Qeshqerning sépil-derwaziliri

Qeshqerning sépil-derwaziliri


Qeshqerning qedimi tarixigha qaraydighan bolsaq 1732-Yili zohirdin hikim beg teripidin qeshqer shehrige sipil soqturghan, bu sipildin sheher ichige besh tereptin kirish üchün, besh derwaza qoyulghan. Bu shu dewirde nahayiti heywetlik soqulghan bolup sirttin kelgen kishini eymendüretti. Sipilning omomi uzunliqi 7 kilomitir bolup qeshqer shehrining texminen 1500000 kuwadirat mitir yerni igelleydu. Sipilning igizliki 30 mitir, kengliki 20 mitir, eng üsti qismining kengliki 15 mitir idi hetta üstide at-ulagh harwiliri bimalal yüreleytti.(anglashlargha qarighanda sipil soqturushqa ketken topa-tashlirini yekendin ademler qatar tiziliship qoldin qolgha sunushup epkelgen iken)
Sipildin sheher ichige besh tereptin kirish üchün besh derwaza qoyulghan bolup, bu besh derwaza töwendikiche:
(1) Yawagh(yar bagh) derwazisi: bu derwaza qeshqer shehrining shimali qismida bolup, yar üstige jaylashqanliqi üchün yar bagh derwazisi dep atilatti. Bu derwaza arqiliq enjan resti bilen hiytgah jamesige kiridu. Hiytgah jamesige eng yiqin bolghan derwaza idi.
(2) Norbishi derwazisi(yingi achqan derwaza): bu derwaza semen yoligha udul qilip, sipilni soqup bolghandin kiyin achqanliqi üchün yingi ichilghan derwaza dep nam bergen.
(3) Qum derwaza: bu derwaza hazirqi pochtaxana aldidiki östengboyi yoligha toghra kilidu.
(4) Qarqi derwaza: bu derwaza hazirqi j x idarisi bilen sheherlik xelq hökümiti ottursigha toghra kilidu .
(5) Töshük derwaza: bu derwaza qeshqerge sipil soqqanda derwaza qoymighan iken, heziret, beshkirem tereptin kiridighan kishiler üchün tüshük ichip achqan iken ,shundin biri bu derwaza töshük derwaza dep atilip kelgen.
Bu sipilning ichidiki yerler sheherge ,sipilning sirtidiki yerler bolsa yizilargha tewe idi. Sipilning ichide 149 meschit we medris bolup hetta sheherning amanliqni saqlaydighan yamul mehkimisige qeder bar idi. Yamul mehkimisi hazirqi wilayetlik j x bashqarmisi shu. Sipilning qedimi iznasi hazirmu wilayetlik j x bashqarmisi ichide bar (tamuzhna idarisining udiligha toghra kilidu)
Bu qedimi sipilning ichidiki sheher xelqining ichimlik süyi yumulaq sheher kölidin teminlinetti.
Shamalbagh tereptin sheher'ichige kiridighan ikki tashliq süyi bolup, sheherning chong kichik kochilirida orman, del-derexliri bar idi. Pakizlik üchün sheherning taziliqigha bek ehmiyet biretti. Hiytgah jamesi ichide ikki köl bolup, sheherning shiimalidiki ahalilarning süyini teminleyti. Sheherning gherp tereptiki ahaliler bolsa yumulaq sheher kölidin teminlinetti. Sheherning jenup teripidiki ahalilar turumtay köl bishi kölidin, doghabeg kölbishi kölididin teminlinetti, sheherning sherq teripidiki ahalilar bolsa bulaq bishidin, yiqin etraptikiler yarbagh tömen deryasi suliridin teminlinetti.
Mana bu sipil uyghur qedimi mimarchiliqining tipik namayendisi we tarixning janliq shahidi idi. Bu sipil ta 1952-Yilghiche esli halitini saqlap kelgen idi.
Bu sipil shehri 1952-Yildin bashlap sheher bilen yizilarning perqini tügütimiz digen bana-sewepler tüpeylidin sipillar chiqilip, köller tindurulup weyran qilindi.

Xulase

Su chiqidighan bulaq bishidiki marjan bulaqlarning közliri itilip qaldi. Bu sheherge norbishidin sular kirip hiytgah jam'esidki köllerge sular toluqlunup turatti. Sheher ichidiki iriq-östenglerde sular shaqirap iqip turatti. Su bar yerde yishilliq bolidu muhiti güzel bolidu, hawa sap bolsa ten saq bolidu. Sap-hawa ten'ge dawa digen mana mushu.

Bulaqning közliri itilip qaldi
Sheherning suliri taqilip qaldi
Erkin hawa nepes alalmay
Sheher xelqi siqilip qaldi

Menbe: chonglarning eslime xatirisidin
Bu eslime «xelq sadasi» isimlik tordash teripidin «diyarim»gha yollan'ghan.
******************************************