Orxan pamukni chüshinish

Orxan pamukni chüshinish


Gawshang


Bir yaxshi kitab oqurmenlerde oyghitalaydighan nersiler nahayiti köp, buningdiki nurghun nersilerni hetta aptorning özimu oylap baqmighan bolushi mumkin. Mana bu erkin tepekkurluq oqushning alahidilikliridin biri, shundaqla omumiy qa'idisi.


Men, aqsay, türkiye pamuk

Bir qsim kishiler ketti, nurgülmu ketti, ularning menzili türkiyede idi, ular istanbulgha makanliship qaytip kelmidi. Nurgül méning oqughuchum, büdür chachliq, shox hem omaq qiz idi,u xenzutilini nahayiti yaxshi ügen'gen,mangghan chéghida emdila on besh yashta idi. Barghan deslepki chaghlirida u manga xet yézip turdi, xétide qazaq tili bilen türk tilining baghlinishliq ikenlikini oylap baqmighanliqini qeyt qilghan idi. U yene manga men ezeldin körüp baqmighan istanbul tashyollirini, gugumlirini we meschit qubbilirini teswirlep bergenidi. He rast, u istanbulda déngizni tünji körginide bekla xushal bolup ketkenlikini, yüreklirining hayajanliq soqup ketkenlikini, biraq néme üchündur hemishe aqsayni hem uningdiki hemme nersilerni séghinidighanliqini éytqanidi.

Bir yéngi yil bayrimida, umanga istanbulning sheher menzirisi chüshürülgen bir parche atkrtka ewetti. Uningda heshemetlik osmanli ordisi, wéndimil palma derexliri, altun reng nur chéchip turghan déngiz közge tashlinip turatti.
Bilimen, bu atkirtkidiki istanbul del nurgülning könglidiki istanbul.
Kéyin u istanbulda yatliq boldi. U ewetken resimni tapshuriwaldim. Resimdiki u béshigha sériq romal artiwalghan bolup, ilgiriki büdür sékileklirini körgili bolmaytti. U alliqachan bashqa bir ademge aylinip qalghanidi.

Qedinas dostum molla malikmu türkiyige bérip keldi, u tughqan yoqlash üchün barghanidi. U ketkendin kéyin men yaziche altuntaghdiki charwichiliq meydanida uning yilqa we qoyliridin xewer'aldim. Bir aydin köprek waqittin kéyin malik qaytip keldi. U türkiyidin alghach kelgen qizil chay, xurum chapan, qolda toqulghan gélem, romal qatarliq nersilerni körüp közüm échilghandek bolup qaldim. U manga xurum chapan sowgha qilmen dep turiwaldi, lékin men qizil chaynila aldim, bu chay demlen'gende qéniq qizil rengge kiretti, temimu ajayip yaxshi idi. Bu dunyaliqta men ichip baqqan eng ésil chay mushu dep qarayttim.

U yillarda aqsaygha tughqan yoqlighili kelgen türkiyilikler anda-sanda uchrap qalatti, ularning köpinchisi yashan'ghan, bestilik, kem söz, saqalliq, belliri mükcheygen kishiler bolup, uchisigha qéniq qara chiberqut kiyim kiyiwélishqan bolatti. Qaytashida köpinche türlük mallar magizinidin yenila junggoda ishlen'gen qara chiberqut sétiwélishatti, uningdin bashqa paxta rext, janan chine, qushuq qatarliq nersilerni élip kétetti. Ular toghrisida bilidighanlirim bekla az idi, peqet ularning kélidighanliqi, kétidighanliqinila bilettim, ular xuddi menggülük sirgha oxshash, ketkendin kéyin köz aldimda qayta peyda bolmaytti.

Köp yillardin kéyin aqsaydin kettim, ilgiri manga uchrighan türkiyige a'it barliq nersiler kétishim bilen mendin téximu yiraqlap kétidu, dep oylighanidim. Wehalenki, on besh yildin kéyin türkiyige munasiwetlik bu parchilar bilen qayta uchrishishim türk tilidin xenzu tiligha terjime qilin'ghan bir nechcheparche eser arqiliq royapqa chiqti, bu manga xuddi bir inchike orunlashturulghan pilanning emeliylishishidekla tuyuldi. U turmushum we kitab oqush tariximda yiraq hem sirliq baghlinish hasil qildi: türkler, istanbul, meschit qubbiliri, bosfur déngizi, osmanli ordisi, türkiye xurum chapini, qizil chay, qolda toqulghan gilem, romal... Bu eserler«méning ismim qizil», «aq qel'e», «istanbul: méning eslimem», «qar», «qara kitab» we sel kéyinrek neshrdin chiqqan«yéngi hayat» qatarliqlardin ibaret. Bu eserlerning aptori türkiye hazirqi zaman munewwer yazghuchisi orxan pamuk idi.


Pamuk neziridiki istanbul, impiriye zawalidiki hesret

Nurgül xet-chek we atkrtka arqiliq manga ewetken istanbulni atash menisi jehettin del pamukning istanbuli déyish muwapiq idi. Bu sheher nurgül üchün déngiz, romal we yatliq bolushtin dérek béridu; Biraq pamuk üchün éytqanda uning öz ichige alidighini téximu köp. U pamukning tughulghan jayi, yashash makani, asasliq eserlirining tarixiy arqa körünüshi mewjut bolup turiwatqan orun.

2005-yili pamukning «istanbul: méning eslimem» namliq edebiy parchilar toplimi neshr qilindi. Bu kitab neshr qilinishi bilenla nobil edebiyat mukapatining namzatliqigha körsitildi, gérmaniye kitabchiliqi tinchliq mukapatigha érishti. Bu uning eserliri ichidiki roman xaraktirini almighan tunji esiri, shundaqla özi tughulup ösken hemde bashtin-axir yashap kelgen bu sheherge bolghan mersiyisi.

Pamuk istanbulni teswirleshte, uning osmanli impiriyisining paytexti bolghanliqidek shanliq tarixini eslep ötidu, shundaqla bügünki künde uning bir mejruh astane, bir miras, yadikarliq ornigha chüshüp qélip, impiriyezawilidiki hesretke toyun'ghanliqidek teqdirigimu diqqitini aghduridu. «sheher ahalisining chirayidin chiqip turghan meyüslükmu sheher menzirisining bir qismi bolup qalghan». (sürettek güzel pinhan mehelle) bu xil ipadilesh usuli uning rohiyitide hörmet, azab, nepret we hesret ariliship ketken kechürmish peyda qilghan. U osmanli ordisi, pashalarning qesirliri hemde mushuninggha oxshash ötmüshtiki seltenetke wekillik qilidighan iznalarni teswirligende, bulardin iptixarlinish we bularni eslesh héssiyatida bolidu, bu seltenetlik ötmüshning bügünki xarablashqan haliti bolsa uni qattiq azablaydu. «osmanli impiriyisi yimirilgendin kéyin dunya istanbulning mewjutluqini untup ketti. Men tughulghan bu sheher özining ikki ming yilliq tarixida hazirqidek namrat, xarab, ghérib haletke chüshüp baqmighan. Manga nisbeten éytqanda, u izchil bir xarabe sheher salahiyitide bolup keldi... Biraq, biz téximu yaxshi turmushqa érishishimiz kérektu? Bezide özümni bextke qarshi mushundaq maghdursiz,namrat sheherde tughulup qélip, impiriye xarabisining qalduqliri arisigha kömülüp qalghandek hés qilimen.» («orxanning bikar bolushi»)güllinish dewrining qalduqliri arisida qélishtek bu xil nadamet tuyghusi uni ré'al turmushta öz salahiyitini békitishte qiynilishtek héssiyatqa keltürüp qoyghan. Istanbulni bir mirasqa oxshatsaq, pamuk uni qobul qilishta azab bilen tolghan jeryanni bashtin kechürüshke mejbur bolghan. Mezkur kitapta aptor meyli némini teswirlisun yaki ipadilisun, «kona», «namrat», «ghemkin» dégen üch söz haman oxshimighan bablarda he dégendila uchrap turidu. Bu sözler uning istanbulni chüshendürüshidiki asasiy turaqni shekillendürgen, bolupmu bu sheherning nöwettiki ré'alliqini teswirligende bu xil tüs téximu roshen gewdilinidu.

Bular pamukqa qosh qatlamliq rohiy turmush élip kelgen: tarix bilen ré'alliq, milliyetlik bilen gherblishish, dehriyilik bilen din, özlük bilen özgilik qatarliqlar uning rohiy dunyasida qarimu-qarshi xaraktirlik bir qanche meniwi muhit shekillendürüp, u «hesretlik nepes» dep atighan bir xil küchlük héssiyatni oyghatqan. («hesretlik nepes» , «xarabilikning hesretlik nepisi»)pamuk bu xil «hesretlik nepes»ni melum bir ghérib ademning miskinliki emes, belki milyonlighan kishilerge ortaq bolghan ghemkin keypiyat dep qaraydu. «méning démekchi bolghinim istanbuldin ibaret pütkül sheherning hesretlik nepisidur».(«hesretlik nepes»).

Bu eserni oqughan adem barliq jümle, abzas we bölekler arisigha bir jüp köz yoshurunuwélinip, bu sheherning barliq bulung-puchqaqliridaleylep yürüwatqandek, xarabilikler, yadikarliqlar, derexler, qar yéghiwatqan kochilar, sheher qurlushliri yaki bipayan bosfur boghuzi bilen biwaste uchrishiwatqandek tuyghuda bolidu, bu köz öz nezerini bezibir jaylarda toxtitidu, bezi jaylardin lippide ötüp kétidu.«qarliq künlerdiki istanbul xuddi chet bir qishlaqqa oxshaydu».(«rengsiz süret») bu közlerdin chiqip turghini ümidsizlik, teshwish, yekünlinishtin ibaret. Halbuki, u rengsiz kishler topigha yüzlen'gende téximu ötkür, shepqetsiz tüske kirip, tenqid we mesxirige bay bolup kétidu. «men» dégen bu babta pamuk balilarning nuqtisida turup, quramigha yetken sheherdashlirining, bolupmu yétilgen erlerning wujudidiki mukemmelsizlikni ötkür, küchlük rewishte tenqid we mesxire qilghan, uning neziride bu tüklük hem qopal kishiler körümsiz, kélengsiz, ziyade emeliyetchil körün'gen, uninggha birer ishqa heyran qélish iqtidaridin qalayla dep qalghandek,chüsh körüsh, xiyal sürüshnimu untup qalghandek bilin'gen. Öchürwetkili bolmaydighan bu iznalar belkim alliqachan rohi we shija'itini yoqatqan seltenet ewladlirining janliq teswiri bolsa kirek.

Bu kitabning nurghun bablirida gherbliklerning nezirige sehipe ajritilip, gherbliklerning neziridiki türkiye we istanbul gewdilendürülgen. Ademler xili bilen ayrilidu. Pamuk bu yerde közde tutqan gherbning neziri emeliyette gherb yazghuchiliri, sha'irliri we ressamliridin ibaret. U bulargha wekil qilip flobért, mark twén, kawarfés, loti, gotér, gidé, yusnar, méring, brodiskiy qatarliqlarni sanaydu, bu yerde u bularning türkiyige kélip seyle-sayahettebolghanliqi, türkiye we istanbul heqqidiki herxil tesiratlirini, bayanlirini we bahalirini közde tutidu. Bu kishilerning kélishi köpinche sultanning herem baghliri, türkiye hammamliri, türkche ussullar, ereb tüsidiki örp- adetler hemde sherqning sirliri üstide izdinish bilen munasiwetlik (mesilen, flobért). Buning ichide pamukning loté, gidé we brodiskiy toghrisidiki bayanliri ademde chongqur tesir qalduridu. («gherbliklerning neziri») lotining istanbulning güzelliki, ajayipliqi we özgichiliki toghrisidiki medhiyiliri gherbliship ketken az sandikilerning maxtishigha érishken bolsimu, lékin pamukni bi'aram qilghan. Lotining medhiyisi özining istanbulda sherqning alahidilikliri saqlap qélin'ghan hem gherbke nisbeten qarshiliq körsitish xahishi mewjut, dégen qarishini menbe qilghan, pamuk buni mezkur sheherning mahiyitini chongqur qaralmighanliq dep qaraydu.Halbuki gidéning 1914-yili özining türkiye sepiri üstide toxtalghandiki irqiy bohtan xaraktirini alghan hem türklerni yirginich obyékti qilghan(öz millitini yuqiri orun'gha qoyuwélish xahishidin xali)sözliri pamukning küchlük diqqitini qozghighan. Gidé «türklerning kiyimliri körümsiz, bu irqning yaxshi bolup kétishimu tayinliq»dep qarighan.(«gherbliklerning neziri»)belkim pamuk gidéning shepqetsiz, ochuq- ashkara sözliri shexisning xalis tesirati we xahishidin kelgen, aldin békitip qoyulghan köz qarash hem seweblerdin mustesna, dep qarighan bolsa kérek. Eyni chaghda türkiyidiki nurghun kishiler özlirining mushu sewebtin duchar bolghan köngül aghriqini melum bir gunahliq mexpiyetliktek yoshurup, astirttin hesret chékip yürüshti, biraq aridin toqsan yil ötkendin kéyin, ularning ewladi bolghan pamuk chirayidin tebi'ilik chiqip turghan halda (könglide azraq gheshlikning bar yaki yoqluqinimu bilgili bolmaydu)bu shepqetsiz haqaret öz ichige alghan bezibir zakonlar üstide izdendi. Qiziqarliq yéri shuki, gidéning türkiye sayahiti toghrisidiki kitabi neshr qilinip bir yildin kéyin, gherbleshküchi bolghan ata türk mustafa kamal kiyim islahatini qanat yaydurush buyruqini chiqardi.

Pamuk yene brodiskiy türkiye sepirini axirlashturughandin kéyin élan qilghan«wizantiyidin qéchish» namliq maqalidiki mezkur sheherge a'it munu teswirni neqil keltüridu: «bu yerdiki hemme nersining waqti ötken! bu nersiler kona, qedimiy yaki koniche emes, peqetla waqti ötken!» brodiskiyning tenqidi neziri xuddi pamukning öz nezirige oxshash bolup, uning könglige yaqqan. «impiriye halak bolghandin kéyin, jumhuriyet gerche öz nishanini békitken bolsimu, lékin öz salahiyitini békitmidi... Impiriye dewrdiki köp menbelik medeniyetke ige istanbul mushuning bilen axirlashti, bu sheher qashangliship,özini quruqdap qoydi, medeniyet noqulluqqa yüzlinip, yekke tilliq, rengdarliqtin mehrum bazargha aylinip qaldi». («gherblikler neziri»)gherbning neziridiki tenqid öz nöwitide yene pamuktiki azabning menbesi idi.

Meyli gherbtin yaki öz dölitidin kéliwatqan medhiyiler bolsun, pamuk bulargha qarita bir xil gumaniy sezgürlükini saqlap kelgen. Türkiyilik konsérwatip yazghuchilar bir ghayiwi osmanli impiriyisini peyda qilip, uninggha toxtimay medhiye oquwatqanda, pamuk ularning arisida birerimu pashalar hoquqining qanunluqluqidin gumanlinip baqmighan, dep qarighan.«gerche güzel, miskin xarabilikke yiltiz tartip ketken bolsimu, biraq (qedimki istanbul)toghrisidiki bayanlardin ular eng astinqi qatlamgha yoshurun'ghan zulmet we rezillikni qazmighan.» («sürettek güzel pinhan mehelle»)bu xil tenqidni chongqur démey bolmaydu, bu pamukning hesriti hem azabini yaman ijtima'iy adetlerdin küchlük nepretlinish tüsige ige qilghan, shundaqla téximu wezinlik qiliwetken.

Roman yazghuchisning qolidin chiqqan terjimhal xaraktirlik edebiy xatiriler toplimi bolghan«istanbul: méning eslimem» tepekkurqilinishtiki özgichiliki, ipadileshtiki chongqurluqi we kengliki bilen bir ajayip nadir eser hésablinidu. Shübhisizki, bu pamukning eng muhim eserliridin biri. Gerche oqurmenler esli eserdiki pasahettin eynen behrlinish imkaniyitige ige bolalmisimu, emma terjime nusxisini waste qilip, uningdiki ötkürlük, tengdashsizliq, teltöküslükni tesewwur qiliwalalaydu. Bu xil xususiyetlermezkur eserni pamukning bashqa bezi romanliridinmu weznilikrek orun'gha chiqarghan bolup, süpet jehette uning eng nadir romanliridinmu qélishmaydu. U hazirqi istanbulning eng qimmetlik tezkirisi bolup qalidu. Bu eserning tarixiy yazmilardin paydilinish (matiriyallarni toplash we retlesh üchün qilin'ghan ejriningmu adettikiche emesliki körünüp turidu), shexslerni chüshinish wetesewwr boshluqini kéngeytish, bir qisim sahediki xas bilimlerdin bimalal paydilinish qatarliq jehetlerdiki muweppeqiyetliri mezkur eser aptorining istédati urghup turghan munewwer yazghuchi ikenlikini namayan qilip turidu. Bu xil talant uning roman ijadiyitidimu toluq gewdilinish imkaniyitige érishken.

Istanbulning yene bir nami konsitantipol, u asiya, yawropa, afriqidin ibaret üch qit'ege kéngeygen, qiriq nechche béqindi memliketke hökümranliq qilghan, alte milyon kwadirat kilométirdin artuq zimin'gha ige osmanli impiriyisi toghrisidiki eslimilirini oyghitidu. Biraq, alte yüz yildin artuq mewjut bolup turghan impiriye tosattin yimirilip ketti. Barliq tawap, ziyaretlerge eslimilerdinla orun qaldi, wahalenki, borgés we pésoraning qarishiche, eslimimu haman axirlishidu, chünki untushla menggülük.

Qizil kitab, nurghun shey'i we ademlerning pikir soruni

Pamukning romanlirining nami küchlük reng tuyghusigha ige bolushtek ortaq alahidilikke ige. Alayli, «méning ismim qizil», «qara kitab », «qar», «aq qel'e» qatarliqlar.
Uning bizge eng awwal tewsiye qilghini «méning ismim qizil» namliq romanidur. Bu yazghuchining altinchi romani bolup, 1998-yili neshr qilin'ghan. Shekil nuqtisidin qarighanda, bu eserni bayanning xan taji déyishke bolidu, aptor eserde közitish nuqtisini erkin halda köp qétim almashturup, awaz bölikini özgertip, eserni forma jehettin chinliq tuyghusigha ige qilghan. Romandiki tunji sada bir murdidin kélidu, bu emdila qetl qilin'ghan zil resim sizghuchi zarif ependi bolup, u özining qandaq öltürülgenliki we ölgendin kéyinki körgenliri, hés qilghanlirini sözleydu. Buningdin kéyinki bablarda bir it, qeghezge sizilghan bir tüp derex, birdane tilla, bir parche qizil boyaq, bir at qatarliqlaning hemmisi asasiy syuzhit liniyisi boyiche öz hékayilirini sözleydu. «qedirlik dostlar, chishlirimning uchluq hem uzun ikenlikini körgensiler, belkim. Buningda tolimu wehshi körinidighinim manga ayan, biraq men buningdin bek razi».(3-bab «men bir it») aptor hetta sheytan'ghimu bir bab ajritip, uning özgicheqarashqa igegeplerni qilishighimu sorun hazirlap béridu. Héliqi qizil boyaq sözligen hikayide özini küch, bayraq, körkem kiyim- kéchek, ejellik jarahet, xan-padishah, jengchining jesiti, sübhi, pereng uslubidiki ressamliq bilen osmanlining en'eniwi ressamliqi arisidiki ixtilap, qan, körüsh sezgüsi, allagha bolghan étiqad qatarliqlar bilen keng da'iride baghlinishqa ige qilidu. Bu qizil boyaqning bayanigha ajritilghan babning mawzusi del bu romanning nami qilin'ghan. Bu xil bayan usuli ademge «qelemdanning bayani »dégen'ge oxshash balilargha xas maqale uslubini eslitidu, biraq mezkur eserde bu xil uslup tolimu özgiche, mukemmel ishlitilgen. Bu muwappeqiyetni pamukning pirsunazhlargha ichkirlep kireleydighan iqtidarining töhpisi déyishke bolidu, u birla waqitta oxshimighan pérsunazhning meydanida turup bayan qilalaydu hemde pérsunazhlarni adem oylap baqmighan derijidiki nezer da'irige, höküm iqtidarigha we özlük xususiyitige ige qilidu, bu közitish nuqtiliri köp qétim almishidu, biraq hemmisila birinchi shexis tilida bayan qilinip, «men»ning herqandaq bir adem bolushimu, shundaqla herqandaq bir shey'i bolushimu mumkinliki toghrisida bésharet bérilidu-de, oxshimighan yönilishtin pütkül hékayining mezmuni béyitilidu. Gherb obzorchiliri pamukni sheytanningkidek tesewwur küchige ige dep teriplishidu, bu teripige mezkur kitablar toluq ispat bolalaydu.

Roman mundaq ikki yip uchi boyiche qanat yaydurulidu: «qara» shekürening muhebbitige intilidu; «qara»zarif ependining qatilini izdeydu. Bu'eser razwédka romanlirining kishini jelp qilidighan formatsiyisige ige, heqiqiy qatilning kim ikenlikini héchkim bilmeydu. U aptor mexsus uninggha orunlashturghan «kishiler méni qatil dégüsi»dégen babqa yoshurunup, özining qatilliq qiish tesirati we islam zil resimliri toghrisidiki özgiche chüshenchisini bayan qilidu.«peqet heqiqiy yüksek bedi'iy maharet bolghandila, andin bir sen'etkar tengdashsiz eserlerni yaritish bilen bir waqitta, öz salahiyitini ashkarilap qoyidighan héchqandaq iz qaldurmaydu».(tötinchi bab «kishiler méni qatil dégüsi») pamuk bu nazuk qurulmini inchikilik bilen orunlashturup, bir qétimliq qestlep öltürüsh bilen bir xil bedi'iy intilishni öz-ara yoshurunma we tapshurma bolushtek munasiwetke ige qilip, öz salahiyitini ashkarilap qoyghudek héchqandaq iz qaldurmasliqini eng yüksek intilish qilghan. Eserning yéshimige kelgende, oqurmenler aptorning qestlesh délosi we uni pash qilish jeryanini orunlashturushida bashqa bir meqsetning barliqni chüshinip yétidu, zil resim sizghuchi «képinek», «leglek» we «zeytun»qatarliq üch ressamni jinayet gumandari orun'gha qoyup(heqiqiy qatil mushularning ichide) ularning bayanidin yip uchi izdeshni meqset qilghan dégendin köre, mushulardin paydilinip islam ressamchiliqi özining özgirish mezgilide bashtin kechüriwatqan azabni teswirligen déginimiz tüzük. Yüksek pellige yétish bilen teng zawallishishqa bashlaydighan barliq ulugh sen'et bu xil azabni bashtin kechürgen yaki kechüridu. Orda ressami «qara»ni sultanning topa- chang basqan xezinisige bashlap kiridu, ikkiylen tün nisbidiki qarangghuluqta sham yandurup, nazuk ishlen'gen zil resim toplimini köridu, orda ressami resimler toplamlirini we qolda köchürülgen kitablarni waraqlighanda, térenlik we molluqqa toyun'ghan, shanliq netijiliri bilen chaqnap turidighan ilgiriki sen'et xuddi yalt-yult qilipla yoqap kétidighan ghayiwi dunya möjizisidek peyda bolidu. Bu tepsilat oqurmenlerning ésidin chiqmaydu.

«méning ismim qizil»ni yézishta pamuk xuddi «qara kitab» tikige oxshashla en'eniwi razwédka romanliridiki shekilni üzül-késil yéngilap, qatilliq délosining özini eng axirqi sir ornigha qoymighan. U öz gherizige oqurmenlerni yéqinlashturush,yolida izden'gen: qetl qilin'ghuchi zarif ependi osmanli sen'itining sapliqni qoghdash (ressamlar arisidiki hesetmu bar)üchün, pereng uslubidiki ressamliqning tesirige uchrash sewebidin yéngiliq yaritish koyida boluwatqan zil resim uslubidiki ressamgha tehdit salidu.Aptor qestligüchi we qestlen'güchining tili arqiliq sherq we gherb sen'etlirining uslub, xaraktér we roh jehettiki perqliri hem her qaysisi duch kéliwatqan ehwallar üstide chongqur izden'gen. Men osmanli ressamliqi uslubining we hirattin ilgiriki uslubqa warisliq qilishning héchqandaq kelgüsi bolmaydighanliqini hés qildim. Mana bu qatilning bayani.(yigirme sekkizinchi bab «kishiler méni qatil dégüsi») u gherb ressamlirining eserliri ademni téximu qayil qilidu, hayatning özige téximu bekrek oxshaydu, dep qaraydu. Bu xil orunlashturush ziyankeshlikke uchrash bilen qatilliq (qatilliq peqet qorulma éhtiyaji üchünla kirishtürülgen)toghrisidiki addiy bayanidin alliqachan halqip ketken bolup, u en'eniwi sherq bilen gherb otturisidiki mewjutluq istihzasidin ibaret.

Aq kitab, qara kitab, pamuk dunyaning pamukigha aylandi

Pamukning aq reng bilen nam bergen esiridin ikkisi bar:
biri «aq qel'e»
yene biri«qar».
«aq qel'e»uning üchinchi romani. Uningda, wénitsiyilik yash alim türkler teripidin esirge élinip, xoja ismlik türkning quli bolup qalidu. Tashqi qiyapiti quyup qoyghandek oxshaydighan bu ikki kishining hékayisi mushuning bilen bashlinidu. Ademning rohiy dunyasining qandaq özgiridighanliqi, bir ademning qandaq qilip eng axirida yene bir ademge aylinip qalidighanliqi üstide izdinilgen bu hékayining yéshimi tolimu chongqur menige ige: wénitsiyilik alim eng axirida sherqtiki türkiye turmushida qélip qalidu, xoja bolsa gherb turmushini tallaydu. Aptor mushu arqiliq sherq we gherb oxshash étirap qilidighan bir meselni keltürüp chiqiridu. Biraq, bu eser imbiri'ologiye jehette garsiye markozning «yüz yilliq ghéribliq»romanidiki pérsunazhlar(xosi arkadi'o bu'éndiye bilen mérgadis)ni eslitidu, hékayining muqeddime we ulanma shekli borgisining «acha yolluq güllük»qatarliq hékayiliri bilen oxshiship kétidu, shundaqla yene yusnarche uslubning iznalirimu tépilidu. Gerche aptor pérsunazhlarni yaritishta özgiche meqsettebolsimu, biraq eserni oqush jeryanida peyda bolidighan yuqiriqi bayan usulliri bilen qurulma wastilirige baghlan'ghan tesewwurlar mezkur eserni oqushtiki tuyghuni «méning ismim qizil»diki sapliq derijisige yételmes qilip qoyghan.

«qar»pamukning türkiyide eng küchlük inkas peyda qilghan esiri hésablinidu. Bu eserde birtenha rohning sepiri gewdilendurulgen: ziyaretkar sha'ir tenha halda qarliq sheher karsqa yol alidu. U jayda qar toxtimay yéghip turidu. Bu pinhan yerde herbiylerning siyasiy özgirish qilishi, siyasiy we diniy qatilliq, romal weqesi, saqchilarning ziyankeshliki qatarliqlar xuddi bimene tiyatirgha oxshash arqa-arqidin meydan'gha chiqidu. Mushu sewebtin sha'irning méngishi xire, sirliq we murekkep tüs alidu. Bu yerde kishilerning tesewwur qilidighini qandaq yashash emes, belki qandaq ölüshtur. («muhebbet, romal we ölüwélish heqqide kechlik ghizada bolun'ghan munaziriler»)bular sha'irdiki ghéribliq teshwishini chongqurlashturup, uni qattiq hesretlendüridu. Pamuk siyasiy bilen din, zamaniwiliq bilen en'ene, sherq bilen gherb keltürüp chiqarghan namratliq, siqilish, ghezeb, ümidsizlik, süyqest we zorawanliq qatarliqlarni bu pinhan kichik bazargha mujessemlep, nurghunlighan qisqa tiyatir sheklide nazuk rewishte süretlep bergen. Aptorning özi siyasiy roman dep qarighan bu eser neshr qilnipla özining siyasiy we din'gha bolghan ochuq-ashkara bayanliri sewebidin türkiyide köydürülüsh teqdirige duchar bolghan, yene kélip, oxshimighan qarashtiki köydürgüchiler oxshimighan bablirini köydürgen. Bu hadise mezkur eserde teswrlen'gen weqelik bilen bir-birini gewdilendürüsh munasiwitini shekillendürgen. Melum bolishiche, mushu seweblik aptorni hayati tehditke uchrap, öz dölitide bixeter yürelmeydighan bolup qalghan.

Bu eserning bayan qilish usulida qollinilghini pamuk kemdin-kem ishlitidighan üchinchi shexis tilidiki bayandin ibaret bolup, pütün weqelik sha'irning körgen-anglighanliri boyiche orunlashturulghan, biraq kéchidiki tunji meydan sehne tiyatiridin bashlap weqelikning tereqqiyatida bölünüp ilgirilesh weziyiti shekillinidu. Gerche eser üchinchi shexis tilida bayan qiliniwatqan bolsimu, lékin köpligen jaylirida yenila oylimighan yerdin birinchi shexis tilidiki bayanmu uchrap turidu. Bu hékayining élipbedek oqush tuyghusigha bolghan yéngilinishidin ibaret.

«qar»da teswrlen'gen kars shehride toxtimay yéghiwatqan qar ademning ésidin chiqmaydu. Qar-muz bilen qaplan'ghan bir éghiz öyde muxtar sha'irgha: «medeniyet mendin shunche yiraqta, uni qoghlap yétishke amalsizmen»deydu.Melum bir deqiqide sha'ir sirttiki bu güzel qarni alla yaghdurup bériwatqandek hés qilidu. Roman axirlishidighan chaghdimu qar yene lepildep yéghishqa bashlaydu.

Pamukning barliq eserliride dégüdek ötmüsh, özlük, salahiyet we muhebbet qatarliqlarning izigha chüshüsh mewjut bolup, uning 1990-yili neshrdin chiqqan romani «qara kitab»mu buningdin mustesna emes.Bir'etigini adwokat kalip oyghinipla özi chongqur söyidighan xotunining yitüp ketkenlikini bayqaydu. Kalip özining izdesh sepirini bashlaydu, shundaqla uning istanbulni kézishimu mushuning bilen bashlinidu. Xotunining chiqip kétishining uning ata bir ana bashqa akisi, gézitning mexsus iston meshhur yazghuchisi yélaning yitüp kétishi bilen munasiwetlik ikenlikini kallip asta -asta bayqaydu.Shuning bilen u yélaning mexsus istonigha yazghan maqalilirining keynige yoshurun'ghan menilerni izdeshke, yéla ilgiri bérip baqqan sorunlarni tekshürüshke, hetta yélaning usuli bilen tepekkür qilishqa bashlaydu. Eng axirida, u yélaning turalghusigha soqunup kirip mexsus iston'gha maqalilerni yézip yüridu. Kalipning xotunini izdesh jeryani xuddi bir chüshke oxshaydu. Bu izdesh jeryanida u tamamen bashqiche bolghan istanbulni, kishini teshwishlendüridighan ré'alliqni bayqaydu.

Mezkur kitab toghrisida pamuk mundaq deydu: «méning yazmaqchi bolghinim ghayet zor hem izlargha bay hékaye. Men éliship qalghan, teshwishke tolghan istanbulni tutush arqiliq sizge bu sheherde yashashtiki qorqunchni hés qildurmaqchi, ré'alizimliq usulda uni teswirlesh méning meqsitim emes.» bu yerde tilgha élin'ghan izlarning molluqi kalip izdesh musapisde duch kelgen ré'alliq,eslime, tarix, chüsh, simwol xaraktirlik mesel, qara yumur qatarliqlardin terkib tapqan, ulargoya murekkep ereb neqishliridek weqelik qurulmisigha kirishtüréwétilgen. Bu kitabtimu pamuqning pütkül ijadiyitidiki asasiy téma bolghan salahiyetning étirap qilinishi bilen qosh salahiyet, sherq we gherb medeniyetlirining birikishi bilen toqunushi, osmanlining tarixy bilen haziri, qiyapet bilen ehmiyet, yéziq bilen mene sirliri, medeniyet esliheliri bilen oydurma ré'alliq qatarliqlarbash téma qilip turghuzulghan. «alahidinning dukini», «bendi ustamning balisi»qatarliq bablarda yuqirida tilgha élin'ghan bezi témilar ajayip mahirliq bilen gewdilendürülgen. «eslide turmushta özlirini tüzük ongshap bolalmighan kishilerning birdinla muzikiliq tamaka qutisi sétiwalghusi kélip ketti.» («alahidinning dukini»)bendi ustamning qolidin chiqqan rasttekla körinidighan yalghan ademler toghrisidiki bayanlarni «qara kitab»tiki simwolluq menisini eng küchlük bölek déyishke bolidu, ular atalmish«gherblishish» we «zamaniwilishish»jeryanida türkiyilikler bashtin kechüriwatqan salahiyetning étirap qilinishi we qosh salahiyet toqunushidiki qiyin ehwalgha duch kélidu.Ularning dawamliq türkiyilik boliwergüsi kelmey, ejnebiyche kiyimlerni bes-beste kiyishidu, mushu arqiliq özlirining bashqabir ademge'aylinidighanliqigha ishinidu. Bir dukan xojayinining munu köz qarishi buningdiki sirni biwaste ashkarilap béridu: xéridarlirimning sétiwalmaqchi bolghini emeliyette bir qur kiyim emes, belki bir chüsh, mushuninggha oxshash kiyimlerni kiyidighan «bashqilar»gha aylinish xiyalidin ibaret. Eserning axirqi qismidiki «shahzadining hékayisi» qatarliq bablarda «qandaq qilsam heqiqiy özüm bolalaymen», «héchkim heqiqiy özi bolalmaydu», «hemme adem bashqilargha aylinishni arzu qilidu»,«hemme ademning hayati bashqilarning arzusida mewjut bolup turidu» dégen'ge oxshash özlük bilen özgilik, shexis bilen top munasiwitige bolghan meyüs tüstiki destekchilik pelsepisi ipadilen'gen. Sirliq ordidek murekkep bayan'gha ige bu romanda gewdilendürülginimu oxshashla murekkeplik we köp menbelik bilen xaraktirlinidighan mene we bash témidin ibaret.

«qarakitab» borgés, prost, tomas man, garsiye markoz, karwino qatarliq katta ediblerning eserliridiki bir qisim edebiy jewherlerni qobul qilish hem hezim qilish bilen bir waqitta, razwédka romanlirining shekil jehettiki élménitliridin paydilinip, alahide uslubqa ige pamukche xasliqni shekillendürdi. 2004-yilidiki teywen sepiride, u mezkur esiride terjimhal terkiblirining xéli chong salmaqni igelleydighanliqini izahlidi. Obzorchilar bu eserni terjimhal terkiblirining xéli chong salmaqni igileydighanliqini izahlidi. Obzorchilar bu eserni «istanbul: méning eslimem» ning roman nusxisi dep atiship, uningdiki pasahetlik bayanlargha yuqiri baha bérishti, hetta uni yétük eser dep teripleshti. «qara kitab»hem sekkiz yildin kéyin tamamlan'ghan «méning ismim qizil», on besh yildin kéyin tamamlan'ghan «istanbul: méning eslimem»pamukni yéziqchiliqta heqiqiy özi bolushtek imkaniyetke ige qildi, pamukmu heqiqiy türde dunyaning pamukigha aylandi.

Pamuk we türkiye

Pamuk ustide toxtalghanda, uning wetini bilen bolghan munasiwitini tilgha almasliq ghayet zor kemtüklük hésablinidu. Xelq géziti 2007-yili 1-yanwar«zimin» zhornilining 1-sanida jushiyawpingning «pamuk we istanbulning hesriti» mawzuluq maqalisini élan qildi. Mezkur qamalidiki pamuk we türkiye toghrsidiki mulahizilirini oxshash türdiki maqaliler ichide kishide qalduridighan tesiri eng chongqur déyishke bolidu. Aptorning maqulluqini alghandin kéyin töwendiki qismi üzünde qilip bérildi:

2004-yili iyunda shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati istanbulda yéngi ezalirini qarshi élish yighini chaqirghanda, amérika zungtungi bush öz nutqida pamukning sözlirini neqil keltürdi: istanbulning güzel menzirisidin behrilinidighan eng yaxshi nuqta yawropa teripide emes, shundaqla asiya teripidimu emes, belki bu ikki terepni tutashturup turidighan chong köwrükte. Wahalenki, bu del türkiyining ewzelliki, shundaqla uning xatirjemsizliki hésablan'ghan«asiyadin ajrap, yawropagha qoshulush»tin ibaret idé'ologiyilik halitini shekillendürgen. Türkiyining yawropagha yéqinlishishi bir qisim islam ellirining «xudagha hörmetsizlik qildi»dégen hujumigha uchrap keldi. Halbuki, gherbning neziride istanbul ezeldin gherb medeniyitining bir qismi dep qarilip baqmidi, mushu sewebtin yawropa ittipaqigha kirelmey keldi.

«menmu bashqa türkiyiliklerge oxshashla qizghin ümidte, biraq bizde bir xil süküttiki nomus tuyghusi mewjut. Türkiyning yawropa ishikini chékiwatqinigha uzun boldi, kütüshler jawabsiz qéliwerdi, yawropa bizni ümidlendürüp qoyghandin kéyin, bizni untup qaldi.» pamuk türkiyining yawropa ittipaqigha kirishini chüshinidu we qollaydu, u «yawropa ittipaqigha kirish ümidi türkiyining edliye muhitini özgertti» dep qarighan.

2005-yili féwralda pamuk shiwitsariye gézitining ziyariti qobul qilghanda: «ottuz ming kurd we bir milyon ermen bu ziminda öltürülgen»deydu. Netijide, chong majira kélip chiqidu, chünki türkiyining ilgiriki bir qanche nöwetlik hökümetliri «irqni qurutti»dégen shikayetlerni keskin inkar qilip kelgen idi.Gézitler uni «rezil chüprende», «weten xa'ini» dep tillashti, mexsus iston yazghuchiliri : «u eserlirini téz satqanidi, mana emdi weten sétishqa bashlidi»dep yézishti. Bir qisim milletchiler uning kitablirini ashkara köydürdi. Téximu éghir bolghini, u «türkiyige qesten haqaret keltürüsh»jinayiti bilen eyiblendi. Bu ish xelq'ara jem'iyetni chöchütiwetti, garsiye markoz, updayik, éko, guntérgiras qatarliqlarni öz ichige alghan dunyawi katta edibler birleshme bayanat élan qilip, uninggha medet berdi; Yawropa ittipaqi türkiyning mezkur teshkilatqa kirish bélitige érishish- érishelmeslikini mushu weqening netijisige qarap höküm qilidighanliqni élan qildi. Xelq'aradiki jama'et pikrining küchlük bésimi astida, bu dewa 2006-yilining béshida axir bikarqilindi.

Nobél mukapati élan qilinishtin bir kün burun, firansiye parlaménti«erminiye chong qirghinchiliqini inkar qilish qanun'gha xilap» dégen teklip-layhisini maqullidi. Shuning bilen, qarshi turghuchilarning hujumi téximu qebihliship: «u (erminiye chong qirghinchiliqi)dégenni qobul qilish bedilige nobél mukapatigha érishti» dep jar saldi.

Biraq, téximu köp kishiler uning baturluqi, köngli- köksining kenglikige qayil bolushti. Uning türkiyini tenqid qilishi hergizmu öz medeniyitidin pütünley waz kechkenliki emes; Uning gherbni qizghin söyüshi hergizmu özini gherbning qoynigha atqanliqi emes. Muhimi, uning qobul qilghini gherbning romanchiliq en'enisi hem kéyinki modirnézimliq ijadiyet usulidin ibaret; Diqqet - nezirini aghdurghini we ipadiligini bolsa sherq, yeni türkiyining teqdiridin ibaret. U ilgiri mundaq dégen: «özümning türkiyilik bolghanliqimdin hem türk tili arqiliq türkiyini yazghanliqimdin, shundaqla uning qiriq nechche tilgha terjime qilin'ghinidin pexirlinimen. Biraq, ishlarning siyasiylashturuwétilishini xalimaymen. »

Sherq bilen gherb, en'ene bilen zamaniwiliq, salahiyet bilen étirap qilinish, din bilen dehriylik, ré'alliq bilen heqiqiy ehwal qatarliq qosh qatlamliq amillar peyda qilghan toqunushlar pamukning rohiy dunyasida qutrap, uning bilen wetini otturisidiki munasiwetke tesir körsetken. Wehalenki, heqiqiy yazghuchining güzel, chégrasiz rohiy alemdin ibaret birla wetini bolushi mumkin. Ajayip yéri shuki, pamuk asiyliq puriqigha toyun'ghan yazmiliri arqiliq özgiche türkiye medeniyitini pütün dunyagha tonutti.


Menbe: «dunya edebiyati zhornili»ning 2008-yilliq 6-sanidin élindi.
Bu maqalini «esirim shé'iriyet munbiri»ge tewhide teyyarlap yollighan
************************************************************************