NATO ning sherqqe kéngiyishi

NATO ning sherqqe kéngiyishi


(1) NATO sherqqe kéngiyip nege baridu?

NATO gha eza döwletler baltiq dingizi boyidiki latwiyede, yuquri derjilikler yighini chaqirdi. Del shu küni «musteqqil döwletler birleshmisige» eza döwletler bilorosiye paytexti miniskida, yuquri derjilikler yighini chaqirdi.
Bu tasabiliqmu?
Yaki qesten'ge shundaq orunlashturulghanmu?
Bu ishtin nimini his qildingiz?
Yene bir meydan soghuq munasiwetler urshi bashlinarmu?
Soghuq munasiwetler urushi axirlashqili 15 yildin ashqan bügünki künde, yene bir meydan soghuq munasiwetler urshining bashlinishi mümkin emes. Chünki aktip küch terepdarliri, dunyaning hemme yiride rayun xaraktirliq urush qozghap, soghuq munasiwetler urshining axirliship, qizziq munasiwetler urshining bashlan'ghanliqini putun dunyagha jakarlidi. Passip küch terepdarliri, qizziq munasiwetler urushini chekligüdek madari qalmighanliqini, chekleymen depmu chekliyelmeydighanliqini (kosowo urshi, iraq urshi,buning tipik misali) itirap qildi.
NATOning sheriqqe kingiyshi, amirikining eng mohim döwlet istiratigiyesi bolup, «warshawa ehdinamisi»gha eza döwletlerning NATOgha qobul qilinishi, shundaqla sabiq sowit ittipaqi terkiwidiki baltiq dingizi boyidiki üch ittipaqdash jumhuryetnimu, bu teshkilatqa qobul qildi.
Bu qitimqi yuquri derjilikler yighinining, latwiyede paytexti tallinda ichilishi nimini chüshendurdu?
Buni passip küch terepdarlirigha körsitiliwatqan heywe dep qarisaq xatalashmaymiz.
Bu qitimqi tallin uchurshishning mexsidi nime?
Gerche NATO bu qitimqi yighinining ichilishini bashqiche chüshendürgen bolsimu asaliq mexsiti, gherib üchün intayin mohim bolghan inirgiye menbesini, kapaletke ige qilish xalas. NATO gha eza döwletlerde nifit we tebié gaz intayin az ,yawropaning tebié gaz yighlghusi rosiyege tayinidu.Bu qitimqi yighinning siyasi mexsiti intayin alahide tixi ötken yili 11-ayda amirika kingesh palatasi, bosh hökümitining, okra'ina, kirodiye,albaniye, makidoniye... Qatarliq döwletlerning NATO gha eza bolush we qural-yaq bilen teminlesh teklip lahiyesini testiqlidi. Eger okra'ina NATO gha ez bolsa, rosiye intayin tes kün'ge qalidu.
Rosiye chaqirghan miniski yuquri derjilikler yighinigha okraina rehbirining qatnashqanliqi, rosiyeni tipilghusiz yaxshi purset bilen teminlidi. Chüni okra'ina «musteqqil döwletler birleshma gewdisi»din chikinip chiqish jidili qiliwatidu, amirika bolsa okra'inani yinigha tartip NATO gha eza bolushqa qiziqturwatidu. Okra'inada nifit we tebié gaz kemchil, inirgiye mesilide rosiyege taynidighan bolup, rosiye tebié gazning bahasini östürgenliki üchün okra'ina we rosiye munasiwti yamanlashti. Iqtizadi zor derjide chikinip ketken okra'ina, rosiye otturgha qoyghan tebié gaz bahasini qobul qilalmaydu. Eger okra'inaNATO gha resmi eza bolup kirse, amirika okra'inani inirgiye toluqlima mebliqi bilen teminlimeydu, shu seweptin okra'ina pirizintining bu qitimqi yighin'gha qatnishishi, okra'inaning intayin zor siyasi kiriziske duch kelgenlikini chüshendurdu. Bir terepte sam tagha, yene bir terepte shimaliy qutup iyiqi hörpüyüp turiwatidu, qaysi terepke boysunmisun ökra'ina bekmu tes kün'ge qalidu.
NATOning közde tutuwatqini,rosiye küchlük yadro tehidti peyda qilipla belki inirgiye tehditinimu peyda qilalaydu. Rosiyening inirgiye bahasini östürüp,okra'ina qaratliq döwletlerge bisim ishlitishimu bu noxtini ispatlap turuptu.Okra'inaning bügüni yawropaning etisi dep qarisaq xatalashmaymiz.

(2) NATOning sherqqe kéngiyishtiki meqsidi zadi néme?

NATOning sheriqqe kingiyip,ottura-sherqi yawropadiki döwletlerni, ezaliqqa qobul qilish arqiliq, gheribning bixeterlik sisitimisini qurup chiqip, istiratigiyelik mesilini bir terep qildi. .Bu ehwal yawropaning bixeterlik mesilisini hel qilipla qalmastin ,belkiNATOni pütkül yawro-asiya chong quruqluqigha ,shundaqla pütün dunyaning bixeterlik mesilisige, zor tesir körsiteleyghan halgha keltürdi.
Qisqiiche qilip iytqanda sherqqiqe kingiyish,rosiyening dunyada yitekchi döwletlik ornini ajizlashturup rayun xaraktirliq küch tesir da'irsidin siqip chiqirip,rosiyeni menggü bash kötürelmes qiliwitinishni mexset qilidu.

(3) Rusiye buninggha némishqa qarishi turidu we qarishi turup qandaq tedbir qollinalaydu hem qollandi?

Rosiyening döwlet bixeterliki tehditke uchurawatsa, NATOning sheriqqe kingiyshige qarap turmaydu.Küch terepdarlirining urush mashnisini bolghan NATOning sheriqqe kingiyshi, amrikining dunyadiki hökümranliq ornini mustekemlise,yene birtereptin gherib intayin ihtiyajliq bolghan nifit we tebié gaz bayliqigha igadarchiliq qilish hoqoqini qolgha keltürüshni mexset qilidu.Gheribning ige bolmaqchi bolghini rosiyediki mol inirgiye menbesi xalas.
Sabiq sowit ittipaqining parchilinishigha egiship, rosiyening emiliy küchi zor derjide ajizlap ketti.Yilitsin hökümiti dewridimu,NATO özlüksiz türde sheriqqe kingiyish qedimini toxtutup qoymidi.1999-yili sabiq«washawa shertnamisi»eza polsha, win'girye, romaniyedin ibaret üch döwlet, resmi türde NATO ning ezaliqigha qobul qilindi.
Putin hökümiti dewride NATOning sheriqqe kingiyish qedimi tiximu tizleshti. Roslar NATOning sheriqqe kingyshini tosup qalmaqchi bolghan bolsimu, emma arman'gha chushluq derman bolmighachqa, buninggha qarita hichqandaq qarshiliq körsitelmidi. Okra'ina NATO gha resmi yusunda eza bolup kirse, roslargha kiliwatqan tehdit tiximu küchiyidu.
Putin hökümiti, yingi tiptiki yadroluq su asti paraxoti bilen rosiye dingiz armiysini qurallandurup rosiye hawa armiysining yiraq musapiliq bombardimanchi ayrupilanlirining uchushini, eslige keltürüp gheribke heywe körsütüsh usuli bilen NATOning sheriqqe kingyishni tossup qalmaqchi bolghan bolsimu gherib ,putin hökümitining quruq tire taraqlatqinigha perwa qilmay, sheriqqe kingiyish pilanini yolgha ongushluq emelge ashurdi.Rosiyening eng eng axirqi birla koziri qaldi.U bolsimu yadro qurali ishlitip öz küchini körsütüp qoyush .Likin putin bolsun yaki yingidin saylan'ghan pirizinit mididiw bolsun yadro qurali ishlitishke pitinalmaydu.Yingi dunya siyasitining kün tertiwige kirgüzülgen rosiyeni parchilash pilani, NATOning sheriqqe kingiyshi bilen mas qedemde ongushluq ilip biriliwatidu.

(4) Rusiyening qarishi turushida qandaq menpe'et közlen'gen?

NATOning sheriqqe kingiyshi, rosiyening janijan menpetige taqilidighan mesile. Kosuwo urshi rosiyening yawrupadiki tesirini ajizlitish üchün qozghalghan bolsa, NATO ning sheriqqe kingiyshi bolsa rosiyening tesirini yawropadin pütünley qoghlap chiqirshini mexset qilidu.
Roslarning tesiri yawropadin qoghlan'ghandin kiyin ,ottura asiyadin qoghlinishqa bashlaydu.
Ros eqildarliri mushu xildiki ehwalning yüz birishini aldin mölcherlep junggu bilen birlikte 2001-yili «shangxey hemkarliq teshkilati»ni qurup chiqip mewjutluqini yoqatqan«warshawa ehdinamisi»ni tirildürüsh xiyalida boldi.
1996-yili «shangxey hemkarliq teshkilati»ning asasi bolghan «5 döwlet uchurshush mixanizimi» qurulghandin bashlap hazirghiche bolghan 10 yil mabeynide amirika bu teshkilat toghrisida hichqandaq siyasi höjjet ilan qilip baqmighan ,hichqandaq arlishi yaki qaratmiliqi bar herbi herket qollanmighan.«shangxey hemkarliq teshkilati» qurulghan deslepki mezgilde bu teshkilatqa eza bolghan alte döwlettiki «térorrizim, radikalizim we bölgünchilik»tin ibaret üch xil küchke birlikte zerbe birish idi.
«shangxey hemkarliq teshkilati» barliqqa kilish bilenla ,asiya qit'esidiki noposi eng köp,qaplinishi eng keng bolghan rayun xaraktirliq hemkarliq mixanizimigha aylinip sherqi asiya we ottura asiya rayunida sel qarashqa bolmaydighan tesir küchini jari qildurushqa bashlidi.
2003-yiligha kelgende « shangxey hemkarliq teshkilati» türlük tüzüm qurulushini tamamlap ijra'iye apirati,türlük komitit we uchrishishi mixanizimini qurup,nizamname we giribni bikitip heqiqi türdiki mukemmel xelq'araliq teshkilatqa aylandi.Dimek «shangxey hemkarliq teshkilati» yoqalghan «warshawa ehdinamisi»ning ornini ilip NATO bilen qarshilshalaydighan herbi ittipaqni shekilendurdi.
Rosiye yawropadin qoghlap chiqirilghandin kiyin, ottura asiyadinmu qoghlap chiqirilishqa bashlaydu.Sabiq sowit ittipaqi parchilan'ghandin kiyin, junggumu ottura asiyani öz tesir da'irsige kirgüzgen bolsimu likin rosiyedek emiliy tesirge ige emes. Afghanistan urshi partilighandin kiyin amrika ottura asiyagha kirdi. Bishkek we tashkent de herbi baza qurdi. Dimek amirikining ottura asiyada herbi baza qurushi «shangxey hemkarliq teshkilati»ning NATO bilen qarshilishalaydighan herbi ititpaq emeslikini chüshendürüp berdi.
Rosiyening tesir küchi yawropa we ottura asiyadin qoghlap chiqirilghandin kiyin, parchilinip kitishtek qismetke duch kilidu. Yalta yighinida sizip chiqilghan dunya xeritisi bekmu konirap ketti.Dunya xeritiside yingi-yiingi döwletlerning peyda boliwatqinini yiqin kelgüside korushke bashlaymiz. Yingi dunya siyasitining muqeddimisi, kosowoning döwlet qurushi bilen bashlandi.

(5) Rusiyening qarishi turushidiki menpe'et da'irisi nedin negiche?

Sherqiy yawropa, balqan yirim arili, kawkaziye, ottura asiya... Rayunliri rosiyening tesir da'irside bolup, padishahliq tüzüm aghdurlup komunizim tüzümi ornitilghandin kiyin, roslarning tesir da'irsi ottura-sherqi yawropa, kawkaz, ottura asiya rayunliridin halqip, ottura sheriq, afriqa, sherqi jenubiy asiya, jenubiy asiya, sherqi shimaliy asiya, jenubiy amrika, karip dingizighiche kingeydi. Sabiq sowit ittipaqining parchilinishigha egiship, soghuq munasiwetler urshimu axirlashti. Roslar aldi bilen ottura sheriq we afriqidin qoghlap chiqirildi. Kiyin sherqi jenubiy asiya we balqan yirim arilidin qoghlap chiqirildi. NATOning sheriqqe kingiyishi netijiside, emdilikte ottura we sherqi yawropadin qoghlap chiqiriliwatidu.
Karib dingizi rayonida yenila roslarning tesiri mewjut, chünki kuba yenila roslar bilen ighiz burun yaliship yüridu.Amirka kubadiki roslarning tesiridin anche ensirep ketmeydu.Jenubiy amirikidiki winsu'ila roslarning qoynigha özini itip roslar bilen apaq chapaq bolup kitiwatidu.Charwisning burnigha yeydighan künliri yiqinliship qaldi. Roslarning winsu'ladiki tesirimu qisqa waqit ichide winsu'iladin qoghlap chiqirilidu.Jenubiy asiyadiki hindistan roslarning eni'eniwi ittipaqdishi bolsimu, amirika hinidstanni öz yinigha tartip, roslarning tesir da'irsini hindistandin qoghlap chiqarmaqchi boliwatidu. Roslarning tesirini hindistandin qoghlap chiqarmaq asan emes. Chünki hindistanmu rayun xaraktirliq chong döwletke aylinish gherzide boliwatqachqa, rosiyening küchlük qolishigha muhtaj.Nawada rosiye parchilinip ketse roslarning tesiri hindistanda yoqulidu.
Roslarning yashash boshluqi kündin kün'ge tariyip kitiwatqan bügünki künde ,eng axirqi tesir da'irsi zor bolghan ottura asiyadin qoghlap chiqirilsa, roslar haman parchilinip kitishtek halaketlik teqdirdin qichip qutulalmaydu.

(6) NATO negiche kéngeygende andin boldi qilidu? (axirqi pasili nede)?

NATOning kingyish da'irsi tolimu keng mundache iytqanda, pütün yer sharini öz ichige alidu.Kelgüsideküch terepdarliri pütkül dunyagha tesir körsütüp, özige qarish turghudek reqip qalmighuche NATOmewjut bolup turiwiridu


(bu tehlil maqalisini Jidelhor «izdinish»qa yollighan)
****************************************************