Exlaq kirizisimizge nezer

Délo türliridin exlaq kirizisimizge nezer(1)


Tuniyaz osman


Nechche yil burun «uyghurlar yéngi esirge qandaq halette kirduq?» dégen menide munaziriler bolghanliqi ésimde. Meyli néme talishayli, bir nerse ayanki özimizni yéterlik derijide tonup yetmey turupla: yéngi esirning qandaq bolushi mumkinlikini chüshinip ülgürmey turupla: yéngi esirde özimizning qandaq bolidighanliqimiz üstide eqliy xulase chiqirip bolmay turupla, teyyarliqsiz bir halette yéngi esirge qedem qoyduq. Yéngi esir bashlan'ghandin kéyin uni tebriklep, medhiyilep naxsha- usul uqup kelsekmu, qarighularche ümidlinip ketsekmu, özimizni özimiz xosh qilip dewr bilen teng ilgirilep tereqqiy qilip güllinip kétiwatimiz dep ghapil sözlep yürsek, ziddyetlerdin özimizni qachurup mesililerni körmeske sélip jan baqtiliq idiyisi bilen naxsha towlap, usul oynap kün ötküziwalsaqmu, yéngi esirde biz düch kéliwatqan mesililerning éghirliqi haman bolmaqta. Rehimsiz pakitlar bu mesililerdin chetnep ötüshning mumkin emeslikini tonutup, bizni özimiz heqqide, kelgüsimiz heqqide qayta oylinishqa mejbur qilmaqta. Künséri yamanliship bériwatqan muhit mesilisi, iman-étqad krizisi, exlaq we medeniyet krizisi, zeherlik chékimlik, eydiz, namratliq, ishsizliq mesililiri uyghurlarda xiyanetning köp hem éghirliqi mesilisi qatarliq talay mesililer aldimizda döwlinip turmaqta. Bular üstide oylinip, milliy mewjutliqimiz heqqide bash qaturush uyghur qewmige tewe herbir mes'uliyetchan insanning bash tartip bolmas burchi bolsa kérek.
Elwette bu mesililer üstide bir qétim xelqperwer ziyalilirimiz xéli burunla jiddiy oylandi. Ötkür pikir, pelsepiwi xulase, weznlik mulahize we endishilik xiyallar bilen tolghan yaxshi eserlerni élan qildi. Ene shu eserler tesir qilghan bolsa kérek, jem'iyettiki hadisilerni, aldimgha uchrighan ishlarni we yoluqqan délolarni özimizning nuqtisidin körsitishke bashlidim. Körsitip bériwatqan türlük- tümen délolarning arqa körünüshi, ichki sirliri, peyda bolush yiltizi köprek diqqitimni qozghidi. Shundaq déyishke boliduki, dunyaning melum rayonida yüz bériwatqan délolarning ehwali we xaraktérige xaraktérige qarap shu rayondiki asasliq mesilining némilikige we shu rayon xelqining idiyisi, pisxikisi, qimmet qarishi, iqtisadiy sewiyisi, exlaq sapasi qatarliqlar üstidimu yekün chiqarghili bolidu. Mushu nuqtida turup özimizge höküm chiqirip baqidighan bolsaq, netijisi ademni xoshal qilmaydu. Belki endishilik xiyallar qaynimigha söreydu, chüchütidu. Iman-étiqadning suslishishigha, yoqlishigha yüzlinishidin kélip chiqqan exlaqi buzulush- türlük rezilliklerning, tügimes paji'elerning yiltizi: milliy kimlikning buzulushi, uyghur rohining chirip ajizlishishini royapqa chiqiriwatqan éghir késellik. Buni dawalimay turup, milliy mewjutluqni saqlighili bolmaydu dégen pikirge kélip qalimiz.
Shundaq qilip yéngi esirge, köp xil kiriziske patqan halette qedem basqanliqimiz ashkare pakit bolup qaldi. Buning ichidiki exlaqiy kirzisimiz hazir sir bolmay qaldi. Shundaq bolsimu uyghurlardiki délolar noqtisidin yene shu mesile üstide élip barghan küzitishlirimizning bir qisimini uqurmenlerge sundum. U özimizni melum noqtidin körsitip béridighan eynek bolup qalsa ejep emes.


Qatilni qachurghan qiz

2001-yili 3-ayning 7-küni kech.
Aqsu shehirining awat kochisigha jaylashqan heshemetlik meyxanining xas hojurlirining biride ikki er we bir qiz haraq ichiship olturatti. Közini yénidiki qizidin üzmey, qizning u yer, bu yerlirige qol sozup olturghan yéshi chongraq er palech bolup, méyiplar harwisida olturghanidi. Yene birsi yash yigit bolup, yéshi chong erning mulazimi idi.
- tang xojayin tamaka chéking,- dédi yash yigit yéshi chong erge tamaka tutup we derhalla ot yéqip ülgürdi. Uning gep- söz heriketliridin xoshametchilik bilinip turatti.
Tang xojayin isni chember chiqirip püwlidi, andin yash yigitke:
- shawli sen hazir chiqip tünügün déyishken ishni bijirwétip kel,- dédi.
Yash yigit «xop xojayin» déginiche chiqip ketti. Xojayinning xumarlashqan közliri qizgha yéngiwashtin tikildi.
- qarawériszghu xojayin, közlirim bashqiche körünüwatamdu- néme? Qiz xojayin'gha nazlinip béqip.
- güli, közliring janni alidu. Qarighanche qarighum kélidu. Sanga qarashmu ajayip huzur.
- ajayip huzurlarni almighandek gep qilisizghu?
- huzurnighu köp aldim. Yenila shundaq qilghum kélipla turidu.
- némige aldiraysiz, waqit dégen köpqu.
Qiz gépini tügitip qorumidin bir parche élip xojayinning texsisige sélip qoyup. Orunduqni tartip xojayin'gha chapliship dégüdek olturdi.
- qéni bir romkidin icheyli,- dédi xojayin. Qedehler soqushturuldi.
- güli uyghur qizliri némandaq chirayliq. Qizlarning hemmisi bilen yétip baqqum kélidu. Mana pul dégen bizde turuptu. Uni qizlargha xejlimey némige ishlitimen? Hazirghiche xéli köpliri bilen yétipmu baqtim. Her bir körsem yéngi hewes peyda bolidu. Men jiq közettim. Silerning erliringlar setken. Qizliringlar chirayliqken. Hazir chong boluwatqanlar pütünler qiz bala bolup qalsichu?
- nepsingiz yamaniken xojayin. Mana hazirmu etrapingizda güzeller tolighu. Téxi nechche kün burunla ish izdep kélip qalghan téxi yüzi échilmighan bir qizni hojuringizgha ekiriwélip til bilmigenni démigende rastinla peyzi bar iken dep yürmidingizmu? Emdi erlirimizning setlikige kelsek méningmu közümge sighmaydu. Burun téxi bek eskidi ular. Biz kichik chaghlirimizda béshimizgha yaghliq chegmey méngip qalsaq tillap kétetti. Hazirqidek yaxshi waqitni tesewwur qilghili bolmaytti, hazir héchkim bir nerse déyelmeydu.
- tereqqiyat, tereqqiyat, dédi xojayin,- tereqqiyat qalaq idiyisini özgertti.
- rast deysiz xojayin,- dédi qiz gepni tartiwélip,- hazir tereqqiy qilduq. Nimish qilsaq ixtiyarimiz. Erkinlik özimizde. Emma bir qisim dostlirim bundaq erkinlikke toluq érishelmeywatidu. Ötkende bir dostum haraqni jiqraq ichip qoyup yolda yétip qaptiken, térrorchilar «qiz bala turup nimishqa haraq ichisen» dep urup, kiyimlirini saldurup yalingachlap yatquzup qoyuptu. Xoshnimizning qizini «xenzugha tegding» dep yene shu térrorchilar qattiq urwétiptu. Kéyin'ghu hökümet bu térorchilarning wetwerikini chiqiriwetti. Biraqze eshu dostum bu yurtni tashlap kétip qaldi.
- kona idiyiler haman özgiridu, ilgharliq ghelbe qilidu,- dédi xojayin,- kel yene birni icheyli.
- tügitip ichimiz emse,- dédi qiz.
Xojayin romkini qoyup yene bir tala tamaka tutashturup, aldirimay gep bashlidi.
- uzaq yillar ilgiri silerdin shundaq güzel hem jesur bir ayal chiqqan. Uning isimi iparxan. He rast güli, sen iparxan toghruluq anglighanmu?
- téléwziye filimidin körgen.
- téléwziye filimde hékayini özgertiwetken. Men nechche yil burun bir tiyatir esirini oqughan. Uningda iparxan toghrisida eynen sözlen'gen. Yekendiki bir jengde iparxan esirge chüshüp béyjinggha élip bérilghan. U chaghdiki padishah chenlung iparxanning riwayetlirini anglap xupiyane bolup, yarliq bilen iparxanni huzurigha keltürgen. Iparxan «men dégen musulmanning qizi, yatlarni yénimgha keltürmeymen» dep chenlung bilen birge bolushni ret qilghan hem chenlung xandin qisas almaqchi bolghan. Xan anisi iparxanning oghligha ziyankeshlik qilip qoyushidin ensirep uni öltürgüziwetken. Chenlung xan iparxanning ölümige qattiq qayghurghan. Xelq iparxanni diyanetlik ayal dep hörmetlep eslep kelgen. Men sanga némishqa bu hékayini sözlep qaldim. Sewebi addiy, mubada eshu iparxan hazirqi dewride yashap qalghan bolsa, men choqum uni qoynumgha ekireleyttim. Chenlung sürelmigen huzurni men sürgen bulattim. Pul bersem iparxan choqum ret qilmaytti. Iparxan ishsiz qalsa, ach qalsa qoynumgha özi xalap kirgen bolur idi. «men musulman qizi» dégen gepni démigen bulur idi. Chünki senmu bir musulman qizighu, sen ret qilmidingghu?
- shundaq, méning ata-anam musulman. Menmu özümni musulman deymen. Men mundaq oylap qaldim. Iparxan yashighan eshu dewride yashap qalghan bolsam, iparxanning ornida men bolup qalghan bolsam, padishahning péshige ching ésilip, putlirni söyüp, orida rahet-paraghette yashighan bolur idim.
- men méyip bolsammu chenlungdin yaxshiraq ikenmen. U padishah turup bir iparxanni maqul qilalmisa, men jiq iparxanlarni maqul qiliwettim.
- menmu iparxandin eqilliq ikenmen. Péshige ésilip putigha süyidighan'gha padishah tapalmisammu, tang xojayinni tépiwaldim.
- güli, waqit bir yerge bérip qaptu, nimish qilimiz, aram alimizmu?
- nimish qilghungiz bar xojayin?
- shunimu deymenmu?
- bolidu, emdi ichkiri xanigha kiremduq?
- shundaq qilayli.
Qiz méyiplar harwisini ittirip ichkiriki xanigha ekirdi. Xanida qosh kishilik karwat qoyuqluq idi. Qiz xojayinni kariwatqa chiqirip, kiyimlirini saldurdi. Andin özi yalingachlinip palech xojayinning qoynigha kirdi.
Ishikning zerb bilen urulushi we qattiq échilishi karwattiki ikkiylenni chöchütiwetti. Ishiktin palta kötürüp kirgen shawli qizni xojayinning tégidin tartip chüshürüp, xojayinni palta bilen chaniwetti.
- nimish qiliwatisiz? Tang xojayinni öltürüp qoydingiz
- bu qéri sizge layiq emes. Palech jénida sizni quchaqlisa qandaq bolidu. Sizdek güzel manga layiq. Baya ishni béjirip kelsem ishik taqaq. Bösüpla kirdim. Gumanim toghriken,- dédi shawli qolidiki qan yoqini yuyuwétip. Andin yalingach qarap turghan qizgha qarap dédi:
- qéri öldi, waqit yérim kéche boldi, emdi nimish qilimiz?
- nimish qilghungiz bar?
- séni qoynumgha solap huzurlan'ghum bar.
- bolidu, biz dégen silerni huzurlandurushqa yaralghan. Yandiki öyge chiqamduq.
Shawli bilen qiz yandiki xanigha kirdi. Güli (uyghurlar héchqachan qizigha güli dep at qoymaydu. Bu qizgha herqandaq uyghurche isimni ishlitishni numus körgenlikim üchün uning isimni shu kündiki chaqirilishi boyiche güli dep aldim). Shawlining kiyimlirini sélishqa yardemliship, kariwatqa chiqip uning qoynigha kirdi.
Ikkisi jinsi munasiwet ötküzüp bolup ornidin turushti. Birlikte tang xojayin öltürülgen öyge kirip haraq we bénzin chéchip jesetke ot yéqiwetti. Andin tang qarangghusida neq meydandin ayrilishti.
- qandaq qilimiz güli,- dédi shawli,- amal tapmisaq bolmaydu. Bolmisa saqchilar tutuwalsa bash kétidu.
- aqsudin kéteyli,- dédi güli.
- nege kétimiz?
- korligha barayli.
Mende kiragha bergüdek pul yoq.
- mende bar, xojayin kariwatta bergen,- dédi güli.
Ikkisi mashina kira qilip korligha bérishti. Méhmanxanida bir nechche kün birge turghandin kéyin güli shawligha pul bérip ichkirige qachuruwetti.
Emma uzun ötmeyla bular qanun torigha élinip qaldi. Shawli shangxeyde, güli aqsuda tutuldi. Aridin uzun ötmey sot mehkimisi shawligha ölüm jazasi höküm qildi. Gülige türmige yol xéti késip berdi.
Shundaq qilip tang xojayin öltürüldi. Shawli étildi. Güli türmidin nésiwisini aldi. Délo asta-asta untuldi. Emma men bu délo peyda qilghan achchiq tesiratlarni untup kételmidim. Mushu déloning muzakirisige qatnashturulghan waqitta ichim achchiq bolup qalghan idi. Kallamgha iparxan we chenlungning, güli we xojayining hékayisi kiripliwalghan idi. «xojayinning men padishah chenlungdin yaxshiraq ikenmen, u qilalmighan ishni men qilalidim» dégen sözi, gülining «men iparxandin eqilliq ikenmen, padishahni tapalmisam, xojayinni bolsimu taptim» dégen sözi qattiq mulahizilerni qozghaytti. Mulahizem ewlad bilen ejdad, ésil exlaq hemde ghuwa körüniwatqan kélechek arisida qanatlinatti. Emma men bu mulahizilirimni kéyin'ge qaldurup, déloda eks etken exlaqi mesililerni oqurmenlerning mulahizisige tapshurdum.


Nepret qozghaydighan ziyankeshlikke uchrighuchilar

2001-yili 1-ayning 1-küni
Sheherni bayram xoshalliqi qaplighan idi. Hawaning soghuqliqigha qarimay kochilarda adem mighildaytti.
Göher chirayliq yasinip achisi bilen xoshliship öydin chiqqanda qarangghu chüshüp ketken bolsimu, bayramliq chiraqlar yollarda, binalarda chaqnap turatti. Göherning kichik bezmixanidiki tijariti yaxshi boluwatatti. Bügünmu amiti kélip puldar birsige hemrah bolup, kadir dégenning birer ayliq, déhqan dégenning birer yilliq pulini biraqla tapalaydu. Buning üchün kadirdek töt waq yoqlimidin, zérikishlik tekshürüshlerdin ötüp,sekkiz sa'et midirlimay olturush ketmeydu. Déhqandek topilargha milinip maghduri ketkiche ishlesh ketmeydu. Pakiz yataq, pakiz méhman, arambexsh karwat mushula kupaye. Shundaq asan... Göher tatliq xiyallar bilen bezmixanigha kélip qalghanliqini sezmeyla qaldi.
Göher xéridar saqlap axiri bir xéridar tapti. Xéridar özini shyawwang dep tonushturdi. Göher xéridar bilen méngiwatqanda bir kesipdishi uning qoliqigha bir nimilerni pichirlidi. Göherning tapqan xéridari wang wénxua, wang janenler bashchiliqidiki qara guruhning adimi idi. Göherning kesipdishi uni tonuwélip göherni agahlandurghan idi. Göher héliqi xéridargha hemrah bolushtin yéniwalmaqchi boldi. Emma guruhning bashqa ezliri peyda bolup, uni mashinigha mejburiy chiqirip, sheher sirtigha élip ketti.
Sheher sirtidiki bir öyde göher yalingachlanduruldi. 12 adem nöwet bilen uninggha tashlandi. Uning zarnilishliri, qaqshashliri ularning xiyaligha kiripmu chiqmaytti.
Quyash chiqip yene bir kün bashlandi. Göherge nisbeten bu yerdin kétish qiyindek körünetti.
- néme? Qaytip kétimen,- chalwaqidi wang wénxua göherning kétish heqqidiki gépini anglap,- awal bizge besh yüz yüen emgek heqqi bérisen, aka- ukilar kéchidin béri sanga emgek qilduq, ter aqquzduq. Buning heqqini töliwétip andin yoqal.
- akam dégendek qil,- dédi birsi uning péshanisige nuqup turup,- séni bir kéche huzurlandurup qoyduq. Huzurlinip hushungdinmu kettingghu, qéni pul chiqar, bikargha quchaqlap qoyduqmu séni?!
- mende pul yoq, rehim qilinglar akilar.
- yighangni kéchidikidek kariwatqa chiqqanda yighla. Hazir bizge pul kérek, yighangmu, sésiq tiningmu kérek emes. Yighlima deymen, héli bikar yighlighanda tuyisen.
Ular göherning kiyimlirini axturushti. Axshamqi mashinigha chiqish jeryanidiki tartishishta pul chüshüp qalghanmu yaki pul yoqmu bunisi namelum, ularning aqturushliri bikargha ketti.
- aka bu bir diwane jalapken. Ténidin bashqa pulgha yarighudek héchnimisi yoqken, qandaq qilimiz?
- uni élip ménginglar,- dédi wang wénxua.
Ular göherni ittirip, düshkellep qurulush qiliniwatqan bir yerge élip bardi.
- bir oynisang yüz yüen, qéni qiz bala oynaydighanlar barmu,- dédi birsi warqirap.
- bu dégen uyghur xénimi, qarisang chet'ellikke oxshaydu, chet'ellikni oynash chüshünglardimu nésip bolmaydu.
- buni oynisang chet'ellikni oynighan'gha oxshash,- dédi yene birsi ishlewatqanlargha warqirap.
Ishlewatqanlar perwasiz, özining ishi bilen idi.
- bahasini chüshürüp sinap béqinglar,- dédi wang wénxua.
- bir qétim oyniwélishing ellik yüen, mana qaranglar, chirayliq uyghur xénimi,- dédi birsi göherni aldigha ittirip.
Ishlewatqanlar yenila perwasiz idi. Goruhtikilerdin birsi göherni ittirip bir ishlemchining yénigha apirip didi.
- ellik yüen bérip bir qétim oyniwal, chataq chiqmaydu.
- yaq, oynimaymen,- dédi ishlemchi.
- senmu er kishimu hu lata,- dédi héliqi ishlemchini bir shapilaq urup.
- jürünglar bashqa yerge apirayli,- dédi wang wénxua.
Shundaq qilip ular göherni bir qanche jayda apardi. Axirida bir satrashxanigha élip kirdi. Bu chaghda kün chüsh bolghan idi.
- bu bir nes basqan jalapken,- dédi birliship shunche izdisekmu xéridar chiqmaywatidu.
- yene saqlayli, satirashxanigha xéridar kirip qalsa bu jalapni tashlap bérip pulni alimiz.
Ular uzaq saqlashti, emma satrashxanigha xéridar kirmidi.
- akilar qorsiqim bek échip ketti, yigüdek bir nerse béringlar,- dédi göher bir chaghda.
- aghizingni yum toymighur pes jalap qorsiqinggha tang atquche yéding. Yene yigük kelgen bolsa birdem saqla, xéridar kirip qalsa yégüzüp qoysun,- dédi birsi göherge warqirap.
Kech kirishke az qalghanda ular göherni sheher etirapidiki bir jaygha apirip mashinidin chüshüriwétip kétip qélishti. Göher achliq we azabtin maghduri qalmighan qedemlirini teslikte yötkep sheherge qarap mangdi.

2001-yili 1-ayning 2-küni
Henipe derstin chüshüp yatiqida chirayliq yasandi. Jüme küni bolghachqa yataqtiki qizlarning köpi alliqayaqlargha kétip qélishqan bolup, 2 qizla parangliship olturatti. Henipe ulargha «tughqinimning öyige bérip qonup ete kélimen» dep qoyup, chirayliq dessep unwérsitét derwazisidin chiqti. Taksidin birn tosup üstide yultuz derijisi yuqiri bolghan sheherde nami bar bir méhmansaraygha yol aldi. Xélidin béri u her jüme küni eshu méhmansarayda xéridar kütüwatatti. Bu yol bilen tapqan pul uningdek aliy mektep oqughchisigha nisbeten xélila köp pul idi. Henpe taksidin chüshüp puldar xéridar bilen uchrishishni bolsa téxi chet'ellik xéridar bilen uchrishishni tilep méhmansarayning bosughisidin atlidi. Hemde özige tonushluq zalgha kirip xéridar saqlawatqan qizlar qatarigha qoshuldi. Xélila kéche bolghanda bir xéridar bilen tonushup qaldi. Xéridar özini «shu ependi» dep tonushturdi. Henipe xoshal bolup uning teklipige asasen sirtqa chiqti. Sirtta bir qanche adem mashinigha uni zorlap chiqardi-de élip ketti. Bular wang wénxua guruhining ademliri bolup, göherni sheher sirtida tashliwétip méhmansaraygha qoghdash heqqi yighimiz dep kelgen. Shu jeryanda shulardin birsini xéridarliqqa tapqan idi.
Ular henipeni sheher sirtidiki héliqi öyge élip bérishti. Henipe qorqup ketken bolup, toxtimay yash töketti.
- kariwatqa chiqip kiyimingni sal jalap,- dédi birsi henipeni kariwatqa ittirip turup,- axsham mushu kariwatta achangni yatquzghaniduq. Bügün nöwet sanga keldi. Ete nöwet apanggha kélidu.
Henipe uning gépidin aldinqi künimu bu yerde bir ish bolghanliqini sezdi, hemde yash töküp turup kariwatqa chiqti. Shundaq qilip ular henipege nöwet bilen qol uzitishti.... (matériyallardin qarighanda shu küni guruhning hemme ezaliri jem bolghan bolup, ular henipege tang atquche ottuz besh qétim basqunchiliq qilghan. Yérim kéchidin ötkende henipe hushini tamamen yoqatqan. Emma ular basqunchiliqni toxtatmighan).
- aka, tang yurighili xéli boldi, bu jalap uxlapla yatidighu, achiqip tashliwétemduq?
Hajiti yoq, uyghur jalapliri mushundaq uyquchan kélidu. U oyghan'ghuche xalighan buraderler uning qoynigha kirip yétiwéringlar.
Shu küni göher achisi bilen j x idarisige bérip délo melum qildi. Hemde saqchilarni özi basqunchiliqqa uchrighan öyge bashlap bardi. Saqchilar öyge kirip ajayip bir ehwalni kördi. Kariwatta bir er we bir ayal qipyalingach yatatti. Ayal del henipe bolup, téxiche hoshsiz idi. Saqchilar yalingach erni bir qism shérikliri bilen qoshup tutup élip ketti.
Shundaq qilip yéngi yil bu qizlarning yighisi we jinayiti bilen bashlandi. Ajayip qabahetlik délo arqa-arqidin yüz berdi. Exlaq peziliti, ghururini yoqatqan qizlar bu wehshi jinayetning qurbani-ziyankeshlikke uchrighuchiliri bolup qaldi. Emma bu ziyankeshlikke uchrighuchilar ademning hésdashliqini qozghash u yaqta tursun küchlük nepritini qozghaydu. Bu qizlar iman-étiqadtin toluq mehrum bolghanlar bolup, ténini sétip pul tapqili öz er izdeydu. Er dégen uqum ularning kallisida shunchilik tetürki puli bolsila er boliwéridu. Kim bolsa hetta boliwéridu. Göherge nisbeten bashqa tirikchilik yoli yoqmu? Henipedek aliy terbiye körgen qiz nimishqa bu yolgha méngip qaldi? Aliy ma'arip terbiyisi uni yaman yoldin nimishqa tosup qalalmidi? Aliy mektep qizliri ichide bundaqlar nimishqa shunche köpiyip kétidu? Nöwette qizlarni bu yolgha yiteklewatqini qandaq idiye? ... Bundaq so'allar ademni heqiqeten qiynaydu.
Méning chüshenchemde bundaq paji'elerning yiltizi étiqadsizliq, étiqad-milletning rohi tüwrüki, milletning immunitét küchi étiqadtin kélidu. Étiqad ajizlashsa milletning immunitét küchi ajizlishidu. Mubada étiqad yoqalsa milletning immunitét küchi yoqulup, milliy mewjudiyetni yoqutush xewpi peyda bolidu. Étiqadsiz insan-rohi dunyasi gumran bolghan insandur. Bizde étiqad bilen yandiship kélidighan yene bir meniwi qoral iman bar bolup, u konkrét ademning öz wijdanini, ghururini, özini saqlashtiki qudretlik qorali. Bu meniwi qoral yoqalsa jahanni peskeshlik, rezillik qaplap kétidu. Siz meyli étirap qiling, meyli étirap qilmang étiqadning susliship, imanning yoqilishi- uyghur jem'iyitidiki ajayip paji'elerni peyda qildi. Uning eng tipik körünüshliridin birsi pul üchün munapiqliq, satqinliq, xumsiliq, solamchiliq, jalapliq, qatilliq, bulangchiliq... Larning hemmisini qilishtin ibaret.
Tariximizgha nezer salsaq, pul bilen wijdan, pul bilen ghururning munasiwitige da'ir ajayip weqelerning qatnashchisi eyni chaghdiki ayallirimiz bolup chiqidu. Iparxan esirge élinip béyjinggha apirilghandin kéyin, manju hökümran chenlunggha xotun bolushni qet'iy ret qilghan. Heshemetlik orda, mexsus yasitilghan katta saray, eyshi-ishretke tuyun'ghan orda turmushi, pul we mal- mülük uning wijdanini xireleshtürmigen. Ölüm tehditimu ghururini sunduralmighan. Ghururini sétip, imanini yuqutup manju hökümranigha xotun bolushtin ölümni ewzel körgen. Iman bilen, pakliq bilen öz étiqadidin waz kechmey turup ölüshni xalighan. Uyghurning yene bir jasaretlik qizi nuzugum hörlük üchün yurtidin palinip tutqunluqta yürgen künlerde manju emeldarigha xotun bolushni ret qilip, emeldarni öltürüp qéchip ketken. Pak jisimning imansiz emeldar teripidin bulghinishidin ölümni ewzel körgen. Ghururi, wijdanini, imanini yoqatmasliq üchün hayatidin kéchishke razi bolghan.
Bu tarix yiraqta qalghanséri ularning simasi shunche büyük, shunche qudretlik körünmekte. Hazirgha kelgende qizlirimiz eshundaq étiqad, eshundaq jasaret, eshundaq rohi mukemelliktin ebediy xoshlashtimu? Göherdek, henipedek qizlardin minglap yighsa iparxan, nuzugumlarning bir tal tashlanduq tirniqigha tenglishermu? Eger tarixni arqigha yandurghili mumkin bolghan bolsa göher bilen henipeni hökümran chenlungning, nuzugum öltürgen soltek emeldarning aldigha apirip tashlap baqsaq ajayip bir namayen bolghan bolar idi. Bu ikki qiz emeldarning aldida tizlinip, putlirini söyüp turup «jénim aman bolsila, pul bersengla, néme qilsang qil» dep yighlap turghan bular idi. Iparxan , nuzugumlarning rohi buningdin numus qilip qorun'ghan bular idi. Qéni siz undaq emes déyelemsiz? Mushu délogha qarang. Göher bilen henipege qarang. Exlaq- peziletni chörüp tashlap, kökini sétishni özi xalap xéridar izdidi. Puli bolsila xéridarning qéri yash we kim bolushini ayrimidi. Axirida «oghrini qaraqchi soquptu» dégendek aqiwetke qaldi. Mubada it- ésheklerning puli bolghan bolsa göher we henipeler choqum it-éshek ta'ipisidin xéridar izdigen, it- ésheklerge nomusini sétip, özini shulargha tutup bergen bular idi.
Mubada eshu pahishilerning millet tamghisi bolmighan bolsa nomusini satqan chaghda özini uyghur qizi biz démey «biz choshqining qizi», «itning qizi» dep turup pahishiwazlarni ishendüreligen bolsa (bu elwette mumkin emes) bunchiwala qaynishimizning zörüriyiti qalmighan bolatti. Napak ten, bulghan'ghan roh göher henipedeklerning özige tewe bolghan bilen, milletning izzet- abroyi omumgha, xelqimizge tewe. Meyli pahishe bol, meyli emeldar bol,meyli kim bol héchkimning milletning izzet- nepsige, abruyigha ziyan yetküzüsh hoquqi yoq. Shunga bundaq qilmishlargha süküt qilishqa bolmaydu.


Délodin ashkarilan'ghan ippet mexpiyti

2003-yil küz aylirining melum bir küni kech
Aqsu shehirining awat kochisigha jaylashqan déskoxanining ishik yénidiki chiraqliri kéche qarangghusida öchüp- yénip turatti. Déskoxana aldidiki yolda besh qizni besh yigit tosuwalghan idi.
- bizni mangghili qoyunglar, biz dégen oqughuchi, mektepke ketmisek bolmaydu,- dédi qizlardin birsi oghullargha yalwurup.
- oqughuchi bolsang, mektipingde yürmey, kéchide déskoxanida nimish qilisen,- dédi yigitlerdin birsi.
- boldi taliship olturmay bu paskinilarni taksigha chiqiringlar, unimisa urunglar,- dédi yigitlerdin birsi.
Shuning bilen besh yigit besh qizni taksigha mejburiy chiqirip sheherning xilwet kochiliridiki toxu qorumisi meyxanisigha élip bardi. Meyxanida qizlargha haraq ichküzüp axirida qizlarni birdin qoltuqlap méhmanxanigha apirishti...
Iradisiz oqughuchi qizlarning ajiz qarshiliqi bilen asanla emelge ashqan bu jinayetning gunahkarliri uzun qalmay qanunning jazasigha uchrap türme derwazisigha yol xéti élishti.
Bu délo pash bolghandin kéyin ademni chongqur oygha salidighan bir mesile ashkare bolup qaldi. (elwette jem'iyetke emes) délo bilen uchrashqan saqchi, teptish, sodiyeler exlaqiy krizisning qanchiliq éghirlashqanliqini ashkarilap bériwatqan bu mesile üstide endishilik xiyallargha patti. Bu del délodin ashkarlinip qalghan ippet mexpiyiti idi.
Délodiki oqughuchi qizlarning eng chongi 17 yash, eng kichiki 15 yash, qalghanliri 16 yash bolup, tehqiqlesh dawamidiki beden tekshürüshte peqet birsiningla shu kündiki jinayet sewebidin ippiti buzulghanliqi, qalghan 4 qizning ippitining kona buzulghanliqi hetta eng kichiginingmu shundaq ikenliki melum bolghan.
********************************


Délo türliridin exlaq kirzsimizge nezer(2)


Tuniyaz osman


Mana bu hazir chong boliwatqan, kelgüside ana bolush, perzent terbiyilesh mes'uliyitini üstige alidighan qizlirimizdin bir körünüsh. Milletning kélechiki, ümidi bolghan ösmürlerdin bir körünüsh. «balilirim mektepte bilim igilep, her tereplime yétishken adem bolidu, qiz balini yaxshiraq oqutup qoysaq chi bolmighanda öz künini özi alidu, baliliq bolsa perzentini yaxshi terbiyliyeleydu» dégen ümidler bilen perzentlirini oquwatqan ata-anilar bilishni, anglashni xalimaydighan ré'alliq idi.
Meyli étirap qilayli yaki étirap qilmayli «yuqiriqidek böshükide buzulup ketken» qizlarning köpiyip kétishini uyghur jem'iyiti düch kéliwatqan yene bir éghir mesile.
Aqsudiki melum téxnikom mektepke ders ötüwatqan bir dostumning déyishiche bu mektepte kéchisi qizlar yataq binasi taqalghandin kéyin oghullarning yénigha chiqish üchün qewetlik yataqning dérizisidin chüshkili urunup putini sunduruwalghan qiz oqughuchilardin bir qanchisi bar iken. Meyli yuqiriqi délodiki qizlarning ehwali bolsun yaki putini sunduruwalghan qizlarning ehwali bolghan we yaki jem'iyettiki özimiz körüp turiwatqan köpligen qizlarning ehwali bolsun bizde exlaq terbiyimizge, teshwiqatlirimizdiki ma'arip muwapiqqiyetlirimizge guman peyda qilidu. Teshwiqatlirimizdiki «medeniyette tereqqiy qiliwatimiz, ewladlirimiz eqli we exlaqi jehetlerde saghlam yétiliwatidu, tarixtiki eng yaxshi mezgilde turuwatimiz» dégendek özimizni xosh qilidighan geplerge mesxirilik su'al tashlaydu. Kishilerde «tarixtiki eng yaxshi mezgil kélechekte dunyani tewritidighan qizlar 16 yashqa toshmay turup ippitini yoqitidighan mezgilmu?, qorsiqi we kiyim-kéchiki üchün shundaqla pul üchün ikkilenmeyla ippitini satidighan mezgilmu?»,«ippetsiz yétiliwatqan qizlar saghlam yétilgen bolamdu?», «xelqimizning meniwi tüwrüki bolghan étiqadtin chetnep, özgilerning idiyisi, qimmet qarashlirini qarighularche qubul qilip, exlaq buzulushini ewj aldurwétish medeniyet tereqqiy qilamdu?» dégendek so'allarni peyda qilidu.
Xelqimiz ezeldin exlaqiy peziletke étibar béridighan xelq idi. Mukemmel exlaq- pezilet idiyimiz uzundin tartip mewjut idi. Bolupmu ayallar we qizlar exlaqiy jehette alahide sezgür idi. Klassik chöcheklirimizde ajayip exlaqliq qizlar, parasetlik ayallar obrazi köp idi. Maqal-temsillirimizdimu exlaq-pezilet bolupmu ayallar exlaqini mezmun qilghan ajayip sabahetlik pikirler, ésil durdaniler chaqnap turatti. Xelqperwer yazghuchimiz extem ömer «yigane aral» romani bilen bir chaghlardiki uyghur exlaqining, uyghur étiqadining qandaq bolidighanliqini xuddi ésil resimdek köz aldimda namayen qilip bergen idi. Talantliq yazghuchi semet dogaylimu «hayat shamalliri» romanida aynur, busarem qatarliq pezilet igilirining obrazi arqiliq bizde bir chaghlardiki ayallar exlaqining qandaq ikenlikini süretlep bergen idi. Hazirqi qeshqer kochiliridin aynur, busaremlerning izlirini tapalaymizmu? Hazirqi uyghur jem'iyitidin xénya sayit, anarxanning rohini, wijdan simasini izdeshke jür'et qilalaymizmu?
Eshu güzel exlaqlirimiz, tewrenmes étiqadlirimiz, iman bilen wijdan bilen yashap ötken dewrilirimiz, muhebbet- nepret éniq chaghlirimiz, hayatliq bilen ölümning munasiwitini eqliy tepekkür bilen dengsep, ademdek yashiyalighan ademlirimiz emdi kelmeske kettimu? Nimilerni yoqutup, némilerge érishiwatimiz? Rast gepni dégende barghanche qorqunchaq bolup kettuq. Heq ish qilishtinmu qorqtuq. Heqiqiy sözleshtinmu qorqtuq. Dunyada uyghurning jénidinmu tatliq jan barmikin? Mana bir chaghlarda heqiqiy ademlirimiz bar qowm iduq. Yillarning ötüshi, dewrining almishishi bilen bara-bara turqimiz ademdek turghan bilen rohimiz ademliktin yatlashti. Dunyagha insan nimishqa keldi? Insan qandaq yashishi kérek? Insandek yashash üchün nimilerni qilishi kérek? Dégen so'allarni özimizge qoyushtin ölgüdek qorqtuq. «ishekning dümbisige aptap chüshse qolungni qaqla», «atangni öltürgen'ge anangni ber» dégendek kor mentiqilerni shu'ar qilip towlap, zaman qandaq koldurlatsa shundaq usul oynap, yiltizimizdin, esli eqidilirimizdin yatlashqan bir ewladni yétishtürüp chiqtuq. Tili uyghurning bolghan bilen dili uyghurgha yat bolghan; Chirayi uyghur bolghan bilen yüriki uyghur üchün soqmaydighan» qéni uyghurning bolghini bilen jéni uyghur üchün chiqmaydighan; Dadisi, apisi uyghur bolghan bilen uyghurni pes köridighan; Ismi uyghurche bolghan bilen wujudidin uyghurgha xas héchnime tapqili bolmaydighan, idiyisi, qiliqliri, exlaqi uyghurgha yat bir türküm mangqurtlar topi barliqqa keldi. Exlaqiy jehettiki buzulush éghirliship shu derijige bardiki, yuqiriqi délodikidek ippetsiz qizlar köpeydi. Yéshi barghanche kichiklep bardi. «bachka jalap» déyilidighan bundaq qizlarning nöwette mu'eyyen jem'iyetleshkini ashkare pakit bolup qaldi.
Elwette shunimu étirap qilish kérekki, qizlirimizning ippetsizlishishi namratliq, jinayet, jem'iyet, a'ile, ishsizliq, zeherlik chékimlik qatarliq köp xil amillar bilenmu munasiwetlik. Emma namratliq bilen ishsizliq amillirini kötürüp chiqip bu xil exlaq kirzisini aqlash kishini qayil qilalmaydu. Yuqiriqi délodiki oqughuchi qizlarning bu jehettiki ehwaligha qarap baqsaqla hemme chüshinishlik bolidu. Bu oqughuchilarning a'ililirining xéli halliq a'ile ikenliki, mektepke béridighan xirajetlerni toluq bergenliki, qizlirini xirajettin qisip qoymighanliqi, qizlarning bu pullarni déskoxanigha xejligenliki melum. Emma halliq turmush ularning qizliq ippitini saqlap qélishqa qadir bolalmighan. Besh qizning ichidiki töti jinayettin burunla qizliq ippitini yuqutup bolghan. Buning sewepchisi qandaqtur jinayet emes, belki ashu qizlardiki étiqadsizliq hem exlaq éngidin ibaret. Gep bu yerge kelgende aldimizda peyda bolidighan bir qatar so'allarni yandap ötüp kétishke amalsiz qalimiz. Eshu so'allargha jawap bérish üchün tiriship küreshke mejbur bolimiz.
A'ile terbiyisi qizlirimizda qizlar exlaqining méghizi bolghan ippet éngini néme üchün yétildürüp chiqalmaydu? Mektep terbiyisi qizlarni exlaqi buzulushtin néme üchün tosup qalalmaydu? Jem'iyet exlaqi buzulushni néme üchün eyibleshke qadir bolalmaydu? Eksiche néme üchün buzulushni kücheytidu?
Méningche terbiyisiz qélish hazirqidek éghir kirzisqa pétip qélishimizdiki tüp sewep bolsa kérek. Tariximizni waraqlap, xelqimizning terbiye (rohiytimizdin, en'enimizdin, yiltizimizdin chetnep ketken terbiye men közde tutqan terbiye emes) pursetlirige qanchilik érishkenlikini tekshürsekla hemme pakit ayan bolidu. Boran- chapqunluq uzaq ötmüshni qoyup turup, ötken bir esirni eslep köridighan bolsaq, esirning aldinqi yérimida xelqimizning küni jing shurin, yang zingshin, shing shisey qatarliq aldamchi,qanxor jallatlarning zulimi tiroristik siyasi astida ötti. Shundaqla, yene ashularning rezil siyasitining netijiside, hemde boran- chapqun, siyasiy dawalghushlar ichide ötüp ketti. Erkin muhit ichide terbiye élish, terbiye arqiliq özini kücheytish pursetliri nésip bolmidi.
20-esirning kéyinki yérimi bashlinish bilen teng ayiqi üzülmes3 yillar dawamlashqan siyasiy heriketler xelqimizning terbiyilinish chüshini üzil-késil bitchit qiliwetti. Xelqimizge bundaq purset yenila nésip bolmidi. Qol ilkide mülki barlar esli-weslidin tamamen ayrildi. Bilimi barlar zindan'gha tashlandi. Hemme adem hayat yashash helekchiligide qélip, terbiyilinish dégenni oylashqimu cholisi tegmidi. Wilayitimizdiki ehwalni misalgha alidighan bolsaq, bay nahiyide sün'iy peyda qilin'ghan acharchiliqta minglap ademler ach qélip öldi. Öz étiqadi boyiche haram gösh yémeydighan xelq ölmeslik üchün ishek, it göshlirini yéyishke mejbur boldi. Tashlanduq söngeklerni, ot-chöplerni yep béqipmu hayatini saqlashqa közi yetmigenliri adem göshi (achliqta ölgenlerning göshi) yéyishke mejbur boldi. (men bu heqte ehwal igilep bir qisim éniq uchurgha ige boldum) achliqta ölgenlerni qa'ide-yosun boyiche yuyup- tarap depne qilishqimu mumkin bolmidi. Adem göshi yigenliri acharchiliq ötüp ketkendin kéyin, özining nimish qilghanliqini bilip pushaymanda sarang bolup, sörilip yürüp ölüp tügeshti. Shu yillarda yene barliq en'enilirimiz koniliq qatarda eyiblendi. Hetta kéyim-kéchek, yasinish, qa'ide-yosunlirimizmu chette qaldi. Étiqad xorlandi, roh xorlandi... Özgilerning közige sighmighan hemmila nersimiz küreshke tartildi. Qanun yoq,tertip yoq, adalet yoq, puqralar xatirjemsizlik ichide, qorqunch ichide, wehime ichide qalan. Bundaq jem'iyette terbiye mesilisidin söz échish mumkinmu? Uning netijisi shu boldiki, étiqad suslashti, dinsiz, exlaqsiz, étiqadsiz, imansiz ademler awup bardi.
Islahat échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin kéyin, jem'iyetning özgirishi nahayiti téz boldi. Esirlep terbiyisiz qalghan xelq özini tonup ülgürmeyla islahat-échiwétish éqimigha qoshulup ketti. Bu éqimda xilmu-xil qimmet qarishi, xilmu-xil medeniyet hadisisi, türlük idiye, köz-qarash ashkare we yushurun rewishte tengla mewjut idi. Uyghurning en'enisige, qimmet qarishigha, rohiyitige, étiqadigha yat nersilermu köp idi. Shunga qubul qilghanda awal dengsep körüp, payda- ziyanni oylushup, muwapiqqiyetlirini qubul qilishi kérek idi. Qara quyuq qubul qilishning aqiwiti aldin körüsh kérek idi. Emma, buning üchün sapa kérek idi. Yene bir tereptin shexske tayinip buni orundighili bolmaytti. Bundaq sapani, shara'itni esirlep terbiyisiz qalghan xelq topidin telep qilish mumkinmu? Netijide renggareng özgirish we binormal tereqqiyat uyghur jem'iyitige yéngi bir kirzis élip keldi. Bu kirzis del étiqad we exlaq kirzisi idi.
Shundaq éytishqa boliduki, kiriziske toyun'ghan bir ewlad nöwettiki a'ile terbiyisi, mektep terbiyisi we jem'iyet terbiyisidin tüzülgen terbiye séstimimizni ré'alliq arqiliq küchlük mesxire qildi. Ippetsiz qizlar, ghayisiz oghullar, étiqadsiz ewlad, mangqurtlashqan yashlarning ré'alliqni bizni terbiye séstimimizni qayta közitip chiqishqa ündeydu. Islahat échiwétish siyasitining shapa'iti bilen érishken pursitimizdiki terbiyide kemtüklük barmu-yoq? Dégenni mulahize qilip körüshke mejbur qilidu.
A'ile terbiyimizni közetsek shu pakit ayanki, balilarni terbiyileshte eqlimiz kam, sapayimiz töwen boldi. Özimizde toghra bir idiye bolmighachqa, balilarni pilanliq, meqsetlik terbiyileshke qadir bolalmiduq. Özimizde étiqad bolmighachqa, balilargha birer étiqadni baliliq chaghdin bashlap nishanliq singdürelmiduq. Balilar saghlam chong bolsa xatirjem bolduq. Rohiy jehettiki saghlamliqigha köngül bölelmiduq. Sheherlerde anilar oghuz sütlirini balilardin ayashti. Anisini imip chong bolushqa buyrulghan bowaqlar, haywan sütini imip chong boldi. Anilar bowaqlarning haywan xuyluq bolup qélishidin ensirimey, balilarni émitse özining setliship kétishidin ensiridi. Shundaq qilip bowaq tughulupla shexsiyetchilikning qurbani boldi. Sheherdiki xizmetchi ata- anilar kündüzi xizmet, kechliri olturush, qatar chay dégendekler bilen aldirash yürüshüp, baliliri bilen köprek birge bolushqa, köprek sirdishishqa waqit chiqiralmidi. Balilarning körgini ana ornida halidin xewer éliwatqan chala sawat bala baqquchi qizlar boldi. Bu qizlarning sapasi töwen bolghachqa, balilarning qorsiqini baqqandin bashqa, ademlik yoligha yéteklep mangalmidi. Yene bir qisim ata- anilar köngülning keynige kiriship balilar üchün qurbanliq bérishkimu qadir bolalmay, balilarni yimeklik kochigha tashlashti. Yene bir qisimliri hetta bildürüp yürüp sirtta ashna oynap exlaqsizliq uruqini balilirining qelbige térishti... Yézilarda déhqan dada étizda, hasharda, anilar étizda, qazan béshida, balilirigha qarashqa cholisi tegse yaxshiraq béqishqa qadir bolalmay balilirini chong qildi. Shundaq qilip balilarning a'ilidin köridighan xoshalliqi, baliliq huzurliri, baliliq chaghda ata- anisidin öginidighan adimiylik yolliri chala qaldi. Tunji ustaz bolghan ata- ana balilirigha chala terbiyilik tunji tamghisini basti.
Mektep balilarning adimiylik yolidiki yene bir böshüki idi. Bu böshük balilarning qandaq adem bolushini melum noqtidin belgilep qoyidighan iqtidargha ige idi. Emma bu böshük uyghur balilirini esli yiltizimiz, en'enimiz, qimmet qarishi boyiche exlaq pezilet we étiqad igisi qilip terbiylep chiqalmidi. Balilar mektepke kiripla bilish da'irisidin, hezim qilish iqtidaridin halqip ketken nersilerni ögendi. Chüshenmise yadilap bérip, köchürüp bérip imtihandin ötüp shekilwazliqtin tunji nep aldi. Yuqiri örlep oqughanséri köp nersiler öginildi. Emma adem bolush yoli heqqide ögitilmidi. Milliy exlaq, ghurur, étiqad, en'ene, milliy roh qatarliq tolimu zörür bolghan nersiler derslik kitabta bolmighini üchün dersxanida sözlenmidi. Qizlar üchün eng zörür bolghan qizlar exlaqi, ippet terbiyisi, qizliq ippitining qizlar hayatigha, ewlad kélechikige tesir körsitidighan tesiri, meniwilikni asas qilghan étiqad terbiyisi dégenlermu terbiyining sirtida qalduruldi. Dersxanida tilgha élinmighachqa, kichik chaghdin bashlap qizlar qelbide yerleshmidi. Qizlar rohiyitige singip kirelmidi... Ademge eng zörür nersilerni chette qaldurup, adimiylikke yardimi bolmighan nersilerni zorlap ögitish nöwettiki ma'aripimizning ejellik ajizliqi bolup qaldi. Shundaq qilip mektepmu balilargha chala terbiyining yene bir tamghisini basti.
Ata-anilar jem'iyet terbiyisining balilirini yaxshi terepke yéteklishini, toghra qimmet qarishi tiklep, hayatliq musapiside ademlik qimmiti bilen yashashqa yol körsitishni ümid qildi. Emma jem'iyet terbiyisi bundaq ümidning höddisidin chiqalmidi. Balilarning jem'iyette körgini, hés qilghini oqutquchi dersxanida sözlen'gen oxshimaydighan yene bir dunya boldi. Kélechekning bu «igiliri» jem'iyette özi ümid qighlan orun'gha, alqishqa, étibargha érishelmidi. Uninggha érishelmeyla qalmastin, qorsaq béqish üchün ish tépishimu teske chüshti. Ögen'gen nersiliri ré'alliqi yoq, ehmiyetsiz bilindi. Matématika derside ögen'gen murekkep nersiler a'ilidiki üzülüp ketken tok yolini ongshashqa esqatmidi. Ögen'gen bilimler jan béqishqa héchnimige dal bolalmidi. Netijide qizlar xuda yaratqan desmayisini bazargha sélish, bir qisim oghullar öz yolidin chetneshke bashlidi.
Terbiyidiki kemtüklük buning bilenla tügimeydu. Töwendiki ghelite körünüshlerge qarap baqayli:
Balaghetke yetken oghul anisigha bir toxunimu boghuzlap bérelmidi. A'ile, mektep, jem'iyet uninggha ögetmigen idi. Ana oghligha qarap ümidsizlendi.
Balaghetke yetken oghulning atisi wapat boldi. Oghul méyt namizini oqushni bilmidi. Chünki bumu ögitilmigen idi.
Baliliq bolghan oghul apisining qebrisini yoqlap bérip yighlap- yighlap qaytip keldi. Yighlashtin bashqa gep qilalmidi. Chünki uninggha qebre yoqlighanda oqulidighan ayet-du'alar ögitilmigen idi.
Balaghetke yetken oghul sawaqdishining yaki tughqining namaz petisige bardi. Emma bérip buttek qarap turushtin bashqini qilalmidi. Chünki uninggha namaz petisige barghanda néme qilish ögitilmigen idi.
Oghul chonglar arisida gherq mest, ala-taghil sözlidi. Uninggha exlaq ögitilmigen idi.
Qiz boyigha yéte-yetmeyla ippitini yoqatti. Uninggha qizlar exlaqining qandaq bolush kérekliki, qizliqi bar yaritilishning özila qandaq chongqur hikimetke ige ikenliki, uni yoqitishning nimidin dérek béridighanliqi, a'ilimu, mektipimu, jem'iyetmu ögetmigen idi.
Yene nurghun-nurghun körünüshler bar. (hemmini sanap bolushmu mumkin emes) emma balilar yaqturudighan télwézur, radi'o, gézit-zhornallar bu heqte hich nerse ögetmeytti. Ejdadlar étiqadini, güzel exlaqlirini, ademlik yollirini sözleydighan, öginidighan sorun yoq idi.
Shu nerse ayanki, bu xil roh uyghur hayatining, uyghur turmushining pütkül sahesige singip ketken bu meniwi tüwrük uyghur rohiyitining chongqur yéridin orun alghan. Uyghurning exlaqi-mizanliri, qimmet qarashliri, hakimiyet chüshenchiliri, tirikchilik qilish idiyiliri, halal bilen haram, pakliq bilen napakliq, güzellik bilen setlik, yaxshiliq we yamanliq, qehrimanliq we munapiqliq heqqidiki qarashliri; Turmush qurush, perzent terbiyilesh, bilim ögitish qatarliq turmush pelsepliri bu rohni méghiz qilip, ewladmu-ewlad dawamliship bizgiche yétip kelgen. Shunga uyghurlarning adem bolush yoli, adem bolush idiyisi eshu méghizidin chetnise, yiltizidin, en'enilerdin chetnigen bolidu. Uyghur exlaqi uningdin chetnise buzulushqa mangghan bolidu. Terbiylirimiz uningdin chetnise mukemmel terbiye bolalmaydu. Yuqirida biz közetken terbiyilerning chala bolup qélish sewebi del mushu yerde. Bu roh ejdadlirimiz qaldurup ketken muqeddes roh.
Jungxua xelq jumhuriyiti qanun arqiliq idare qilinidighan dölet. Jumhuriyet asasiy qanun tüzüsh we türlük qanun-belgilimilerni chiqirish yoli bilen puqralarning hoquq-menpe'itige kapaletlik qilghan. Asasiy qanun-belgilimide puqraning bilim élish hoquqi we mejburiyiti bolidu. Dölet yashlarni, ösmürlerni, balilarni exlaqi, jismaniy jehettin etrapliq yétildüridu. Asasiy qanundiki bilim élish hoquqi her tereplime bilim igilesh hoquqi, etrapliq yétilish her tereptin etrapliq yétilishni bildüridu. Jümlidin diniy bilimlerni öginish, milliy exlaqqa da'ir bilimlerni öginish, milliy exlaqqa da'ir bilimlerni öginishni chetke qaqmaydu. Belki musulman ammining bundaq hoquqini qoghdaydu. Din'gha étiqad qilidighan xelqning perzentlirining zörür bolghan diniy, exlaqi terbiye almay turup terbiyilinishi intayin zörür bolghan bundaq telimlerning chette qaldurulushi qanundiki yashlarni, ösmürlerni, balilarni etrapliq yétildürüsh telipige, jümlidin asasiy qanun rohigha uyghun kelmeydu. Yiltizdin bashlan'ghan a'ile terbiyisi; Milliy exlaq chette qaldurulghan, teshebbus qilinmaydighan, insan rohigha tesir körsitish, insan rohini qutquzush iqtidari yoq sün'iyleshken jem'iyet terbiyisi; Rohimizgha, qénimizgha, eqidimdizge yat étiqad terbiyisi hergizmu, yashlarni, ösmürlerni, balilarni mukemmellikke bashlashqa, etrapliq yétildürüshke qadir bolalmaydu. Netijide mushu délodin ashkarlan'ghan'gha oxshash ippetsiz qizlar türküm- türkümlep yétiship chiqidu. Uyghur ata-aniliri jem'iyetke chirayliq jalaplarni köplep yétishtürüp béridighan; Bu chirayliq jalaplar hazirqidek junggoning hemmila shehirige yultuzdek tarilip, pahishwazlarning huzurlinishi üchün xizmet qilip béridighan; Naxsha-usul makani dep tonulghan eziz yurt qaytidin «oghri- jalap» makani dep tonuldighan halet royapqa chiqidu...
Jungxua xelq jumhuriyiti uyghurlar ammisidin islam dinigha étiqad qilidighan musulmanlar ikenlikini étirap qilidu. Bu elwette hemmige ayan pakit. Asasiy qanunning diniy étiqad erkinlikini qoghdaydighanliqimu ashkare pakit. Bu yerde kishler tilgha élishtin éhtiyat qilidighan yene bir pakitmu mewjut. Nöwette téléwziye, radi'o, gézit-zhurnal qatarliqlar kishilerning bilim igilishi, jem'iyetni chüshünishide kem bolsa bolmaydighan qoralgha aylandi. Teshwiqat salmiqi jehette até'izmliq terbiyisi mutleq üstünlükni igilidi. Shunga biz démekchi bolghan, kishler tilgha élishtin özini qachuridighan pakit shuki, teshwiqatlirimiz, metbu'atlirimiz din'gha étiqad qilidighan ammining némige intildighanliqini, ulargha nimiler zörürlükini, bu xil ammining perzentliri üchün teshwiqattin mu'eyyen orun bérish kéreklikini estin chiqirip qoydi.
Ré'alliq shuki, nöwette «junggo musulmanliri» zhornilidin bashqa bu jehette izchil xizmet qiliwatqan axbarat, neshriyat, tehrirat orunlirini körgili bolmaydu. Radi'o, téléwziye jinsi ajizliqni dawalash toghrisidiki tétiqsiz élanlarni tekrar-tekrar bériduki, uyghur étiqadidiki, rohidiki, exlaqidiki uningdin éghir késelliklerni dawalash heqqide bir nerse dégili bolmaydu. Mekteplerde taghlar, sular, hasharetler toghriliq sözliniduki, eng zörür bolghan étiqad, qizlar exlaqi, oghullar exlaqi, yene uzundin-uzun'gha sozulghan, hayasiz terjime filimliri tekrar- tekrar bérilidu. Emma diniy ölima, diniy alim we pishwalirimizning yashlargha, balilargha shundaqla hemmimizge melum qaratmiliqi bolghan exlaq-pezilet terbiyliri, adem bolush yolini chüshendüridighan terbiyiliri bérilmeydu. Radi'oda teshwiqat üchün pul bérip yazdurulghan nersiler uzundin- uzun'gha anglitilidu. Emma uyghurlargha eng chirayliq anglinidighan adem bolush yolliri heqqide sawat anglitilmaydu. Netijide yenila edep-exlaq we étiqad jehette yétekleshke érishelmey xalighan xilmu-xil nersilerni idiyisige singdürüwélip, paji'e yoligha qarap mangidu...
Shundaq éytishqa boliduki, bundaq halet démokratiyige qarap kétiwatqan, qanun idare qilidighan dölette uzaq dawamliship ketse asasiy qanun'gha ishenchining suslishishni keltürüp chiqiridu. Yene bir tereptin asasiy qanun rohigha uyghun kelmeydu. Shundaq iken terbiyesizlikning aqiwitini, chala terbiyining ajizliqini tonup, qanun'gha uyghun bir shekilde asasiy qanun rohi boyiche balilarni qutquzush, qizlarni qutquzush yolida heq gep qilish hemmimizning wijdan burchi bolsa kérek.
Yene shuni untup qélishqa bolmayduki, yuqiriqi délodin ashkarilan'ghan mexpiyetliklirimizmu biz qizlirimiz toghrisida endishe peyda qilishi kérek. Ene shundaq ang peyda bolghandila ippetsiz qizlarning köpiyip bérishni tosush üchün, ganggirighan ewladini qutquzush üchün nimilerni qilish zörürliki heqqide izdinishke bashlaymiz. Chünki yürek parilirimiz özimizningki, izden'güchiler köp bedellerni tölep bolsimu yolni choqum tapalaydu.
***********************************

Délo türliridin exlaq kirzsimizge nezer(3)


Tuniyaz osman


Délodin sirt délo - poyizda uchrighan ikki uyghur

Eshu ishlar bolghinigha hesh-pesh dégüche bir qanche yil boldi. Bu jeryanda nurghun nersiler untuldi, emma eshu ishlarni peqetla untup kételmidim. Her qétim eshu seper ésimge kélip qalsila ichim achchiq bolup qalidu. Men untuyalmaywatqan bu ishlar elwette ajayip- gharayip délo emes. Méning chüshenchemche délo ikki xil bolidu. Bir xilini qanun sürüshtürüp bir terep qilalaydu. Bir xilini qanun sürüshte qilalmaydu. Qanun sürüshte qilishqa qadir bolmighini mahiyette umu bir xil délo. Men uni wijdan délosi dep atidim. Gepning özige kelsem, méning sözlimekchi bolghinim yazmilirimning témisigha chétishliq adettiki bir hékaye.
Shu chaghda men béyjinggha öginishke mangghan idim. Ürümchi wogzalida béyjinggha mangidighan poyizgha chiqip jayliship bolghuche tarqitidighan awarchiliqilar- qistang zalda öchirette turush, yük- taqni kötürüp uzun yer asti yolida yügürgendek méngish, orunni izdep tépip, yük- taqni karwat yénidiki orunlardin birsige jay taliship yürüp orunlashturush, bu jeryanda yoluqqan qupal mu'amile, mighildighan adem topidin chiqiwatqan ter arlash sésiq puraq, warang- churunglarning hemmisini bashtin ötküzüp mushu méning jayimken dep kariwatqa chiqip yatqinimda xélila kéche bolghan idi. Hemmila yolochi charchap ketkendek körünetti. Poyizda kéche asminida güdük towlap qozghilishi bilen warang- churunglarmu asta- asta bésiqip qalghan idi. Jimjitliqni rélisning taraqshighan awazila buzup turatti...
Etisi tang yorughanda yüz yuyghili mangghach diqqet qilsam, bu wagunda özemdin bashqa birmu uyghur közümge chéliqmidi. Wagundiki warang- churung ichide kitap oqusam diqqitim bölünüp, uxlay désem uyqum qéchip bashqa wagonlarni arlap baqqum, birer tunush- bilish, hich bolmighanda birer uyghur uchrap qalsa parangliship kelgüm keldi. Xoshna wagondin üstiwéshi salapetlik bir uyghurni körüp qaldim. U bir xenzuche zhurnalgha qarap turghachqa méni körmidi. Men bashqa wagon'gha ötüp xéli uzaq méngip baqsammu, birer tonush- bilishni uchritalmidim. Shuning bilen keynimge qaytip héliqi salapetlik uyghur bar wagondin ötüwatqinimda ikkimiz qariship qalduq.
- essalamu eleykum,- dédim men aldimgha chamdap.
- we'eleykum essalam yaxshimu siz,- dédi umu manga qol uzitip.
Shundaq qilip biz tonushup qalduq. Uzun yolda hal mung bolushqidek bir hemrahning chiqip qalghinidin xoshal idim. U kishi béyjinggha yighin'gha mangghan bolup, melum sheherde melum organning mu'awin bashliqi iken. Éytishiche ayrupilan'gha chiqsila béshi qéyip qiylinip kétidiken hem bixeter emes dep qaraydiken. Shunga poyizgha olturghaniken. Menzilge bérish üchün yene uzaq mangattuq. Waqit yéterlik idi. Biz yurtlar toghriliq, xelq'aradiki ishlar toghriliq, yene alliqandaq mesililer toghriliq parang suqup künni kech qilduq. Etisi körüshidighan'gha kéliship ornumgha kélip yatqinimda keypiyatim tolimu yaxshi idi. Axshamqi bi'aramliqmu ghayip bolghan idi. Poyizda bir uyghur bilen yene kélip salapetlik emeldar bilen tonushup qalghinimdin xoshal idim. Tunji qétim bundaq uzaq seperge chiqqanliqim, yene kélip yalghuz chiqqanliqimdin bolsa kérek, poyizda körgen bu uyghur manga tolimu yéqimliq körünüp ketken idi.
Etisi yene héliqi mu'awin bashliqning yénigha bardim. Qizghin körüshtuq. U közümde téximu salapetlik köründi.
Uka,- dédi u manga karwat körsitip, (orni töwenki kariwat iken) bir haza taghdin- baghdin paranglashqandin kéyin,- seper dégende anche-munche ichip mangmisaq, gepmu tegep qalidu. Azraq ichip qoyayli.
Men özre sorap haraqtin özemni qachurdum. Her halda u bek zorlap turiwalmidi. Karwat yénidiki kichik shirege terxemek, tuxum qatarliq ushshaq- chüshek nersilerni qoyup shéshidin qeghez istakan'gha ottura haraqni töküp bir yutum ichip turushigha qarishi tereptiki kariwatqa pakar, sémiz xenzu kishi kélip olturdi.
- bashqa wagonlarni arlap keldingizmu? Kéling harduq chiqarghach birer romkidin icheyli,- dédi mu'awin bashliq uninggha.
- men haraq kötürelmeymen,- dédi héliqi kishi,- siler shinjangliqlar haraqni bek kötürdkensiler, hewisim kélip qaldi.
- hewisinglar kélidighan ishlar téxi köp,- dédi mu'awin bashliq uninggha,- tüzüt qilmang. Tonushup dostlishipmu qalduq. Shinjanggha meblegh sélish niyitide emeliy shara'itni körgili bérip qaytipsiz. Bek xasiyetlik ish qipsiz. Kéling deymen birer romkidin kötüreyli.
Héliqi kishi shire terepke sürüldi. Mu'awin bashliq méni uninggha, uni manga tonushturdi. Mu'awin bashliqning déyishiche bu kishi melum goroh shirkitining xujayiniken. Shinjangning meblegh sélish shara'itini chüshinish üchün shinjanggha barghaniken. Mu'awin bashliqning xenzuchini shundaq rawan, ölchemlik sözlishige qarap hörmitim éship bériwatqandek tesiratta idim.
Shundaq qilip mu'awin bashliq bilen xojayinning söhbiti qizip ketti. Gep témisi bara-bara ayallargha yötkeldi. Buninggha héliqi xojayinning uyghur qizliri chirayliq kélidiken dégen sözi sewebchi bolsa kérek. Mu'awin bashliqning aghizi échilipla ketti.
- islahat échiwétish jeryanida uyghur xanim-qizlirining idiyisi zor derijide azat boldi. Xojayinliq éngi özlüksiz kücheydi. Orni barghanséri kötürüldi. Idiyide algha basti. Bir misal alsam haraq dégenni hazir ayallarmu, xanim-qizlarmu ichidighan boldi. Pul bersengla toy qilmighan qizlarmu qoynunggha kirip yétiwéridighan bolup ketti.
- he, mundaq deng,-dédi xojayin qiziqip.
- bizde xanim-qizlar chirayliq bolghini bilen qabiliyiti töwen. Qabiliyetsizliktin jan baqalmisa hösin-jamaligha tayinip jan baqsun dep shundaq yaritilghanmikin deymen. Jahanning hemme nersisi tengsheklik emesmu. Hazir chirayi bolsila burunqidek pul tapimiz dep japa tartip ishlimisimu, birer yil er xeqlerge mulazimet qilip berse xélila béyiyalaydighan shara'it yaritildi. Ötmüshte yüzini orap yürüydighan qiz-chopanlarning bügün bundaq haletke kélishi chong tereqqiyat jumu. Déng shiyawpingning idiyini azat qilinglar dégen gépi bek dana gep bolghaniken. Mana buning netijisini xanim- qizlirimiz kördi...
Men heyranliq we ejeblinish ichide mu'awin bashliqning aghizigha qarapla qaldim. U toxtimay sözleytti.
Biz yashtiki erler pursetni ching tutup oyniwalmisaq kéyin pushayman qilimiz. Hazir chong boliwatqan qizlargha qarisam ichim échishidu. Bir-biridin chirayliq, shunga méning pelsepem waqitni ching tutup oynap turush kérek. Hazirghiche oynap keldim, oynawatimen, oynaymen. Bir gepni dep bérey. Téxi ülüshkün ürümchide aliy mektepte oquwatqan güzellerdin bir qanchini achiqip sorun tüzep, haraq ichküzduq. Qarisam eng chirayliq birsi bar iken. Be'eyni kino cholpini, bashqilardin chaqqan chiqip kéchide yataqqa ekirdim. Sorunda olturup oylisam shopurum yataqta yalghuz zérikip qalghudek. Birge barayli désem «uyghurchini uqmisam, bi'ep bolidiken»dep yataqta qélip qalghanidi. Shuning bilen héliqi qizlarning ichidiki xenzuchini rawan sözliyeleydighan birsige «hazir dégen qaysi dewr, uyghur bolsa néme bolghudek, xenzu bolsimu bolidighu, pul bersila bolmidimu?» dep xizmet ishlep yürüp qayil qilip pul tölep shopurumning yatiqigha ekirip berdim. Qandaq qiziqmikenmen? Ichtim emise.
Bayiqi heyranliqim bir xil nepretke özgirwatatti. Salapetlik mu'awin bashliq közümge emdi bashqiche körünüwatatti. Héliqi xojayin qiziq bir hékaye anglawatqandek diqqette külümsirep olturatti.
Mu'awin sözini dawamlashturdi.
- purset chiqirip biz terepke bir béring. Ajayip chirayliq qizlirimiz bar. Men bir qolluq orunlashturup bérimen. Ularni tétip béqing.
- rehmet, rehmet, men choqum barmen. Bérip sizni aware qilimen. Güzeller bilen ariliship turidighan ish bolsa taza könglümdikidek ish bolidu.
- he rast, bizde silerni bésip chüshidighan yene bir bayliq bar. Siz tépip béqinge.
- néfit?
- emes.
- teb'iy gaz?
- emes.
- paxta?
- emes, tapalmidingiz.
- uran altunmuya? Boldi, boldi, men tapalmidim,qéni özingizla dep béring.
- emise men dep bérey. Yene bir bayliqimiz qiz bayliqi.
- qiz bayliqi?,-dédi xojayin. U chüshenmigendek qilip.
- shundaq qiz bayliqi. Uyghur xanim-qizliri güzellikte junggoda dangliq. Emeliyette bularmu bir xil bayliq. Bu bayliq téxi toluq échilmidi. Sodigerler tonup yételmidi. Méningche mushu bayliqni chiqirishqa, échishqa meblegh sélip béqing.
Xudayim towa qildim dep yaqamni tutqinim ésimde, mu'awin bashliqning yénidin qandaq ketkenligim ésimde yoq. Söhbetning qandaq chüshkenlikinimu bilmidim. Ichim achchiq bolup ketken idi. Kariwatta elem bilen sozulup yétip dérizidin natonush yéshilliqlargha, tumanliq menzillerge qarighanche xiyallar sürettim. «qiz bayliqi» dégen gepni tunji anglishim idi. Kitaplardinmu, lughetlerdinmu bundaq atalghularni uchratmighan idim.
Uyghurning xanim-qizliri bashqilar meblegh sélip achidighan bayliq da'irisige kirip qaldimu emdi?
Héliqi mu'awin bashliq ularni shu da'irige kirgüzüp sözligen idi. Uning mentiqisi boyiche bolghanda uyghur xanim-qizliri (söyümlük hede-singillirimiz)ni bashqilar échip, paydilinip pul tapsa bolidu, meblegh kirgüzüshte kozir qilsa bolidu, sirtqa éksport qilsa bolidu, bundaq qilish tereqqiyat bolidu, bundaq xumsilarche mentiqe qandaq peyda boldi? Qandaq qilip özini uyghurning wekili dewalghan emeldarning aghizidin chiqti?
Xiyallirim chigishliship ketti. Bir xil xorluq tuyghusi pütün wujudumgha tarawatqandek, yürikimge zixtek sanjiliwatqandek hés qildim. Shundaq qilip héliqi mu'awin bashliq bilen qayta körüshmidim.
Uning salapiti, yéqimliq qiyapiti qelbimde bir xil nepret örkeshleytti. Uning «qiz bayliqi» heqqide dégenliri kallamgha kiriwélip achchiq mulahizilerge yitekleytti. Bu bashliqning özining shopurighimu uyghur qizini sulap bergenliki nepritimni téximu ulghaytti.(uning idiyisidin qarighanda shundaq ishni qilidighanliqdin guman qilmayttim).
Uyghur xelqi tarixtin buyan pahishiwazliq, sulamchiliqtek rezil ishlarni yaman körüp kelgen. Büyük rohimizmu bundaq rezillikni qattiq jazalap shermende qilishqa «destek» bérip, awamgha ibret qilghan. Uyghur erliri solamchiliq dégenni esheddi öch körgen. Hetta jandin kéchishke razi bolghanki bundaq shermende namni kötürüshke wijdani chidimighan. Ghururini jandin ela bilgen. «toshqanni qumush öltürer, erni numus» dégen eqiliye sözimu buni ispatlaydu. Meyli milliy exlaqimiz noqtisidin qarayli yaki medeniyet, étiqad jehettin qarayli we yaki qimmet qarishi noqtisidin küziteyli, bundaq rezillik lenetke uchrap kelgen. Bolupmu solamchiliq uyghur id'ologiyiside qubul qilghili bolmaydighan rezillik süpitide bahalinip kelgen. Tarix ötken esirning otturilirigha qedem qoyghandin kéyin uyghur qimmet qarishining türlük tarix we ijtima'iy amillar teripidin ghidiqlinishqa uchrishi gewdilik boldi. Bir mezgil dawam qilghan xata sol siyasetning bésimi bilen bolsun yaki ixtiyarsizliq asasida bolsun, eslidiki qimmet qarishimiz, exlaq qarishimiz we iman-étiqadlirimizda tewrinish, ajizlishishtek san özgirishi körülüshke bashlidi. Bolupmu 80-yillardin kéyin uyghur id'ologiyisi we qimmet qarishi dunyaning renggareng hadisiliri bilen uchrashti. Shu chaghda öz yiltizi we xasliqtin yiraqlishishqa bashlighan. Mu'eyyen süpet özgirishi yasap ülgürgen id'ologyimiz we qimmet qarishimiz shuning bilen parchilinishqa, yaman süpetlik tereqqiy qilishqa yüzlendi. Bu xil yüzlinish ezeldin muqeddes orunda turup kelgen en'eniwi qarashlirimizning téz özgirip bérishi, iman-étiqadning ajizlishishi, idyimizge, éngimizgha yat hadisilerge asta-asta könüküsh, jama'et pikirning küchining ajizlap, rezil hadisilerge süküt qilish derijisige bérishi, milliy exlaqqa, étiqadqa yat hadisilerning uyghurlar arisida jem'iyetlishishi qatarliq tereplerde eng roshen boldi. Shuning bilen uyghur id'ologiyisi, en'eniwi qimmet qarishi, exlaq qarishi bundaq hadisilerni eyplesh, cheklesh, özlükni saqlash küchidin asta-asta mehrum boldi. Bir qisim ziyaliylar buni tereqqiyat dep tonidi. (asasen sheher, bazarlarda). Yene bir qisim awam buni téz qubul qilmidi. Shuning bilen ziyaliylar shepkilik we sellilik, awam bolsa musulman we uyghur dégendek bölündighan ghelite hadise kélip chiqti. Aqiwette hazirqi zaman bir pütün uyghur id'ologiyisi shekillinip chiqalmidi. Pütünlükke ige bolmighan idologiye, yönilishi bir bolmighan jama'et pikiri exlaqi rezillikni cheklesh, tosush qudritige ige bolalmidi. Özini jahan körgen dep sanaydighan bir qisim emeldarlirimiz hemde tereqqiyati tézraq sheherlerdiki bir qisim kishlirimizde pahishiwazliqni medeniyet hadisi qatarida chüshinidighan, bahalaydighan ehwal bash kötürdi. Bu elwette bizning exlaqimizgha, étiqadimizgha yat idi. Emma ademni ejeplendürdighini bundaq chüshinish we bahalash uyghur rayonlirining hemmila yérige tarilip, uyghur jem'iyiti exlaqi buzulushigha, jem'iyetleshken chüshkünlükke sörep mangdi. Shundaqtimu sulamchiliqtin ibaret rezillikning uyghurlar éngidiki lenetlik ornidin qozghilishi bashqa özgirishlerge qarighanda yenila asta boldi. Wijdan bilen yashashqa adetlen'gen bu millet uni haman yaman körüp lenetlep keldi. Emma dewrning özgirishige egiship, bir qism héliqidek uyghur emeldarlar bunimu medeniyet hadisisi dep chüshense kérek. Xelq lenetlewatqan eshu hadise- sulamchiliqni qubul qildi. Yuqiri örleshning shotisi, özgirishlerge xoshamet qilip, menpet élishning wastisi qilip ishletti. Emdi bolsa yene shu uyghur emeldarlirining aghizidin «qiz bayliqi» dégen gep chiqiwatidu. Démek, idiye jehette xanim-qizlirimiz bashqilarning kélip échishini qubul qildi dégen gep.
Shundaq déyishke boliduki, xelqimiz éngidiki eng rezil hésablinidighan nersiler asta-asta qubul qilindi. Awam qet'iy qubul qilmaydighan ishni bezi emeldarlar ixtiyari qubul qildi. Téxi buni tereqqiyat dep qaridi. Mubada bundaq rezillikke eshu mu'awin bashliqteklerning bashlamchiliqida keng da'iride omumlashsa , qubul qilinsa uyghur jem'iyiti nege mangidu.
Ménngche bundaq bolushi mumkin emes. Xelq her qanche bolsimu «qiz bayliqimiz bar, kélip meblegh sélip échinglar» dep élan bérishke, xéridar chaqirishqa unmaydu. Xelqning mutleq köp qisimi undaq emes. Bu noqtidin qarighanda déhqanlarni millet gewdiside mutleq asasiy ornini igilep yürüshi uyghurning amiti, telipi oxshaydu.
Mulahizilirim haman dawamlishatti. Yataqta yalghuz qalghan chaghliridimu, mektep jaylashqan rayunda sözleshküdek, parang qilghudek uyghur yoq. Mektep etirapidiki bükkide ormanliq arisigha yushurun'ghan xilwet yollarda uyghurche xiyal, uyghurche tepekkür bilen aylinip yürgen waqitlirimdimu poyizdiki héliqi emeldarning «qiz bayliqimiz bar» dégen sözi kallamgha kiripla turdi.
Öginish tügep yene shundaq poyizning biriside kursidishim bilen birge shinjanggha qayttuq. Öginish jeryanida ana tilini, ana tilimda sözlishidighanlarni shunche séghin'ghan bolsammu, aldinqi seperning tesirati yürikimni ghajilap turghachqa, poyizda uyghur izdep yürgüm kelmidi. Kursidishim uchuq adem bolup, etrapimizdiki hemme kishige gep qilip chiqatti. Ularning ish- herikitige, teqiy- turqigha diqqet qilip sözlep turatti.
- qara, qara,- dédi kursidishim méni nuqup,- udul karwattiki awu qiz gachiken.
- gep qilmay oltursa gacha bulamdu,- dédim men jawaben.
- emise men gep sorap baqay.
Kursidishim udul karwattiki qizning yénigha bérip gep qildi. Sheret qildi, qeghezge bir nimilerni yazdi. Qizmu bir nimilerni yazdi. Kursidishim heyran bolup sözlidi.
- way u gacha emesken, yapunluqken, téxi toy qilmighan qizken. Ishlewatqan shirkettin bir ayliq dem élish élip özi yalghuz junggogha keptu. Bu qétim shizanggha méngiptu. Jangyi shehiride chüshüp qélip, u yerde nechche kün turup dunxuanggha bérip, andin lasagha barimen deydu.
- qaltisken, bizning qizlirimizda bundaq musteqil ish qilish, yashash éngi yétilmigen. Dölet atlash emes, natonush birer jayghimu yalghuz mangalmaydu
- mangimen, qilimen désimu anisi mangghili, qilghili qoymaydu. Biz xeqning anisida mesile bardek qilidu. Lékin yenila anigha amraqmiz. Eshundaq chong bolghachqa...
Kursidishim gépini toxtitip méni nuqup néridiki bir karwatni isharet qildi.
- qara, awu ikkisige, qiz uyghurken, yigiti xenzudek qilidu.
- kim bolsa bolmamdu,- dédim perwasizla kitap waraqlawétip.
Bir chaghda kursidishim pichirlidi.
- qara héliqi ikkisi shu.
- men kitabtin bash kötürüp qaridim. Bir xenzu yigit bilen chirayliq közliri chaqnap turidighan, qangsharliq, ghunche boy bir qiz belki bashqa wagon'gha mangsa kérek karwat yénidin bille ötüp kétishti. Chirayi uyghurgha oxshisila uyghur bulamdu, dédim ichimde we yene kitapqa shungghudum.
Poyiz uzun yol bésip bawji wugizaligha kelgende on minut toxtidi. Waqitni ching tutup, bir nechche minut heriket qiliwélish üchün kursidishim bilen poyizdin chüshüp turishimizgha héliqi qiz- yigitmu arqimizdin chüshti. Yigit nériraqtiki botkigha mangdi. Qiz bizge yéqinla yerde qarap turdi.
- siz uyghurmu,-dédi kursidishim qizgha qarap uyghur tilida.
- gépingizni uqmudum,-dédi qiz xenzu tilida.
- siz qaysi millettin,- dédi kursidishim xenzu tilida.
Xenzu,- dédi qiz xenzu tilida.
Kursidishim te'ejjup ichide manga qariwettide tamaka ekéliwalay dep botkigha ketti. Shu ariliqta héliqi yigit tamaka we soghuq ichimlik kötürüp qizning yénigha keldi. U kursidishimning herikitige diqqet qilip turghan bolsa kérek, qizdin soridi.
- awu adem néme deydu?
Siz uyghurmu deydu, gépingizni uqmidim désem, siz qaysi millettin deydu men xenzu dep qoydum,- dédi qiz yigitning boynigha ésilip yinik quchaqlap turup.
- men uyghur dewerseng bolmamdu? Yalghan gep qilip néme qilisen? Bir milletmu siler.
- uyghur diyishke numus qilimen. Qara ularning metoluqigha, gep- söz, teqi- turqida medeniyet dégenning yuqundisimu yoq. Téxiche uyghur tilida sözlep yürse.
Uning gépini anglap ghezipim mingemge tepti. Ghezeplik közlirim qizning közliri bilen uchriship qaldi.
- gépim rastmiken qara,- dédi qiz yigitke béshida méni ishare qilip körsitip,- qarishining setlikini kördüngmu? Közliridin wehimilik chiqip turidu. Hazirla adem öltürdighandek, uyghur dégen eshundaq yawuz bolidu. Shunga özümni uyghur déyishtin numus qilimen, bildingmu?
Poyizning yolgha chiqishqa agahlandurup bergen signali poyizgha chiqip kétishke mejbur qildi. Cheksiz bir xil xorluq ichide ornumgha jaylashtim. Özem xorliniwatattim. Tilim xorliniwatatti. Karwitida yatqan kursidishimgha, özümge sep saldim. Xeqler numus qilghudek setlerdin emesqu iduq. Tilimizmu nachar til emes idi. Belki eshu qizning bowisi, dadisi ishletken, eshu qizgha uyghurche isim qoyghanda ishlitilgen til idi. Yürikimge neshter urulghandek boldi. Ademning ichini achchiq qilidighan bundaq gepning chiqishigha, zorlap chiqishigha sewebchi bolghan kursidishimghimu achchiqim keldi. Emma umu azapliniwatqandek keypiyatta idi. Aldinqi qétim uchrighan uyghur emeldarining «qiz bayliqi» heqqidiki gépini untalmay turghanda, bu qétim uchrap qalghan uyghur pahishining gépimu yürikimge qattiq tekken idi. Közümge ularning her ikkilisi pahishidek köründi. Aldinqisi milletni ghururini, abruyini sétip özi nep alidighan emeldar pahishe, kéyinkisi eslini unutqan, ténini sétip jan baqidighan, emma yenila uyghur dégen tamghisi bar bir pahishe idi. Her ikkilisi oxshash idi.
Poyiz bir xil ritimda taraqshiytti. Wujudum ot bolup yanatti. Eshu pahishe jénida öz millitidin, tilidin numus qilwatatti. Menmu shu tapta uyghur dégen tamghisi bar bu pahishidin numus qiliwatattim. Qelbimde örlep turghan numus tuyghusi kallamda terbiyining méghizi bolghan rohiy tüwrük xelqimizni pakiz saqlap qélishning menggülük we birdin bir kapaliti iken dégen xulasini peyda qilatti.
Shundaq qilip béyjing sepiri qelbimde ajayip achchiq tesiratlarni qaldurdi. Belki poyizda uchrighan ikki uyghur mesilisini mendek mulahize qilmaydu. Men chüshen'gendekmu chüshenmeydu. Qilmishilirigha héchqachan ökünmeydu. Özliriningkini ras dep ötüwéridu... Ashulardek kimler peyda qilghan wijdan, numus délolirini sürüshte qilghili bolmaydu. Qanunmu, siyasetmu bundaq iqtidargha ige emes.
Undaqta köplep yüz bériwatqan bundaq numus we wijdan délolirini qandaq qilimiz? Bu éghir su'al üstide hemmimiz oyliship köreyli.
Aridin xéli yillar ötti. Nurghun nersiler untuldi. Emma eshu ishlar hélimu köz aldida turuptu. U ishlar peyda qilghan achchiq tesirat we éghir su'al untulghini yoq.

Tügidi
********************************************************
«aqsu edebiyati»ning 2004-yil 3-sanidin kirgüzüldi.
Bashqa yerge chaplisanglar kompiyutérgha urup kirgüzgüchining emgikini hörmet qilip, menbeni eskertip qoyarsiler
********************************************************
Téximu ésil eserlerni oqumaqchi bolsingiz «uyghuriye tor xatirisi»ni ziyaret qiling
Menbe: http://uyghurye.Blogbus.Com/logs/32086526.Html
********************************************************