Meshhur shexslerning wesiyetnamisi

************************************
tewhidening izahati: Dunyadiki meshhur shexisler ölüm aldida qandaq wesiyet qaldurghan? Ularning wesiyetnamisining siri néme? Bulargha qiziqsingiz diqqitingiz bu yerde bolsun. Töwende ularning qisqiche terjimhali, wesiyetnamisi, wesiyetnamisining siri qatarliqlar tepsili bérilgen bolup, ularning hayat waqtidiki pa'aliyetliri, ichki dunyasi, ölümge tutqan pozitsiyisini chüshinishingizge yardem béridu. Bügündin bashlap, az-azdin yollap qoyimen. Xizmet munasiwiti bilen belki birer ayda yaki uningdin uzunraq waqitta yollap bolarmen...Tordashlar toghra chüshen'gey...(bashqa torbetke kochurmeng)
************************************


Dangliq shexislerning wesiyetnamisining siri


Azat almas terjimisi


Hümeyni (1902-1989)


Qisqiche terjimhali

Rohulla musawi hümeyni iranning sabiq aliy rehbiri. 1902-yili 9-ayning 24-küni (bir éytishlargha qarighanda, 1901-yili 5-ayning 17-küni) téhranning gherbiy jenubidiki hümeyn bazirida turushluq bir diniy a'ilide dunyagha kelgen. Kichikidin bashlapla ‹qur'an kerim›ni ögen'gen, kéyinki chaghlargha kelgende, té'ologiye (ilahiyet)ni tetqiq qilip we uningdin ders ötüp, bara-bara islam qanuni (sheri'et)ning nopuzluq erbabliridin birige aylan'ghan. 1960-yillirining deslepki mezgilliri ötkür maqaliliri, özgiche idiyisi bilen otturigha chiqip, padishah pehliwining ‹aq inqilab› namidiki ijtima'iy igilik islahati pilanigha qarshi turup, hakimiyetning chishigha tégip qoyghanliqtin, 1963-yili 6-ayda qolgha élin'ghan we aridin uzun ötmey qoyup bérilgen. 1964-yili 10-ayda, hümeyni hökümetning amérikining iranda turushluq herbiy xadimlirigha diplomatiye imtiyazi bergenlikige qarshi turghanliqtin yene qolgha élin'ghan. Kéyin türkiyige sürgün qilinip, u yerdin iraqtiki nejefke yötkelgen. 1978-yili 10-ayda, iraq hökümiti ‹qarshi élinmaydighan adem› dep élan qilghanliqtin, axir firansiyige köchüp ketken. 1979-yili padishah pehliwi chet elge chiqip kétishke mejbur bolghandin kéyin, hümeyni 2-ayning 11-küni 15yilliq sürgünlük hayatini axirlashturup téhran'gha qaytip kelgen we diniy dahiy salahiyiti bilen iran islam inqilabiy komitéti qurulghanliqini jakarlap, hakimiyet teshkilligen. Shu yili 4-ayning 1-küni padishahliq tüzümni bikar qilip, islam jumhuriyitining qurulghanliqini élan qilghan. U asasiy qanun arqiliq iran inqilabining dahiyisi we iran jumhuriyitining qurghuchisi dep békitilip, armiye we hökümetning aliy hoquqi bérilgen, shundaqla iranning ‹iranning meniwi dahiyisi› dep teriplen'gen. U hakimiyet bilen dinni birleshtürüshni teshebbus qilip, bashqa siyasiy partiyilerning pa'aliyetlirini chekligen. ‹sherqning kériki yoq, gherbningmu kériki yoq, islamiyet bolsila boldi› dégen sho'arni otturigha qoyghan. U 1989-yili 6-ayning 3-küni késel sewebidin alemdin ötken, shu yili u 87 yashta idi.


Wesiyetname

Men hökümetning her qaysi ministirliqlirida ishlewatqanlar we kelgüsidiki ministirlar, shuningdek xizmetchi xadimlargha shundaq wesiyet qilimenki, siler xelqqe tayinip yashaysiler, shunga jan- dil bilen xelq üchün xizmet qilishinglar, bolupmu kembegheller üchün xizmet qilishinglar, amma üchün tiriship ishlishinglar kérek. Xizmitinglargha biperwaliq qilish xata, bu allaning ghezipini keltüridu; Teshwiqat xizmiti alaqidar orunlarningla mes'uliyiti emes, belki pütkül alimlar, diktorlar, yazghuchilar we sen'etkarlarning wezipisi; Tashqi ishlar ministirliqi chet elde turushluq elchixanilargha teshwiqat boyumliri tarqitip, dunya xelqige islamiyetni teshwiq qilish xususida yolyoruq bérishi kérek; Islam yétekchi ministirliqi heq-naheq toghrisida tiriship teshwiq – terghib élip bérishi, islam jumhuriyitining heqiqiy obrazini teshwiq qilishi kérek; Ichki ishlar ministirliqi eqil- parasetlik, iqtidarliq, semimiy, ammiwi asasiy bar kishilerni ölke bashliqliqigha tallap, döletning uzaqqiche emin tépishigha kapaletlik qilishi kérek.
Men pédagogika, ottura mektep we unwérisitéttiki oqughuchilarning xata idiye bilen küresh qilishiqa jür'etlik bolup, özi, dölet hem xelqning musteqilliqi we erkinlikini qoghdishini ümid qilimen.
Islam parlaménti, asasiy qanun hamiyliqidiki komitét, hökümet, zungtung we edliye komitétigha qilidighan wesiyitim shuki, siler hemmidin ulugh allaning iradisige boysununglar; Ezgüchiler, bulangchilar we mushriklarning tesirige uchrap qélishtin hezer eylenglar.
Islamiyet yol qoyghan qanuniy mal-mülükke hörmet qilip, xelqni meblegh sélishqa, qurulush xaraktérlik pa'aliyetler bilen shughullinishqa jür'et qildurunglar; Ularning kapitali we ijadiy pa'aliyetliridin paydilinip, döletni özige zörür bolghan nersilerning hemmisini özi ishlepchiqiridighan, yénik we éghir sana'etni tereqqiy qilduridighan sewiyige yetküzünglar.
Memliket ichi we sirtidiki yashlar, ösmürlerge nesihitim shuki: azghan yoldin qaytinglar, jem'iyettiki namrat amma bilen birlikte jan-dil bilen islam jumhuriyiti üchün xizmet qilinglar, uyultashtek ittipaqliship musteqil, erkin iran üchün küresh qilinglar, dölitimiz we xelqimizni düshmenler peyda qilghan bala –qazadin qutuldurup chiqip, köpchilikni dawamliq xushal turmush kechürüsh imkaniyitige ige qilinglar.
Méning parlamént, hökümet we uning ezalirigha semimiy tapilaydighinim, xelqni hörmet qilinglar, ular, bolupmu emgekchan amma üchün xizmet qilinglar. Ular biz köpchilikning danishmenliri, bext- sa'adet we ümid-arzu shularda. Islam jumhuriyiti ularning küreshliri we qurban bérishliri arqiliq qurulghan. Jumhuriyetning hayat –mamatimu ularning tirishchanliqigha baghliq. Ularni ésinglardin chiqarmay, özunglarni ammining bir ezasi, shundaqla ammini özunglar dep bilinglar.
Men qedirlik iran xelqining özining eng söyümlük nersisini asrighinigha oxshash, özlirining élip barghan ulugh ghazat we yashlarning issiq qanliri bedilige kelgen muweppeqiyetlirini qedirlishini ümid qilimen. Bu ulugh muweppeqiyetler allaning iltipati, uni tiriship qoghdanglar. Algha ilgirilesh yolidiki qiyinchiliqlardin qorqmanglar, allagha sadiq bolunglar. Allagha sadiq bolsanglar, allamu silerni qollap-quwwetleydu. Özünglarning étiqadinglarda ching turunglar, islam jumhuriyiti hökümiti bilen müshkül künlerde bille bolup, qiyinchiliqlarni tiriship tügitinglar. Hökümet we parlaméntni özunglarning qimmetlik nersisi qatarida körüp asranglar.
Iran qoralliq küchliri armiye, islam inqilabiy muhapizet qismi, zhandarma, saqchidin tartip, inqilabiy komitét we kembeghellerni seperwerlikke keltürüsh teshkilati qatarliqlarghiche özige xas alahidilikke ige, u islam jumhuriyitining küchlük yardemchisi, dölet chégrisi, yol, sheher we yézilardin ibaret pütkül dölet bixeterlikining qoghdighuchisi, shunga ular xelqning, hökümetning we parlaméntning alahide étibar bérishige érishishi kérek. Men hazir we kelgüsidiki parlaménit, zungtung, asasiy qanun hamiyliqidiki komitét, edliye komitéti we hökümetnimu herqandaq chaghda axbarat we neshriyat organlirining islam jumhuriyitining menpe'itidin waz kéchishke yol qoymasliqini ümid qilimen.
Axirida küchlük ümid qilidighinim shuki, qoralliq küchler belgilimige emel qilip, siyasiy partiye, teshkilat we birer sepke, shundaqla ularning pa'aliyetlirige qatnashmisun. Armiye, saqchi qisim, inqilabiy muhapizetchi etret we kembeghellerni seperwerlikke keltürüsh teshkilati qatarliqlar siyasiygha arilashmisun. Shundaq qilghanda armiyining küchini saqlap qalghili hem ichki qisimdiki ushshaq goruhlar arisidiki ixtilab-nizaning peyda bolushidin saqlan'ghili bolidu.
Men aka-uka, hede-singillirim bilen widaliship, tolup tashqan ishench we keypim chagh halda allaning dergahigha – özümning menggülük makanimgha kétimen.

(1983-yili 2-ayning 16-küni)


Wesiyetnamining siri

Insaniyet tarixi intayin uzun, epsaniwi tüs alghan shexisler ayighi üzülmey meydan'gha chiqip turdi. Iranning diniy dahiysi hümeyni epsaniwi tüs alghan shexis. Hümeynining wesiyetnamisining sirini yéshish uning ajayip- gharayib sergüzeshtiliri, diniy teshebbusi, ijtima'iy pa'aliyetliridin ayrilmaydu. Mubada bu jehetlerge sel qarilidiken, undaqta hümeyni hümeyni bolmay qalidu. Hümeynini sirliq nur halqisigha pürken'gen shexis déyishke bolidu. Uchisidiki qara toni, meydisige chüshüp turghan ap'aq saqili, chongqur közliri, özgiche chirayi uninggha téximu bekrek epsaniwi tüs qoshqan.

Hümeyni wesiyetnamisining ‹shifiri› ni yéshish , uning rohiy dunyasini közitish, ching étilgen tepekkür ‹tügme› lirini yéshish üchün, gepni ‹allah› qa chin eqide baghlighan islam dinidiki ikki chong mez'hep sünniy mez'hipi we shi'e mez'hipidin bashlashqa toghra kélidu.

Dunyadiki asasliq dinlarning biri islam dini muhemmed eleyhissalam teripidin tarqitilghan. Miladiye 632-yili muhemmed eleyhissalam wapat bolghandin kéyin, islam dinining ichki qisimida xelipe (iz basar) hoquqi mesiliside keskin ixtilap yüz bergen. Shundaq qilip, mekkidiki bir qisim musulmanlar, musulmanlar jama'esi salahiyet, nam- abruyigha asasen saylap chiqqan ‹xelipe› (hakimiyet bilen diniy hoquqni birleshtürüshning dahiyiliri, jem'iy töt kishi) qanunluq xelipe bolidu, dep teshebbus qilidu. Bu teshebbusini étirap qilidighan we qollaydighan musulmanlar kéyinki chaghlardiki ‹sünniy mez'hipi› dur. ‹sünniy› dégen erebche söz bolup, ‹sünnetke emel qilghuchilar›, yeni ‹en'enige boysun'ghuchilar› dégen menani bilduridu. Toluq atilishi ‹ehli sünnet wel jama'e› bolup, özlirini ‹ehli sünnet› dep ataydu. ‹sünniy mez'hipi› dégen atalghu mana shuningdin kélip chiqqan. Hazir dunya musulmanlirining 90%i sünniy mez'hipige mensup. Ular gherbiy asiya, shimaliy afriqining köpligen döletlirige keng tarqalghan, özlirini ‹ehli sünnet› dep ataydu.

Yene bir qisim musulmanlar, hashim jemeti (peyghember jemeti)din kélip chiqqan hezriti eli we uning biwaste ewladlirila qanunluq xelipe bolalaydu, dep qarap, hezriti ebu bekri, hezriti ömer, hezriti osmandin ibaret üch xelipining qanunluqini inkar qilidu, mana bular ‹shi'e mez'hipi› dep atilidu. ‹shi'e› dégen erebche söz bolup, menisi ‹egeshküchi›, ‹goruh› we ‹shérik› dégenlik bolidu. Shi'e mez'hipi hazir islam dinida sünniy mez'hipidin qalsila 2-chong mez'hep bolup hésablinidu. Bu mez'heptiki adem sani dunya musulmanliri omumiy sanining 10%tini igileydu, bularning yérimi dégüdek iranda. Shi'e mez'hipi sünniy mez'hipi himaye qilghan ‹xelipe›ning diniy dahiyiliq süpitidiki qanunluqluqini inkar qilip, diniy dahiyni ‹imam› dep ataydu. Shi'e mez'hipi iran ahalisining mutleq köpchilikini igiligechke, iranning siyasiy hayati we ijtima'iy, medeniyet turmushida intayin muhim rol oynaydu. 16-esirde pehliwi sulalisi shi'elerning islam dinini dölet dini qilghan we bu din iranning en'eniwi étiqadi hem dölet qurushida meniwi tüwrükke aylan'ghan. Dinning aliy dahiyisi bolghan imam meniwi dahiyidur. Shi'e mez'hipining iranda mustehkem asasiy we tesir küchi bar. Lékin, déngiz qoltuqidiki bashqa köpinche ereb döletliride igiligen nisbiti chong emes. Tarixta ikki chong diniy mez'hep uzaq waqitlarghiche bir-biri bilen qarshiliship ötkechke, da'im dégüdek ötkür ziddiyet we shiddetlik toqunushlar yüz bérip, buningdin peyda bolghan dawalghushlar bir qisim islam döletlirining siyasiy munbirining mustehkemlikige tesir körsetken.

Hümeynining pütün ömri ikki chong diniy mez'hepning tereqqiyati bilen intayin yéqin ötken. Shundaq déyishke boliduki, uning siyasiy hayati islam dini bilen nahayiti yéqin munasiwette bolghan, hümeyni islam dinining shi'e mez'hipi a'iliside dunyagha kelgen, baliliq chaghlirida diniy mektepte oqughan. 16 yashqa kirgende iraqtiki meshhur ilahiyetshunaslarning aldigha bérip ilahiyetni ögen'gen. 20yash waqtida dinning muqeddes jayi qum shehirige bérip, diniy dahiy hesen burujirdni ustaz tutup, ilahiyetni chongqur tehsil qilghan. Islam ilmini tehsil qilghandin kéyin, fiqhishunas (islam qanunshunas) we islam sheri'etshunas bolup yétishken. 30-yilliri qum shehiridiki ilahiyet darilfununida mudderislik qilip, dangliq islam ölimasigha aylan'ghan. 60-yillirining deslepki mezgilliri islam dini shi'e mez'hipining alte ayetullah uzmek (bu erebche söz bolup, ‹allahning ulugh simwoli› dégenlik bolidu. Ayetullah uzmek shi'e mez'hipidiki diniy mertiwide hemmidin üstün turidu) ning, islam qanuni sahesidiki nopuzluqlarning birige aylinip taza dewr sürgen. Iran jem'iyitidimu tesir küchi zor bolghan. Shunga, biz hümeynining wesiyetnamisini oqusaq uningda danishmenlerge xas bir xil yiraqni körerlik, hoshyarliqning barliqini hés qilimiz. U hökümetning herqaysi ministirliqlirida ishlewatqan emeldarlargha tenbih qildi, parlamént, asasiy qanun hamiyiliqidiki komitét, zungtung hemde edliye komitétini agahlandurdi... U pédagogika, ottura mektep we unwérsitéttiki oqughuchilargha özining ümidini otturigha qoydi. Qoralliq küch, zhandarma qisim, saqchi, inqilabiy muhapizet qisimigha özining küchlük arzu- ümidini otturigha qoydi... Chünki, hümeyni islam jumhuriyitining aliy rehbiri we qoralliq küchlerning bash qomandani. U iran islam shi'e mez'hipidiki köpligen musulmanlar üchün éytqanda meniwi dahiy, rohiy tüwrük. Hümeyni bu ‹mukemmel islam shi'e mez'hipi döliti› ning ‹sapliqi›ni qoghdash üchün, ‹sherqning kériki yoq, gherbningmu kériki yoq, islamiyet bolsila boldi› dégenni teshebbus qilghan. Shunga, öz wesiiyitide xelqni ‹siler hemmidin ulugh allahning iradisige boy sununglar; Ezgüchiler, bulangchilar we mushriklarning tesirige uchrap qélishtin hezer eylenglar› dep agahlandurup qoyushni ésidin chiqarmighan. Iranning diniy dahiyisi hümeynining bu ‹ agahlandurushi› din uning diniy chüshenchisi we tepekkür qarishini chüshiniwalghili, shundaqla uning wesiyetnamiside éytilghan ‹shifir› ni yeshkili bolidu. Biraq, uning wesiyetnamisining yadrosi ‹allahqa sadiq bolush kirek, sen allahqa sadiq bolsang, allahmu séni qollap-quwwetleydu, öz eqidengde ching turghin › dégendin ibaret.

Hümeyni wesiyetnamiside öz ixlasmenlirige, bolupmu qoralliq küchlerge ‹siyasiygha arilashmanglar›dep aghzi-aghzigha tegmey tapilighan. Siyasiy bu iran shi'e mez'hipining diniy dahiyisigha nésip bolmighanmu? Hümeynining siyasiy bilen alaqsi yoqmu? Yaq, qarimaqqa siyasiy bilen kari bolimighandek yaki uningdin özini yiraq tutup yürgendek körün'gen bu diniy dahiyning tarixy we bir pütün hayatigha nezer tashlaydighan bolsaq, u tarixi peytlerde del siyasiy pa'aliyetlerge tayinip ish tewretken, dep éytishqa heqliqmiz.

Hümeyni 40-yillardila pehliwi sulalisige qarshi küresh bilen shughullandi. 1941-yili ‹mexpiyetlikning ashkarilinishi› namliq kitabni élan qilip, padishahning mustebit hökümranliqigha qarshi chiqti. 50-yillarning deslepki mezgilliri iran bash wezirining néfitni dölet ixtiyarigha ötküziwélish herikitini qizghin qollidi. 60-yillarning bashliri padishahning ‹aq inqilab›namidiki ijtima'iy we iqtisadiy islahat pilanigha shiddetlik hujum qildi hemde iran xelqini pehliwi mustebit hökümranliqini aghdurup tashlashqa chaqirdi. 1963-yili3-ayda qum meschitide xutbe qilip, ‹shepqetsiz siyaset›ni emeldin qaldurushni telep qildi, shuning bilen memliket boyiche hökümetke qarshi dolqun kötürüldi. 1964-yili11-ayda, padishahning amérikining iranda turushluq herbiy meslihetchisige alahide imtiyaz bergenlikige qarshi chiqqanliqi üchün, uni saqchilar mexpiy yalap chet elge chiqiriwetti. 1965-yili 10-ayda iraqqa keldi we yéngidin tesisi qilin'ghan bir ilahiyet darilfununi arqiliq memliket ichidiki diniy küchler bilen alaqe baghlap, iranning mustebit padishahliqigha qarshi küreshke rehberlik qildi. 1970-yili shi'e mez'hipining dahiyisi alemdin ötkendin kéyin, irandiki 48ayetullahining qollishi bilen bu mez'hepning dahiyisi boldi. 1978-yili 1-ayda, hümeyni memliket ichidiki özige sadiq musulmanlar arqiliq pehliwi hakimiyitige qarshi memliket xaraktérlik shiddetlik dolqunni qozghidi. 10-ayning 16-küni fransiyige yétip keldi we u yerde iran islam inqilabiy komitétini qurup, pehliwining padishahliq hakimiyitige qarshi küreshni dawamliq teshkillidi we uninggha rehberlik qildi. Ewjige chiqqan qarshiliq heriketlerning zerbisige berdashliq bérelmigen padishah pehliwi chet elge qéchip ketti. Hümeyni qatmuqat tosalghularni yéngip, axir 1979-yili 2-ayning6-küni téhranda waqitliq hökümetni qurdi. Shuning bilen pehliwi sulalisi yimirildi, padishahning xanliq taji yerge domilap chüshti. 2-ayning 11-küni, hümeyni iran islam jumhuriyitini barliqqa keltürüp, iranning aliy rehberlik we qoralliq küchlirining bash qomandanliq textide olturup, iran'gha öz hökümranliqini yürgüzdi. Derweqe, hümeyni aliy hoquq textige olturushtin ilgiri qatmuqat japalarni béshidin kechürüp, talay yillar chet elde musapir bolup yürdi. Hümeyni iran islam jumhuriyitini qurghuchi süpiti bilen din bayriqini égiz kötürüp, siyasiy pa'aliyetler arqiliq ish bashlidi. Uning weten'ge, iran islam jumhuriyitige alahide chongqur muhebbiti bar. Shunga, u ‹siler islam jumhuriyiti hökümiti bilen müshkül künlerde bille bolunglar›, ‹hökümet we parlaméntni özunglarning qimmetlik nersisi qatarida körüp asranglar›, ‹men qedirlik iran xelqining özining eng söyümlük nersisini asrighinigha oxshash, özlirining élip barghan ulugh ghazat we yashlarning issiq qanliri bedelige kelgen muweppeqiyetlirini qedirlishini ümid qilimen›, ‹döletning uzaqqiche emin tépishigha kapaletlik qilinglar›dep wesiyet qaldurdi. Hümeynining bu arzu –ümidliri uning pisxikiliq haliti we logikiliq tepekkürigha, yürek sözlirige tamamen uyghun kélidu. U diniy dahiy, shundaqla istiratégiyige mahir siyasiyon.

Hümeyni ‹sherqining kériki yoq, gherbningmu kériki yoq, islamiyet bolsila boldi›ni öz tejribisidin ötküzüp, pütün küchi bilen emelde körsetti, shuningdek ‹mukemmel islam shi'eler döliti›ni chaqmaq tézlikide qurup chiqti. Iran padishahi pehliwi amérika zungtungi kat teripidin tashliwétilgendin kéyin, yeni 1979-yili2-ayning 1-küni hümeyni firansiye hökümiti ewetken mexsus ayropilan'gha olturup ghelibe qilghuchi süpitide téhran'gha qaytip keldi we hökümetni ötküzüwaldi. Fransiyilikler enggüshterni görüge éliwélip toghra qilduq, dep oylighanidi, epsus kéyin hümeyni rehberlikidiki iran jumhuriyiti bilen fransiye munasiwitide köngüldikidek menzire barliqqa kelmidi. Bu fransiyiliklerning oylimighan yéridin chiqti.

Iran-iraq urushining partlishida tarixi seweb bar bolsimu, lékin hümeyni iraqta musapir bolup yürgen chaghliri hökümet bilen zitliship qalghanliqtin, chégridin qoghlap chiqirildi, shuning bilen iran-iraq otturisida inaqsizliqning uruqi térildi. Shapa'et we adawet, murekkep rohiy halet, öz karamitini körsitish, desht-bayawanda qan aqquzush, top-zembireklerni ishqa sélish, qorallinip teyyar turushtin ibaret bundaq intiqam élish pisxikisi dinning kishilerning saxawetlik ishlargha ündishi bilen tüptin zit, shundaqla bihude awarichiliqtin bashqa nerse emes.

Ikkinchi dunya urushidin kéyin, néfit bayliqigha ige bolush ereb döletliride zamaniwilishishtek bir xil yéngi yüzlinishni royapqa chiqardi. Bu eslide bir xil tereqqiy qilish (ilgharliq) hésablinatti. Epsus, hümeynining neziride bu taptin chiqqanliq, éqimgha qarshi heriket dep qaraldi. U esliyetchilik bayriqini kötürüp chiqip, bashqa mötidil islam döletliri bilen küresh qilip, özge döletlerni endishige sélip qoydi.

Hümeyni islam dinining qedimki en'enisini küchining bariche qoghdidi, yeni ayallar erlerning aldida yüzige chümperde tartiwélish ehkamini otturigha qoydi. Bu ehkamgha iran awi'atsiye shirkitining iran tewelikidiki xadimlar emel qilishi kérek, hetta fransiye tewelikidiki ‹ayrupilan xénimi› lirimu buningdin mustesna emes. Fransiye tewelikidiki bir qanche ‹ayropilan xénimi› bu ehkamgha boysunmighanliqi üchün, ishtin boshitiwétildi.

Hümeyni sirtqa nisbeten terep-tereptin hujumgha ötüp, reqiblirini ziyade köpeytiwaldi, u amérikini ‹chong sheytan› dep, ‹békitti›, fransiye, en'giliye we uning dégenlirige qulaq salmighan bashqa gherb döletlirini ‹kichik sheytan› dep atidi. Bu ish bolupmu fransiyiliklerning bekla ghezipini keltürdi. Hümeyni hayat waqtida kem dégende 500din oshuq isra'iliye eskiri, liwanda turushluq 250 neper amérika eskiri qanliq paklashning qurbani qilindi.

En'giliye yazghuchisi salman rashidi yazghan ‹sheytan qissisi › namliq kitab hümeynining chishigha tégip qoydi. Shuning bilen u chet ellik yazghuchigha ölüm jazasi höküm qildi hemde izigha chüshüp qetl qilish buyruqi chüshürdi. Bu ish en'giliye hökümet da'irilirini chöchütüp bekla jiddiyleshtüriwetti, bu yazghuchi qorqup- möküp yürdi, gélidin tüzük tamaq ötmidi, künliri qattiq alaqzadilik ichide qaldi.

1986-yili, béshidin talay japaliq yillarni ötküzgen, xeterlik shara'itlardin bösüp chiqqan hümeyni 86yashqa kirgen. ‹yéshil taghlar qed kötirip turar, kechki quyashning waqtimu az qaldi›. Hümeyni öz qel'eside intayin sirliq xususiy türmushini ötküzgen. Uning ömür musapisi barghansiri qisqirap, wujudigha bir munche késel chirmashqan. Kelgen méhmanlar aldida özini zorigha rohluq tutup, hasisigha tayinip mangghan, biraq méhmanlar kétishi bilenla bashqilar derhal qoltuqidin yöliwalghan. Kechte pesrek ésilghan segenchükte yatqan, uwulash ustisi(19yashliq bir qiz) uning bedinini uwulap qoyghan. Lékin, qiz qara ton'gha oriniwalghan 86yashliq bu meniwi dahiyining bedinini uwulap aghritip qoyushtin bekla éhtiyat qilghan. U adette kengtasha, lékin addi seremjanlashturulghan yataq öydiki gilem üstige sélin'ghan körpide yatqiniche (qolida yaponiyining kichik ésil radi'osi) yérim kéchide bérilidighan radi'o xewerlirini anglaytti. Hümeyni herküni etigende ornidin turghandin kéyin du'a-tilawet qilip, andin mulazimlirining yardimi bilen bir künde ikki qétim seyle qilatti. Bu uning bir künlük xizmiti dawamida köpligen qararlarni chiqiridighan waqti hésablinatti. U cheklik waqit ichide özining katta hoquqini yürgüzetti, meniwi dahiyliq rolini jari qilduratti.

Etigenlik nashtiliqi intayin addiy bolup, qétiq we bir parche bolka, bir piyale chay bilenla ghizalinatti. Chüshlük tamaqta xotuni we newriliri bilen bolatti, tamaqtin kéyin dem alatti. Kechlik tamaqtin ilgiri en'giliye radi'o shirkiti, isra'iliye radi'o istansisi we amérika awazi bergen xewerlerni anglaytti. Hümeyni özining sözlirini da'im anglitidighan téhran radi'o istansisigha qiziqmaytti.

1989-yili 6-ayning 3-küni, iranning bu diniy dahiyisi jimjitla u alemge seper qildi. ‹men aka-uka, hede-singillirim bilen widaliship, tolup tashqan ishench we keypim chagh halda allahning dergahigha özümning menggülük makanimgha kétimen.› hümeynining bu arzu-armini emelge ashti.


(«esirim shé'iriyet munbir»ge tewhide teyyarlap yollighan)
(menbe: dunya edebiyatining2005-yilliq sanliridin)
***************************************************


Ostrowskiy (1904-1936)


Qisqiche terjimhali:

Nikolay alékséyéwich ostrowskiy sowét ittipaqining meshhur prolétariyat inqilabi yazghuchisi. 1904-yili ukra'ina wolinsik wilayiti shébétowka bazirida tughulghan. A'ilisi namrat bolghachqa üchinchi sinipqichila uquyalighan. Lékin, oqushni bekla yaxshi köridighanliqi üchün, éghir jismaniy emgektin boshighan waqitlirida her xil ilghar pikirlik edebiy eserlerni bérilip oqughan. Öktebir inqilabi ghelibe qilghandin kéyin sowét hakimiyitini qoghdash kürishige aktip qatnashqan. 1919-yili 7-ayda kommunisitik yashlar ittipaqigha qatnashqan. 8- ayda qizil armiyige qatniship aldinqi sepke barghan. 1920-yili urushta yarilinip, kesip almashturghan we ishlepchiqirish orunlirida xizmet qilghan, mushu mezgilliri kézik hem rématizim késilige giriptar bolghan. 1924-yili rusiye kommunistik (bolshéwiklar) partiyisige kirip, kommunistik yashlar ittipaqi rayonluq komitéti, wilayetlik komitétining sékritari bolghan. Ikki yildin kéyin salametliki nacharliship, ikki közi körmeydighan, pütün bedini palech bolup qalghan, emma kishini heyran qalduridighan gheyret –shija'et bilen aghriq azabini yéngip, «polat qandaq tawlandi» we «boran baliliri» namliq ikki ölmes romanni yazghan.
1936-yili 12-ayning 22-küni emdila 32 yashqa kirgen ostrowskiy alemdin ötken.


Wesiyetname

Rayushagha

Hazir sizge démekchi bolghinim éhtimal méning axirqi qétimqi yolluq sözüm bolup qalar. Méning ömrüm her halda yaxshi ötti. Shundaq, men hemme ishni béshimdin kechürdüm we uninggha berdashliq berdim, asanla qolgha keltürgen birer nersem yoq. Men tirishtim, élishtim, xuddi sizge ayan bolghinidek, men bashtin- axir teslim bolmidim. Sizge bir ishni chüshendürüp qoymaqchimen, yeni, siz turmushta birer bésim hés qilghiningizda méni eslep qoyung. Shu nerse ésingizde bolsunki, meyli qeyerde qandaq xizmet qiling, öginishni bir chetke tashlap qoymang, öginishtin qol üzsingiz ösüp yétilgili, algha basqili bolmaydu. Bizning anilirimiz, chonglar bizge ghemxorluq qilip kéliwatidu, buni ésingizdin chiqarmang! ulargha bekmu ichim aghriydu. Biz ularning bizni béqip chong qilghanliq ejrini menggü qayturalmaymiz ! rast, ularning bizge singdürgen halal ejrini menggü qayturalmaymiz, emdi men ularning ejrini qayturushqa ülgürelmidim, ularning halidin obdan xewer éling, ularni menggü estin chiqarmang.


Wesiyetnamining siri

Bizge melum, ostrowskiyning hayati bekmu japaliq ötken bolsimu, emma iradisi polattek mustehkem bolghan. U ikki közidin waqitsiz ayrilip qalghan bolsimu, lékin herqandaq bir ademge qarighanda etrapidiki hemme ishlarni éniq körüp turdi, shundaqla yüriki arqiliq u ishlarni inchike közetti; Gerche éghir késelge giriptar bolsimu, emma uning ijadiy iqtidari we hayatiy küchi adettiki ademlerdin zor derijide oshuq idi. Uning xotunigha qaldurghan wesiyetnamisidiki : «men hemme ishni béshimdin kechürdüm we uninggha berdashliq berdim, asanla qolgha keltürgen birer nersem yoq... Siz turmushta birer bésim hés qilighiningizda méni eslep qoyung» dégenliridin ejeblen'gili bolmaydu. Bu peqet uning xotunighila qaldurghan wesiyetnamisi emes, belki kéyinkilergimu bir chong ilham.

Derheqiqet, u birer nersini ongayla qolgha keltürgen emes.

Ostrowskiyning 14din 16 yashqiche bolghan chaghlirini jenggiwar hayat déyishke bolidu. Bu chaghda u téxi qoramigha yetmigen bala idi, shundaqtimu küresh qehrimani dégen shereplik namgha érishti. Bunimu asan qolgha keltürgen emes. U 14 yash waqtidila qizil armiyige qatniship jenubiy frontqa atlandi. Yash ostrowskiy atliq polkqa kélishi bilenla atliq polkining razwédka etritige ewetildi. Eqil- parasetlik, batur ostrowskiy woznéséniski etrapidiki bir qétimliq jengde düshmenning küchlük ot küchining qorshawida qélip yarilandi. Dala doxturxanisida bir ay dawalan'ghandin kéyin yarisi saqaymay turupla doxturxanidin chiqip qisimgha yitishiwaldi. Shu chaghda ostrowskiy zilwa boy, tirisi qaramtul, konirap ketken herbiyche pelto, béshigha qizil armiyining soknidin tikilgen shepkisini kiyip yüretti, wujudidin baliliqi chiqip tursimu, sözliri keskin we merdane, sepdashlirigha qizghin idi, jengchilerni ilhamlandurup, hujumgha ötüshke chaqiriq qilip turatti. Küreshning emeliy küchini ashurush üchün, 15 yashliq ostrowskiy atliq eskerler birinchi armiyisige yötkeldi. Shu yili köwrük partlitishta xizmet körsetkenliki üchün teqdirlendi. Beziler uninggha chaqchaq qilip: «mawu bala urush qilishni bilidiken-he ? » dégende, u yanchuqidin mukapatlinish uqturushini chiqirip, özining urush qilalaydighanliqini ispatlidi. Yene beziler: «köwrük partlitish bekmu xeterlik, sen qéchishqa ülgürelmey qalghiningda bombining partlap putungni üzüwétishini, hetta jéningdinmu ayrilip qalidighanliqingni oylimidingmu?» dégende, u xuddi qomandanlargha xas qizghin halda: «sel shuni oylighiningda partlashtin aman qalisen, hayatla bolidikenmen, qarap tur, köwrükni qandaq partlitidikenmen» deytti. Ikkinchi yili, bir qétimliq jengde déwiziye bashliqi awan'gart qisimni bashlap atakigha ötkende düshmen oqi tégip sherep bilen qurban boldi. Ostrowiskiy we bataliyondiki jengchiler diwiziye bashliqigha qayghurdi we qurban bolghan sepdishi üchün ghezeptin yérilghudek bolup, intiqam élishqa qesem qildi. Shu esnada, düshmenning zembirekchi qisimi ulargha shiddetlik ot échishqa bashlidi, qulaqni pang qilghudek partlash awazi etrapni bir aldi, közni yumup achquche bolghan ariliqta bomba parchiliri etrapqa chachrap, jesetler hemme yerge toshup ketti. Axir 16 yashliq ostrowiskiyning kökrek we bash qismi éghir yarilandi, doxturxana kariwitida xéli uzun'ghiche bihosh halette yatti. Doxturlar bu yaridardin ümit yoq, dep höküm qildi, lékin yash organizim uning hayatiy küchini eslige keltürdi, shundaqtimu bomba parchisi sol közining nérwisini nabut qiliwetkechke, közi körmes bolup qaldi.

Ostrowiskiy herbiy septin chékin'gendin kéyin urushmu tézla ayaghlashti, yash sowét döliti we xelqi iqtisadi qurulushni tutup , xarablashqan, turghun halette qalghan xelq igilikini qaytidin janlandurushqa atlandi. Bu chaghda ostrowiskiy emgek frontigha bérip küresh qildi hemde «munewwer qurghuchi we emgek nemunichisi» dégen shereplik namgha érishti. Bunimu ongay qolgha keltürgini yoq. 1921-yili, kyiéw kommunistik yashlar ittipaqi ölkilik komitéti 800neper komsomulni intayin japaliq bolghan yol yasash qurulushigha ewetti. Shu chaghda yéqilghu nahayiti kemchil bolup, ne néfit, ne kömür yoq idi. Shunga, zawutlar ishtin toxtap, par mashinisiningmu yérim yolda oti öchüp qalatti, yene kélip keslep qoyulghan otun yiraq jaydiki ormanliqta bolup, uni toshup kélish bekmu müshkül idi. Shunga, nahayiti qisqa waqit ichide otun bar jaydin sheher etrapidiki wogzalghiche bir kichik tömür yol yasash qet'iy orunlashqa tégishlik wezipe idi. Kommunistik yashlar ittipaqi yachéyka sékritari ostrowiskiy yashlarni kiyiéw kommunisitik yashlar ittipaqi tapshurghan wezipini toluq orundashqa chaqirdi. Qurulushqa qatnashquchilar bir mektepke orunlashturulghan, dériziliri chéqiq, soghuq shamal ghuruldap ötüshüp turidighan, kona tashlanduq öyler idi, kéchiliri taghargha yögilip muzdek soghuq sémuntining üstidila yétishqa toghra kéletti. Da'im dégüdek toyghudek tamaq yoq, buni az dep kézik he désila aware qilip turghanliqtin, axir ostrowsikiyning pütün üge-ügiliri chidighusiz derijide sirqirap aghrighili turdi. Lékin u chishini chishlep emgek meydanidin yanmidi. Jan tikip öz xizmitini beja keltürdi. Japaliq hem müshkül emgek arqiliq kichik tömür yolni pütüp, ghelibige az qalghanda, kézik késili uni axiri yéqitti, shuning bilen ostrowiskiy ilajsiz doxturxanida yétip dawalinishqa mejbur boldi, lékin u salametliki sella yaxshilansa kiyiéwqa qaytip keldi we yaghach matériyallarni jiddiy toshush xizmitige atlinip, ténining ajizliqigha qarimay, soghuq söngek-söngektin ötidighan derya süyige tizighiche kirip ishlidi, aqiwet éghir zukam hemde köp xil boghumlar nérwini bésiwélish késellikige giriptar boldi, sepdashliri uni yene doxturxanigha apardi. Bu chaghda, ostrowiskiy aghriq azabidin oruqlap qoraydek bolup, ilgiriki qaramtul chirayi sarghiyip, bekla ze'ipliship ketti. Axir doxturxana di'agnoz qoyush hey'iti uni birinchi derijilik méyip herbiyler teminatidin behrimen qilish toghruluq qarar chiqardi, lékin ostrowiskiy méyiplar kinishkisini teshkilge körsetmey, kishni eqlini lal qilidighan gheyret- shija'et bilen öz xizmitini qet'iy dawamlashturup, 20yashqa kirgen yili ukra'ina léinin kommunistik yashlar ittipaqi shébétofka wilayetlik komitétning sékritari boldi. Bir qétim pütün rayonni aylinip tekshürüsh üchün kétiwatqanda, mashina weqesige uchrap ostrowiskiyning bedini éghir derijide zeximlendi. Eslide frontta éghir yarilan'ghan, arqidinla kézik, rématizim qatarliq sozulma éghir késellerge gériptar bolghan ostrowiskiy shu qétimqi mashina weqesidin kéyinla palech bolup yétip qaldi. Partiyining sehiye dawalash komitéti di'agnoz qoyup: «mezkur yoldash xizmettin toxtisun» dep xulase chiqardi.

Ostrowiskiy bedinige kanidek chaplashqan késellerge xuddi dushmen'ge mu'amile qilghandek qilche tiz pükmidi. Doxtur uning organizmining ichki qismining yaman özgirishini tosushqa héch amal qilalmay qalghanda, u özining jenggiwar küchige qet'iy ishench baghlap, késellik bilen élishti we edebiy ijadiyet bilen shughullinish ishigha tutundi.

Ikki közi ema bolup qalghan bu yazghuchi qelbi küchlük telpün'gen jenggahlargha, ottek qizghin küresh qaynamlirigha xiyal keptirini perwaz qildurup, ötken ishlarni, shu chaghdiki shexislerni bir – birlep eslep, béshidin ötken sergüzeshtlirining birini qoymay janliq teswirlidi, shuningdek hemme ishlarni kallisigha mehkem ornitiwaldi. U deslep kallisida pishuriwalghan weqelikni aghzaki éytip berdi, bashqilar uning dégini boyiche yazdi; Kéyin bashqilar uninggha qattiq taxtaydin ramka yasap, uning ichige xet yazidighan qeghezning qurigha oxshash uzun- uzun katekchilerni jaylashturup berdi.

Ostrowiskiy ramkidiki katekchilerni siylashturup ichige kallisida pishurghanlirini yézip mangdi. Bu qoralsizlandurulghan beden bilen qoralni tashlimighan méngidin ibaret ikki xil küchning élishishi idi. Shu mezgilliri, ostrowiskiy toqquz qétim opiratsiyining azabini tartti, lékin her qétimliq opératsiiyini qeyserlik bilen ötküzüp, her halda özining yéziqchiliqigha tesir yetküzmidi. Bala- qaza qoshlap keptu dégendek, 1930-yili doxtur – séstiralar uning qoshumche qalqan bézini éliwétish opératsiyisini qilghanda, dora paxtisini untup qélip, jarahet éghizini tikiwétidu. Bedendiki bu ghelite nersini éliwétish üchün bimar yene ikkinichi qétimliq narkozning aghriq azabini tartmay amal yoq idi. Epsus yene narkoz qilish yürekni ajizlashturiwétetti, xetiri intayin chong idi. Doxturlar tolimu qiyin ehwalda qalidu, axir ostrowiskiy opératsiye qilidighan doxturgha teselli bérip: «opératsiyini ishlewéring, narkoz qilmisingizmu bolidu, men berdashliq bérimen» deydu. Yara éghizi qaytidin késildi, doxtur paxtisimu éliwétildi. Narkoz qilmighan ehwalda bimar ingrapmu qoymidi. Bu qétimqi opiratsiye uning tanglay nérwilirini kardin chiqardi, hetta bimarning tamaq yéyishinimu qiyin ehwalgha chüshürüp qoydi, gep qilishimu tesirge uchridi. Ostrowiskiy tesewwur qilghusiz mushundaq ehwal astida «polat qandaq tawlandi?» namliq romanini yézip püttürdi.

Ostrowiskiyning shunchilik qeyisirane irade bilen sotsiyalistik qurulush ishliri üchün küresh qilghan aliyjanab pezilitini teqdirlesh üchün, 1935-yili 1-ayda sowét birleshme jumhuriyiti merkizi ijra'iye komitéti mundaq qarar chiqardi:
«aldinqi septiki aktip komsomul, ichki urushning batur ishtirakchisi, sowét hakimiyiti üchün küresh qilish dawamida salametlikidin ayrilghan hemde pidakarane roh we bedi'i tildin ibaret qoraldin sotsiyalizim üchün küresh qilghan, ‹polat qandaq tawlandi› namliq romanning talantliq aptori nikolay alékséyéwich ostrowiskiy léinin ordéni bilen mukapatlansun.»

(«esirim shé'iriyet munbir»ge tewhide teyyarlap yollighan)
(menbe: dunya edebiyatining 2005-yilliq sanliri)
****************************************************