uning rohiy dunyasida qandaq özgirishler boluwatqanliqini inchikilep sorap béqing. Men bu gepni hazir ichkiride oquwatqan bir qisim uyghur oqughuchilardin kelgen xetlerge asasen dewatimen. Bundaq yolni tallighan ata-anilarning meqsiti peqet birla. U bolsimu balisini téximu yaxshiraq jan béqish pursitige érishtürüsh, balisini bextlik qilish. Lékin qilghan ishingizning aqiwiti balingizning neziride özige ziyankeshlik qilish bolup qalmisun. Insanlargha xushalliq, qana'etchanliq we bextlik élip kéleleydighan ishlar intayin kop. Sizge bextlik bolup tuyulghan bir ishning bashqilarghimu shundaq bolup tuyulushi natayin. Bir ademning ijtima'iy we iqtisadiy ornining qanchilik yuqiri bölishidin qet'iy nezer, eger u bir wijdanliq we ghururluq adem bolidiken, u özi üchün eng söyümlük bolghan, özi eng qedirleydighan bir nersidin ayrilghanda, özini dawamliq türde bextlik dep hésabliyalmaydu. Özide dawamliq türde bextlik tuyghusi bolmaydu. Mushu nuqtidin élip éytqanda, her bir ademning teqdiri pütün milletning teqdiri bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu. Ushbu yazmida öz a'ilisidin, özining milliy jem'iyettin ayrilip oquydighan balilar duch kélidighan bir qisim yaman aqiwetler bayan qilinidu. Eger siz ashundaq bir balining ata-anisi bolsingiz, bu yazmini choqum bir qétim oqup béqing.

Milletning hali yaxshilanmay turup, uning her bir ezasining hali menggü yaxshilanmaydu. Shunga öz a'ilisining halini yaxshilash üchün yol tallighanda, milletning halini yaxshilash üchün bir yol tépishning uningdinmu muhim, hetta eng muhim ikenlikini untulup qalmasliq kérek. Mana bu yehudiylar yekünlep chiqqan tejribe-sawaqlarning birsi. Men yéqinda özige «tarim722» dep texellus qoyuwalghan bir ukimizning «qope éshek, oyghan, quyash kötürüldi» dégen mawzuluq bir yazmisini oqup chiqtim. Uningda ilgiri sürülgen idiyiler we otturigha qoyulghan chaqiriqlar nahayiti ehmiyetlik iken. Uyghurlarning nöwettiki ehwaligha nahayiti mas kélidiken. Men oqurmenlerge u yazmini bir qétim oqup béqishni teshebbus qilimen.
U yazmining biliktiki tor bet adrési:
Http://www.Bilik.Cn/bbs/viewthread.Php?Tid=21148

Men emdi bu yazmining resmiy mezmunini bashlaymen.

2. Hökümran tilda élip bérilidighan ma'aripning mahiyiti we tesiri—ijtima'iy we telim-terbiye jehettiki körgen- bilgenlirimiz

(1) tilning muhimliqi

Biz (eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) maqalimizning bu qismini yerlik millet we az sanliq milletler öz ana tili, medeniyiti, milliy kimliki we millitining yoqitilghinini qandaq chüshen'genliki, hemde jismaniy jehettiki yoqilish bilen til we medeniyet jehettiki yoqilishni qandaq chüshen'genliki toghrisidiki bir qanche misaldin bashlaymiz.

Kanada Ontario ölkisi zehersizlendürüsh merkizi (in'glizche «detoxification center») ning diréktori «Randy Councillor» özining «zéminning awazi bizning tilimizda» dégen ilmiy maqaliside mundaq deydu: «bizning tilimiz yoqap kétiwatidu. Mana bu nacharlishishning birinchi alamiti. Bizning milliy hayatimiz mundaq töt éléméntning asasida mewjut bölishi kérek: en'ene, medeniyet, qimmet köz-qarishi, we til. Eger siz bu töt asasning birsini yoqitip qoysingiz, bizning milliy hayatimiz chuwulushqa bashlaydu. Shuning bilen biz mushundaq chuwulushning alamiti bolghan haraqkeshlik we bashqa nachar ehwallargha duch kélimiz.»

Biz qanuniy jehette muhakime yürgüzüshtin burun, kémeytme ma'aripta zorluq küchi ishlitish usulliri, hemde ashundaq qilishtin kélip chiqidighan oqu-oqutush we jem'iyetshunasliq jehettiki yaman aqiwetler üstide toxtilip otimiz. Kémeytme ma'arip déginimiz, balilargha ularning ana tilini ögetmey, uning ornigha hökümdar tilni ögitish, shu arqiliq balilarning ana tilini ularning til bilimi ichidin chiqirwétishke qaritilghan. Bu bir asmilatsiyichilik bolup, undaq qilish biwasite ten zexmilirini keltürüp chiqiridu. Shundaqla nahayiti éghir rohiy zexmilerni, we nahayiti éghir pisxologiyilik, til, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash (yaki sewebini tépish) iqtidarliri (in'glizche "cognitive ability") jehettiki, hemde nahayiti éghir ma'arip, ten-salametlik bilen munasiwetlik ijtima'iy we iqtisadiy zexmilerni keltürüp chiqiridu. Bundaq zexmiler menggülük bolidu: yerlik millet xelqliri bundaq zexmilerning tesiridin bir ömür xali bolalmaydu.

(2) yerlik millet ma'aripida qollinilidighan zorawanliq küchler:
«tayaq», «sewze» we «idiye»

Jem'iyetshunasliq we ma'aripshunasliq nuqtisida turup, biz tinchliq tetqiqatchisi «Johan Galtung» 1980-yili otturigha qoyghan zorawanliq küchining mundaq 3 xil sheklini teswirleymiz: hökümdarlar bir ortaq meqsetke yétish üchün «tayaq», «sewze» we «idiye» din ibaret 3 xil küchtin paydilinidu.

«tayaq» ishlitishning misalliridin mundaqliri bar: jismaniy zorawanliq küchi ishlitish arqiliq balilarni ata-anisidin ayrip ekétish, balilargha öz ana-tilini ishletkenliki sewebi bilen ten jazasi bérish, yaki ulargha tamaq bermeslik.

1851-yilidin 1920-yilighiche bolghan ariliqta, norwégiyidiki oqutquchilar Saami we Kven millitidin bolghan balilargha norwégiye tili ögitishte yaxshi netije qazan'ghan bolsa, ulargha mukapat teriqiside qoshumche ma'ash bérilgen. Shundaqla, eger kembeghel balilar we ata-anilar öz ana tilini tashliwétish bedilige norwégiye tilini öginish we ishlitishke nisbeten aktip pozitsiye tutqan bolsa, ular tamaq we kiyim-kéchek mukapatigha érishken. Bu xil usul «sewze» ishlitish, dep atalghan.
«idiye» din paydilinish mesilisi üstide mushu maqalining 3-qismida ayrim toxtilimiz.
Öz tili, medeniyiti we milliy özlükidin psixologiye jehettin ayrilish, hemde bashqa bir til, medeniyet we kimliktiki ademge aylinish köpinche ehwalda öz millitidin jismaniy jehette ayrilish netijiside wujudqa kélidu. Bir dölet hakimiyitining mektepte yétip-qopup oquydighan mektep we shuninggha oxshash orunlarni mejburi yolgha qoyushi, yerlik millet balilirini öz oyidin we öz jem'iyitidin ayriwétish, öz oyi bilen öz jem'iyitidin nahayiti yiraqtiki orun'gha yötkiwétish, bezide hetta hökümran millet jem'iyitidiki a'ililerde turghuzushini keltürüp chiqardi. «gherq qilip ögitish tüzümi» (in'glizche « submersion education») diki balilarning dem élish künliri we oqush axirlashqanda öz jem'iyitige jismaniy jehettin qaytip kélishige köpinche ehwalda yol qoyuldi. Lékin, hökümet bundaq ishlargha shertlik yol qoyidighan, bezide bolsa bundaq ishlarni menggü chekleydighan ehwallarmu bar. Balilarni öz ata-anisining tesiridin ayriwétishke urunidighan ishlar téxi axirlashqini yoq—bu jehettiki hazirmu mewjut bolup turuwatqan misallar intayin kop.

(3) «gherq qilip ögitish tüzümi»ning ma'aripshunasliq, jem'iyetshunasliq, jismaniy we pisxologiyilik jehetlerdiki yaman aqiwetliri

Erkin sidiqning izahati:
«gherq qilip ögitish tüzümi» mundaq bolidu: mektep yéshidin burun bashqa bir millet rayonigha köchüp barghan balilar ashu yat millet balilirigha qoshulup oquydighan bolup, bu balilargha yat millet tilidin ayrim ders bérilmeydu. (bu izahat tamam)

Jismaniy jehettiki ayriwétish we bashqa asmilatsiyéichilik «tayaq» lirini ishlitishning psixologiye, chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarliri jehette, hemde til we ma'arip jehette intayin ziyanliq tesiri bar bolup, bir milletning til we medeniyet jehettiki weyranchiliqini keltürüp chiqiridu. Töwende biz mundaq bir qanche nuqtilar heqqidiki misallarni teswirlep otimiz:

‹1› kémeytme ma'ariptin kélip chiqqan oqu-oqutush netijisi jehettiki yaman aqiwetler.
‹2› jem'iyet, iqtisad we bashqa ijtima'iy yaman aqiwetler, mesilen, yerlik millettiki yuqiri nisbetlik ishsizliq, töwen kirim, iqtisadiy we ijtima'iy ornining töwenlishishi, milliy xasliqtin yatlishishi we rohiy késellikke giriptar bolushi.
‹3› yuqiriqi ikkinchi aqiwettin kélip chiqqan yaman jismaniy aqiwetler, mesilen, haraqkeshlik, zinaxorluq, özini öltürüwélish, zorawanliq küchi ishlitishtin kélip chiqqan adem olturush, we bashqilar.
‹4› yaman pisxologiyilik aqiwetler, bolupmu mektepte yétip-qopup oquydighan mekteplerde yüz bergen échinishliq ehwallar.

Erkin sidiqning izahati:
Uyghur jem'iyiti we uyghur hayatida yuqiriqi bir qanche jehetlerde yüz bergen we yüz bériwatqan misallar intayin kop. Shunglashqa, waqit we maqalining hejmini közde tutup, eslidiki maqalida bérilgen misallarni bu yerde tepsiliy bayan qilmaymen. (bu izahat tamam)

Nurghun balilar kündüzlük mektepler we mektepte yétip-qopup oquydighan (yaki yataqliq) mekteplerdiki oqu-oqutush jeryanida yaki ashundaq oqu-oqutushning sewebi bilen öz ana tilining bir qismini yaki hemmisini yoqitip qoyidu. Bundaq ishlar bezide bir ewlad dewri ichidila yüz béridu. Bu jehette dunyada minglighan misallar bar. Bu yerdiki mesile balilar oqughan mektepning qandaq mektep ikenlikide emes. Bu yerdiki asasliq mesile mektepning oqu-oqutush nishani balilargha ana til asasida bashqa tilnimu ögitishmu yaki ana tilni ularning til iqtidari qataridin kémeytishmu, dégen nuqtida. Balilarning öz ana tilini saqlash we mustehkem tereqqiy qildurushni bir éniq nishan qilghan asasta ularni yuqiri sewiyilik qosh tilliq kishilerdin qilip terbiyilep chiqish-chiqmasliqta. Lékin, asmilatsiyichilik kémeytme ma'arip tüzümi hazirghiche we hazirmu yerlik we az sanliq milletlerdin kélip chiqqan gas we quliqi yaxshi anglimaydighan oqughuchilarning eng asasliq oqu-oqutush usuli bolup turmaqta. En'eniwi mektepler, hemde balilar bashlan'ghuchni öz ana tilida bashlap, hökümran tildiki sewiyisi yuqiri kötürülgende ashu hökümran til sinipigha yötkilidighan «ötkünchi oqutush programmisi» ni yolgha qoyghan mekteplerdimu yerlik millet balilirining öz ana tilidiki sewiyisi intayin nachar halette turmaqta. Shunglashqa ular ana tilini öz öyide ishlitelmeydu, yaki bolmisa ana tilini özining balilirigha ötküzüp bérelmeydu. Ma'arip tüzümi keltürüp chiqarghan til jehettiki asmilatsiyichilik déginimiz, mushundaq asmilatsiyge uchrighan kishilerning baliliri yaki newriliri ana tilni ögenmeydu, dégenni körsitidu. Bundaq kishiler til jehette bashqa bir milletke mejburi özgertilidu.

Kémeytme hökümran tildiki oqu-oqutushni öz beshidin ötküzgen yerlik balilar bilim élish we bashqa rohiy jehetlerde nahayiti éghir ziyanlargha uchridi. Bundaq ziyanlarni keltürüp chiqarghan nerse del ashundaq ma'arip tüzümining özidur. Yerlik balilar köpinche ehwalda mektep ichi we sirtida keng da'iridiki nachar mu'amilige duch kélidu. Ma'aripshunasliq, tilshunasliq, psixologiye we jem'iyetshunasliq saheliride élip bérilghan tetqiqatlar bu nuqtini küchlük derijide ispatlidi.

Maffi tehrirligen 2001-yilidiki bir kitabtiki nurghun maqalilerde körsitilishiche,
Tilning yoqilishigha sewebchi bolghan bir nerse köchmen bolush,
Yene bir nerse bolsa mekteptiki oqu-oqutushtin ibaret.

Tsui bilen Tollefson tehrirligen 2004-yildiki bir kitabta pütün dunya miqyasida élip bérilghan ilmiy tetqiqatlar asasida mundaq bir yekün xulasilep chiqilghan:
Bir yat tildiki asasiy ipadilerni téxi toluq öginip bolalmighan balilargha ashu yat tilda ders ötülse, yalghuz bu balilarning oqush netijisi bilen chüshinish, este qaldurush, höküm qilish, xulase chiqirish, we asaslash iqtidarlirining toluq yétilishige dexli yétipla qalmay, ularning öz-özige bolghan tonushi, ghururi, rohiy jehettiki tinchliqi we oqu-oqutush jeryanigha ünümlük qatnishish qabiliyitigimu dexli yétidu.

Nurghun tetqiqat netijiliridin shu nerse intayin éniq boldiki, qosh tilliq balilarning akadémiyilik muweppeqiyitini aldin mölcherleshte, bashqa her qandaq amillargha qarighanda, ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan mektepte qanche uzun oqughanliqi eng muhim rol oynaydu. Bu amil yerlik milletning ijtima'iy we iqtisadiy ornidinmu muhim bolup, hökümran qilin'ghan yaki ézilgen yerlik millet oqughuchilirining istiqbalining qandaq bolushida intayin halqiliq rol oynaydu. Hazir eng nachar ma'arip netijisi «gherq qilip ögitish programmisi»da oquwatqan oqughuchilar arisida körülüwatqan bolup, bundaq oqughuchilargha ana til ya zadila ötülmeydu, yaki bolmisa ana til peqet bir qoshumche ders teriqiside azraqla otilidu.
Yéngi zéllandiye ma'arip ministiri orunlashturghan bir ilmiy tetqiqat netijisige asaslan'ghanda, peqet hökümran tildila élip bérilidighan «gherq qilip ögitish tüzümi» az sanliq millet oqughuchiliri üchün ünümi eng töwen bolghan oqutush usuli iken.
Thomas bilen Collier 2002-yili 210,000 neper ispaniyiche - in'glizche qosh tilliq oqughuchiliri ustidin élip barghan keng - kölemlik ilmiy tetqiqatidin mundaq bir yekün chiqarghan: bir yat til mektipide oqughan oqughuchilarning oqush netijisining qandaq bölishini ularning deslepte dersler öz ana tilida otilidighan mektepte qanche uzaq oqughanliqi belgileydu. Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, yerlik millet oqughuchilirining ma'aripta meghlup bölishini keltürüp chiqiridighan eng muhim seweb «gherq qilip ögitish tüzümi» din ibaret.

Yerlik millet xelqliri toghrisidiki nurghun statistikilar shuni körsitiduki, ular ijtima'iy we iqtisadiy jehette nahayiti töwen orun'gha chüshürülgen. Ularning bundaq orun'gha chüshüp qélishini köpligen tarixiy, jughrapiyilik, ijtima'iy, siyasiy, medeniy, til we ma'arip jehettiki amillar keltürüp chiqarghan bolsimu, köpinche ehwalda ötmüshtiki yaki hazirqi mustemlikichilikke uchrash bilen munasiwetlik bolsimu, yerlik millet xelqlirining bügün ashundaq töwen ijtima'iy we iqtisadiy orun'gha chüshüp qélishida barghanséri muhim rol oynawatqan nerse yolgha qoyulghan ma'arip tüzümi, bolupmu kémeytme ma'arip tüzümi, yeni hökümran orundiki tilni yerlik millet ma'aripidiki oqu-oqutush tili qilip ishlitish boluwatidu.

Pütün dunya miqyasida, hazir yerlik millet we az sanliq millet baliliri éghir ten jazasigha uchrawatqan, tamiqi kemchil boluwatqan, jinsiy jehettin xarliniwatqan we shuninggha oxshash bashqa nachar mu'amililerge uchrawatqan misallar intayin kop. Nachar ma'arip tüzümi sewebidin iqtisadiy orunning intayin töwenlep kétishi yerlik millet balilirida ten-salametlik jehettiki éghir jismaniy zexmilernimu keltürüp chiqiridu. Mesilen, bowaqlarning obdan béqilmasliqi, bowaqlarning ey bolush nisbitining töwen bölishi, ozuqluqning yéterlik bolmasliqi, xeterlik ishlargha sélinishi, ishsizliq, bala ishchiliqi, nachar oy shara'iti we nachar dawalinish ehwali qatarliqlar. Éghir derijidiki jismaniy zeximlinishlerdin yene mundaqliri bar: haraqkeshliktin kélip chiqqan salametlik we bashqa beden mesililiri, oy ichide ayallarni we balilarni xarlash, zinaxorluq, özini öltürüwélish we jinayi ishlar bilen shughullinidighanlarning nisbitining yuqiri bölishi qatarliqlar. Bir qisim döletlerde, ma'arip sistémisi, bolupmu yataqliq mektepler, yuqiriqidek ehwallarni peyda qilghuchi biwasite, eng muhim we asasliq seweb ikenliki ispatlandi.

Köpinche ehwalda ten we rohiy jehettiki zexmilerni ma'arip tüzülmisi keltürüp chiqiridu. Deirdre Jordan resmiy ma'arip tüzülmisining milliy xasliqqa körsetken tesiri üstide keng - kölemlik ilmiy tetqiqat élip bérip, 1988-yili töwendikilerni yekünlep chiqqan: «tarix shuni ispatlidiki, iqtisadiy asaslardin qangqip chiqqan küchlerning tesiri, hemde yerlik millet xelqini öz makani bilen baghlap turidighan maddiy bayliqlarning talan-taraj qilinishi ularning milliy medeniyitini yoqitip tashlidi, hemde ularning ésil milliy xasliqining ornigha ashu yerlik milletlerni nachar millet qilip körsitidighan selbiy obrazni dessetti. Yalghuz bularla emes, yerlik milletning milliy xasliqi bilen milliy medeniyitini yoqatqan eng zor küchlerning birsi mekteptin ibaret boldi.» ashundaq ma'aripning tesirige uchrighan nurghun balilar özining ana tilidin, milliy medeniyitidin, öz a'ilisidin we özining milliy jem'iyitidin menggülük widalashti.

1800-yillirining bashliri we otturiliridin tartip 1900-yillirining otturilirighiche bolghan ariliqta bir yerlik millet, yerlik dölet, yaki yerlik xelqni teltöküs yoqitish meqsitini ochuq-ashkara élan qilghan misallar sanap tügetkili bolmaydighan derijide kop. Mesilen, Milloy ning 1999-yili bayan qilishiche, kanada hökümiti belgiligen kanadadiki yataqliq mekteplerning resmiy nishani «indi'anliqlar mesilisini teltöküs hel qilish» bolghan. Ular mundaq dégen: «kanadadiki her bir indi'anliq döletning siyasiy qurulmisi ichige kirip bolmighuche, indi'anliqlar mesilisi pütünley hel bolup bolmighuche, hemde kanada hökümitining indi'anliqlar bashqarmisi pütünley emeldin qaldurulmighiche, biz bundaq ma'arip siyasitini yolgha qoyushni hergizmu toxtatmaymiz.»

Hemmeylen'ge chüshinishlik bolghan sewebler tüpeylidin, hazir héch qandaq dölet yaki ma'arip orunliri melum bir milletni yoqitish, yaki uninggha zexme yetküzüsh, we yaki uni bashqa bir milletke aylandurush gherizini ochuq-ashkara otturigha qoyalmaydu. Lékin, ashu dölet bir milletni yoqitish, uninggha ziyankeshlik qilish yaki uni bashqa bir milletke özgertish üchün yolgha qoyghan tüzülme, idologiyilik amillar we ijra qiliwatqan siyasetlerni analiz qilish arqiliq u döletning ashundaq bir gherizi barliqini bayqiwalghili bolidu. Burunqi bir qeder ochuq-ashkara halda élip bérilghan ishlar bilen sélishturush arqiliq, biz mushundaq bayqashlargha bir qanche usuldin paydilinip érishtuq. Hökümran orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq ders ötüsh tili qilip ishletkende éghir selbiy aqiwetler yüz béridu. Bu nuqta burunqi konkrét, ilmiy tejribidin otken pakitlar arqiliq toluq ispatlan'ghan, shundaqla mukemmel nezeriyiwi we emili ilmiy tetqiqat pakitliri arqiliqmu ispatlan'ghan (mesilen, BDT ning 1953-yilidiki doklatigha we Magga qatarliq aptorlarning 2004-yilidiki «mutexessisler ilmiy maqalisi» gha qarang). Biz (eslidiki maqalining 4 aptorini démekchi) shuni jakarlaymizki, eger bir döletning ma'arip emeldarliri yuqiriqi ehwallarni bilip turup, hökümran orundiki tilni yerlik millet we az sanliq millet balilirining asasliq ders ötüsh tili qilip ishlitish ma'arip siyasitini dawamliq yolgha qoyidiken, bundaq siyasetni özgertishni dawamliq ret qilidiken, analitik, ijtima'iy-tilshunasliq, jem'iyetshunasliq we siyasetshunasliq, we ma'arip siyasitini analiz qilish nuqtisida turup qarap, ularda bir milletni yoqitish, yaki uninggha zexme yetküzüsh, we yaki uni bashqa bir milletke aylandurush gherizining barliqini nahayiti küchlük halda mu'eyyenleshtürgili bolidu.

Ashundaq dölet hökümitining bir misali kanada hökümiti bolup, ularning “indi'anliqlar ishliri bashqarmisi” bir esirge yéqin waqit ichide «indi'anliq balilarning parawanliqi we yaxshi terbiye körüshi üchün ish élip bérish» bahanisi astida indi'anliqlarni yoqitish üchün ish élip barghan. Bu bashqarma eng axiri 1986-yili taqalghan.

Bu yazmining ushbu qismi mushu yerde axirlashqan bolup, uning yene dawami bar. Uning kéyinki qisimliri «irqiy qirghinchiliq» we «insaniyet ustidin ötküzgen jinayet» heqqide bolidu.

Tehrirligüchi: orxun uyghur tarixi tor béti (http://www.Orkhun.Com) din yawuz.

Bu yazmida tilgha élin'ghan shexsler we ularning eserlirige munasiwetlik tor adrésliri toplimi:
1) ushbu yazmining esli menbesi bolghan «mutexessisler ilmiy maqalisi»:
Http://www.Un.Org/esa/socdev/unpfii/documents/E_C19_2008_7.Pdf
2) bu yazmining 1-qismi:
Http://bbs.Salkin.Cn/read.Php?Tid-54612-fpage-0-toread--page-2.Html
3) BDT ning her yili 2-ayning 21-künini «xelq'araliq ana til küni» qilip békitkenliki (uyghurche):
Ht tp://an a tilim.Blogbus.Co m/ logs/35011024.Html
Http://anatilim.Blogbus.Com/logs/34715312.Html
4) BDT ning her yili 2-ayning 21-künini «xelq'araliq ana til küni» qilip békitkenliki (in'glizche):
H t tp:// ww w.Un.Org/depts/dhl/language/index.Html
Http://webworld.Unesco.Org/imld/
5) «qope éshek, oyghan, quyash kötürüldi»:
Http://www.Bilik.Cn/bbs/viewthread.Php?Tid=21148


***************************************************
Menbe: http://www.Bilik.Cn/bbs/viewthread.Php?Tid=21475
***************************************************