Uyghur milliti

Uyghur milliti


Uyghur milliti - shinjang uyghur aptonom rayonidiki asasliq millet bolup ,aptonom rayonning herqaysi jaylirigha tarqalghan. Buning ichide %80 i jenubiy shinjangda olturaqlashqan.
Uyghurlarning nopusi 9 milyon 414 ming bolup, shinjang ahalisining texminen % 45.94 ini igileydu (2006–yilidiki nopus statistikisigha asaslan'ghan san).
Uyghur tili - altay tili sistémisidiki turkiy tillar a'ilisige mensup. Uyghurlar ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqini qollinidu.
Uyghur milliti junggodiki qedimiy milletlerning biri. Miladiye 7– esirde uyghurlar orxun uyghur xanliqini qurghan. Ikki qétim leshker tartip, tang sulalisining «önglük –süygün topilingi»ni tinjitishqa yardemleshken. 9–esirning axirliridin bashlap shinjang we ottura asiyani asas qilghan halda idiqut xanliqi bilen qaraxaniylar xanliqini qurghan we yüksek medeniyet yaratqan. 13–esirde nurghun uyghurlar yüen xandanliqida emel tutqan, bu chaghda köpligen munewwer siyasi'onlar, herbiy alimlar, astronom, tarixshunas we terjimanlar yétiship chiqqan,
Uyghurlar 10–esirdin bashlap islam dinigha étiqad qilishqa bashlighan. 16–esirning axirlirigha kelgende pütkül uyghur millitide islamiyet omomlashqan.
Uyghur xelqi 19–esirdin buyan jahan'girlik we fé'odalizimgha qarshi köpligen küreshlerni élip barghan. 1949–yili shinjang tinch yol bilen azad bolghandin kéyin, 1955–yili 10–ayning 1–kuni shinjang uyghur aptonom rayoni quruldi.
Uyghurlar bir qeder yoqiri bolghan maddiy we meniwi medeniyetke ige xelq. Ularning mijezi ochuq –yoruq, chiqishqaq, méhmandost, naxsha–ussul we külke–chaqchaqqa, yumurluq tuyghugha bay.
Uyghurlarning kilassik muzikisi - «on ikki muqam» uzaq tarixqa we zor shöhretke ige. Uyghur ussuli shox, lerzan we güzelliki bilen meshhur.
Ammiwi köngul échish pa'aliyetliridin meshrep - milliy en'eniwi sen'et shekli süpitide nahayiti keng omomlashqan. Sheher we yéza–qishlaqlarda yene darwazliq, at beygisi, oghlaq tartishish, chélishish qatarliq tenherket pa'aliyetlirimu bolup turidu.
Uyghurlarning yimek–ichmek medeniyiti memliket ichi–sirtigha tonulghan. Ularda ottura asiyaning qurghaq muhitigha xas bolghan köpligen tamaq türliri, jumlidin her xil nanlar, polo, manta, leghmen, kawap, chöchüre, göshnan, halwa, yapma, öpke–hésip, suyuq'ash, ügre, tügre qatarliq 50 xildin artuq tamaq turliri bar.
Uyghurlar üzhme, üzüm, alma, neshput, örük, shaptul, anar, enjur, qoghun, tawuz, yangaq, badam, chilan qatarliq höl-quruq méwelerni yaxshi köridu.
Uyghurlar islam dinigha étiqad qilghachqa, yémek –ichmek jehette islam dinining qa'ide –nizamlirigha qattiq emel qilidu.
Uyghurlar edep –exlaqqa we jama'etchilikke köprek ehmiyet béridu. Öz'ara uchrashqanda, ong qolini köksige qoyup salam béridu we öz'ara tinchliq–amanliq sorishidu. Öyge kelgen méhmanni qizghin kütüwalidu.
Uyghurlarning nikah, toy –merike ishliri islam dini qa'ide–pirinsiplirini asas qilghan halda, qoyuq milliy örp–adetler bilen ötküzülidu.
Uyghurlarda ölüm–yétim yüz berse méyitni yuyup, képenlep, namizini chüshürgendin kéyin yerlikke qoyidu. Méyitni öyde adette bir kündin artuq saqlimaydu. Méyit depne qilin'ghandin kéyin,7–, 40–kunliri we bir yil toshqan kuni nezir qilinidu. Roza héyit we qurban héyitlarda wapat bolghuchining uruq–tuqqanliri qebre béshigha chiqidu.
Uyghurlarda newruz, roza héyit we qurban héyitlarni ötküzülidu. Héytta sangza we bashqa türlük tatliq–türümlerni teyyarlaydu. Qurban héytta qoy soyup qurbanliq qilidu. Héyt künliri öz'ara héytliship bir–birini tebriklishidu. Uruq–tuqqan, dost –buraderler bir –birini yoqlishidu.
Uyghurlarda bala tughulsa, axunumni chaqirip isim qoyush murasimi ötküzidu. Yette kündin kéyin bala böshükke sélinidu. 40 kündin kéyin böshük toyi ötküzülidu. Oghul bala yette yashqa kirgende xetne qildurulup sünnet toy ötküzülidu. Qiz balining quliqi téshilip, quliqigha halqa ésip qoyulidu.
Uyghurlarda «qutadghubilig», «türkiy tillar diwani»qatarliq köpligen meshhur edebiy we ilmiy mezmunluq xelq éghiz edebiyati bar. Undin bashqa, özige xas uyghur tébabet en'enisi taki bügün'ge qeder saqlinip kelmekte.

*********************
Eskertish: tordashlarning bu maqalini oqughandin kiyin, uyghur tarixi, medeniyiti, örp-aditi we bashqa tereplerdin toluqlashqa tigishlik mezmunlar bolsa, inkas qewitige toluqlap qoyushini tewsiye qilimen.
*********************

«tengritagh tori»-(2007-06-02)
************************************


Özbékistandiki uyghurlar


Ottura asiyadiki qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, tajikistan we türkmenistan jumhuriyetliride xéli köp sanda uyghurlar yashaydu. Gerche, ottura asiya hökümetliri uyghurlarning sani heqqide türlük kémeytilgen resmiy melumatlarni élan qilghan bolsimu, biraq uyghur ziyaliyliri bularni qobul qilghini yoq.
Ottura asiya jumhuriyetliridiki uyghurlarning tarqilish ehwali her türlük bolup, bügünki künde peqet qazaqistan jumhuriyitidila uyghurlar resmiy bir milliy medeniyet topluqi süpitide özining bashlan'ghuch, ottura mektep ma'aripi, tiyatir sen'iti, neshiriyat-axbaratchiliq en'enisi hem bashqilarni saqlighan we rawajlandurghan halda mewjud bolup turmaqta.
Uningdin qalsa qirghizistandiki uyghurlar öz tili we medeniyitini xéli yaxshi saqlighan bolsimu, lékin bu jumhuriyette uyghur tilidiki mektepler bolmasliqi tüpeylidin mutleq köp sandiki uyghurlar bashlan'ghuch, ottura we aliy mektep terbiyisini rus tilida, qismenliri qirghiz tilida élishqa mejbur bolghan.
Türkmenistan bilen tajikistandiki uyghurlarning ehwali bashqiche bolup, bu ikki jumhuriyettiki uyghurlar san jehettin eng az hésablinidu.
Undaqta özbékistandiki uyghurlarning ehwali qandaq?
U yerde uyghurlarning qandaq mesililiri mewjud?
Bu so'allargha tashkentlik analizchi eziz kamilofning «uyghurlarning mesilisi mewjudmu?» mawzuluq maqalisi jawab béridu.
Eziz kamilof aldi bilen ottura asiya jumhuriyetliridiki uyghurlarda sowét ittipaqining yimirilishi bilen ottura asiyada dölet chégriliri shekillen'gendin kéyin, özliri jaylashqan dölet teweliki boyiche bir-biridin perqliq tereplerning shekillinishke bashlighanliqini otturigha qoyidu.


Özbékistanda zadi qanchilik uyghur bar?

Eziz kamilofning pikirlirige tayan'ghanda, özbékistandiki uyghurlarning sani mesilisi sabiq sowét ittipaqi dewridin étibaren murekkep mesile bolup, ezeldinla hökümet éniq sanliq melumat bermigen.
Uyghurlarning mutleq köp qisimi 19-esirning ikkinchi yérimida qeshqer bilen tutishidighan perghane wadisigha kélip yerleshken bolup, 30-yillarda enjanda uyghur tiyatiri bolghan, tashkentte qerellik zhurnallar, köp miqdarda kitablar we derslik matériyalliri neshir qilin'ghan hemde uyghur baliliri üchün mektepler tesis qilin'ghan, ottura asiya uniwérsitéti uyghur tili mutexessislirini terbiyiligen.
Aptorning éytishiche, ötken esirning 50 –yillirida özbékistanda 500 ming uyghur yashighan bolup, özbékistan deslepte uyghur medeniyitining merkizi bolghan bolsa, kéyinche bu merkez almutigha köchürülgen. Biraq, sowét hökümitining istatistikisida özbékistandiki uyghurlar 1959-yili aran 19 ming dep élan qilin'ghan bolsa, özbékistan hökümiti yéqinqi waqitlarda bu jumhuriyette 35 ming uyghur barliqidin melumat berdi.


Shunche köp uyghur nege ketti?

Özbékistandiki uyghurlarning zadi qanchilik ikenlikini bilish tes. Biraq, qazaq alimi choqan welixanof, 19-esirning 50 - yillirida perghane wadisida 300 mingdin artuq uyghur (qeshqeriyilik) barliqidin melumat bergen bolsa, bu sanning dawamliq köpiyishi tebi'iy, uyghur siyasiyoni abdulla rozibaqiyéw 20-esrining 20-yillirida türkistan aptonom jumhuriyitide 700 ming etrapida uyghur barliqidin melumat bergen bolup, ularning köp qismi özbékistanda idi. Undaqta shunchiwala köp uyghur bügünki künde nege ketti?
Özbékistan mutexessisi eziz kamilof buni ikki sewebtin chüshendüridu.
Birinchi seweb: uyghurlarning özbéklerge özlikidin assimilyatsiye bolup kétishi bilen munasiwetlik bolup, buningda uyghurlar bilen özbéklerning medeniyet, til jehettiki alahide yéqinliqi muhim rol oynighan.
Ikkinchidin bu hökümetning ahalilerni birleshtürüsh siyasiti bilen munasiwetlik bolup, türkiy milletlerning, mesilen, uyghur, qazaq we bashqilarning köpligen wekilliri mejburi türde özbék dep yézilip ketken.


Özbékistandiki uyghur medeniyet merkizi néme qilidu?

Eziz kamilofning yézishiche, özbékistanda uyghur medeniyet merkizi pa'aliyet élip barmaqta, bu jem'iyet özbékistan jumhuriyetlik xelq'araliq medeniyet merkizi dep atalghan organ'gha tewe bolup, mezkur organning tewelikide bashqa milletlerning medeniyet merkezlirimu ish élip baridu. Bu organning raziliqi bilen uyghurlar peqet medeniyet pa'aliyetlirinila élip baralaydu.
Bügünki künde jumhuriyetlik uyghur medeniyet merkizi tashkent, enjan sheherliride öz tarmaqlirini qurghan bolup, ularning wezipisi peqet her qaysi jaylirida uyghur sen'et pa'aliyetliri uyushturush, uyghur tili sinipliri échip, balilargha öz ana tili ögitish, uyghur ziyaliyliri, edibliri we sen'etkarlirining pa'aliyetlirini ötküzüsh hem bashqilardin ibaret.


Uyghurlar qandaq teqdirge duch kelmekte?

Aptor eziz kamilof öz maqaliside keskin halda «nöwettiki mezgilde özbékistandiki uyghurlar üchün eng jiddiy mesile assimilyatsiye bolup kétishtin ibaret, uyghurlar bilen özbékler arisida til, medeniyet alaqiliri, omumen ortaq tarixiy menbedashliq munasiwiti bar, 35 ming nopusluq bu xelqning 25 milyonluq xelq ichide öz tili, örp-adetliri we bashqilirini saqlap qélishi tolimu murekkep» dep yézish bilen özbékistandiki bu xil murekkep weziyet tüpeylidin uyghur ahalilirining belki, yene 20-30 yillar ichide mewjud bolmay qélishi mumkinlikini perez qilidu.

***********************************


Uyghurlar tarixta ishletken yéziqlar


Qedimqi uyghurlar dunyadiki uzun yilliq medeniyet tarixigha ige milletlerge oxshash özining pikir- meqsetlirini, arzu- ümitlirini birer shekil we birer belge bilen ipadilep bérishke intilgen. Bu intilish ularning yéziqini wujutqa keltürgen. 18-esirning axirliridin tartip, bügünki dewrgiche bolghan ariliqta tépilghan yazma yadikarliqlar, abidiler, menggü tashlar, pen- medeniyetning hemme sahelirige a'it bolghan her xil ilmiy, edebiy, diniy, pelsepewiy eserler uyghur xelqining qedimqi dewrlerdin bashlap xélila tereqqi qilghan parlaq medeniyetke, mukemmel edebiy tilgha we bu tilni toluq, bimalal eks ettürüp béreleydighan élipbelik ilghar yéziqqa ige meripetperwer xelq ikenlikini roshen chüshendürüp béridu.
Ötken esirning deslepki mezgilidin tartip, dunyaning her qaysi elliridiki türkologlar, uyghurshunaslar dewrimizgiche yétip kelgen yazma yadikarliqlarning makan, zaman, til we yéziq xususiyetlirini tetqiq qilish arqiliq, uyghurlar miladi 4-esirlerde resmiy yéziqqa ige bolghan, digen pikirni otturigha qoyushti. Emma yéqinqi birnechche yildin béri, turpan we ottura asiyaning her qaysi jayliridin tépilghan yazma we oyma yadikarliqlarning meydan'gha kelgen dewri, tili we yéziqliri uyghurlarning peqet élipbelik yéziqtin paydilinish tarixila ikki ming yildin artuq ikenlikini ispatlimaqta. Uyghurlarda resimlik yéziq we boghumluq yéziq bolushtin sirt, tarixiy melumatlarning ispatlishiche, xotendin tartip kuchar, aqsu etirapighiche toxar, tibet, saniskirit (hindi), mani yéziqlirini ishletken. Bu uyghurlarning uzun yilliq medeniyet tarixiy jeryanida özlirining ilghar wetenperwerlik idiyesi we isil exlaq- peziletlirini jari qildurup, xoshna milletlerning yéziq medeniyitini qobul qilip, bay we güzel medeniyet yaratqanliqini chüshendürüp béridu.
Yuqurqilardin bashqa, uyghurlar uzaq medeniyet tarixida, asasliq qilip «qedimqi uyghur yéziqi»ni «orxun-yénsey yéziqi»ni we ereb élipbesi asasida ijat qilghan, hazirqi «uyghur yéziqi»ni ishlitip, dunya medeniyet ghezinisige öchmes töhpilerni qoshti.


(1) orxun-yénsey (türk-ronik) yéziqi

Tarix 9-esirning ikkinchi yérimigha qedem qoyghanda, uyghur xelqi öz yéziqi bolghan «türk-ronik yéziqi»ni «qedimqi uyghur yéziqi»gha rawajlandurdi we uni omumiy yüzlük qollinishqa bashlidi. Bu yéziq türk xanliqi dewride ijat qilin'ghini üchün «türk yéziqi» dep ataldi. Bu yéziq iskandinowiye yérim arilidin tépilghan qedimqi némislar qollan'ghan «ronik yéziqi»gha oxshap ketkini üchün, türkshunaslar uni «ronik yéziqi» dep atidi. Emeliyette türkiy xandanliqi ziminidiki barliq türkiy xelqler, jümlidin uyghurlar bu yéziqni ishletken, bu yéziq jem'iy 40 herptin teshkil tapqan.
Orxun-yénsey (türk-ronik) yéziqini uyghurlar 5- esirdin 8- esirning otturilirighiche bolghan 300 yildin köprek waqit qollan'ghan.
Buning bilen yézilghan yadikarliqlar orxun- yénsey wadisidin köprek tépilghini üchün «orxun- yénsey yéziqi»dep atidi.
Bu yéziq bilen yézilghan yadikarliqlar 18- esirning 90- yilliridin 20- esirning 70- yillirighiche, rus, fin, shiwit, fransuz, némis, daniyelik we bashqa chet'ellik arxi'ologlar, alimlar teripidin sibiriye, orxun- yénsey deryasi wadiliri, bayqal köli etirapi, altay rayoni, shinjang we ottura asiyaning her qaysi rayonliridin tépilghan bolup, bu yadikarliqlarning tilini birinchi qétim daniyelik tomsin, rusiyelik radlop qatarliq alimlar oqup chiqqan we bu yéziqning türkiy xelqler 5- esirlerde ishletken yéziq ikenlikini, tilining türkiy xelqler tili ikenlikini ispatlaydighan nurghun ilmiy maqalilar élan qilghan. Bu yadikarliqlar 5- esirdin kéyinki dewrlerge mensüp bolghini üchün alimlar bu yéziqni 5- esirdin kéyin ishletken yéziq bolushi mumkin, dep qarimaqta.
Bu yéziq töt sozuq tawush herpi, 36 üzük tawush herpidin teshkil tapqan bolup, ongdin solgha qarap yézilidu. Bu yéziqta yaritilghan medeniy yadikarliqlar uyghurlarning tarixini, siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy ehwalini, til- yéziqi, edebiyat- sen'iti qatarliqlarni tetqiq qilishta ghayet zor qimmetke ige.


(2) qedimqi uyghur yéziqi

Uyghur xelqi özining «türk- ronik yéziqi»ni xéli uzun bir mezgil qollandi. Miladi 840- yilliri, qara balasaghunni merkez qilghan orxun uyghur döliti siyasiy toqunushlar, tebi'iy apet we ichki niza- majra tüpeylidin yimirilishke yüzlinip, gherbtiki öz qérindashliri yénigha köchkendin kéyin, türk-ronik yéziqini téximu mukemmelleshtürüsh meqsidide öz tilini birqeder mukemmel ipadilep béreleydighan, tiximu ilgharraq bolghan qedimqi uyghur yéziqigha rawajlandurdi we uni 9-esirning otturliridin bashlap keng türde qollinishqa bashlidi. 10- esirdiki junggoning meshhur seyyahi wang yendi: «qara qujudiki uyghur xanliqida balilarni oqutush üchün padishaliqtin teminlinidighan mexsus oqutquchilar bar idi. Uyghurlar shé'ir-qoshaq yézishqa nahayiti hewesmen kélidiken. Öz yéziqlirini edebiy eser yézishqa ishletkendek, kündilik hajetlirige ishlitidiken. Rahiplarning qolida uyghurche yézilghan kitaplar bek köp iken» dep yazghan.
Bu yéziq shu chaghda shinjangda uyghurlar arisida qollinilipla qalmastin, belki pütün ottura asiyada yashighuchi qérindash türkiy xelqler arisidimu omumiyüzlük qollinilghan. Hetta kéyinki dewrlerde, manjular, mongghullar, shiwelermu mushu yéziq asasida özlirining hazirghiche ishlitip kéliwatqan yéziqlirini yaritiwalghan. Exmet zeki welid toghan özining «türk- tatar tarixiy» digen esiride we nejip asim özining «türk tarixiy» digen esiride, oxshash mezmunda: «bu yéziq uyghurlardin bashqa türkiy qebililer arisidimu omumlashqan. Islamiyet yéyilip taki hijiriye 9-esirgiche ishlitilip kélin'gen, hetta tömüriler dewride uyghurchigha texliden diwan xéti (hökümet orunlirining xet-chéki) dep atalghan bir xil yéngi yéziqmu ishlitilgen. Uyghur yéziqi tömüriler dewridin xéli kéyinmu qollinilghan» dep yézishqan.
Wambiri teripidin istambuldin élip kétilgen «qutadghubilig» ning nusxisi bilen wina kütüpxanisidiki yene bir nezmi eserningmu eynen uyghur yéziqi bilen köchürüp yézilghanliqi buning roshen delilidur.
Özbékistan türkshunasliri f. Kamal «hazirqi zaman özbék tiligha muqeddime» digen maqalisida: «kona özbék edebiy tiligha a'it yazma yadikarliqlar erep élipbesi asasida wujutqa kelgen. Emma buninggha qarimastin, uyghur yéziqida ish yürgüzüsh 18-esirgiche dawam qilghan. Bezibir tarixiy melumatlargha qarighanda, ayrim yazma yadikarliqlar 15-esirde uyghur élipbeside yézilghan. Mesilen, «bextiyarname»(1432- yil), «tezkire'i ewliya»(1436-yil), «miraj name»(1439- yil) we bashqa yadikarliqlar hirat shehride uyghur élipbeside köchürüp yézilghan idi» dep yazidu.
Bu ehwal bu yéziqning kéyinki dewrlerde, ottura asiyadiki qérindash xelqler arisida, erep yéziqi we erep yéziqi asasida barliqqa kelgen «chaghatay» yéziqi bilen parallil halda 900 yilgha yéqin güllinip kélin'genlikini körsitidu.
Qedimqi uyghur yéziqi soghdi yéziqi asasida ijat qilin'ghan élipbelik yéziq bolup, «idiqut tékistliri» we «idiqut xet-chekliri»de 18 herp ishlitilgen. Bu soldin onggha, yuquridin töwen'ge yézilidighan yéziq bolup, her bir söz béshida, söz otturisida we söz axirida yézilidighan shekillerge ige. Bulardin 5 herp 8 sozuq tawushning wezipisini öteydu.
Qedimqi uyghur yéziqi shu dewr uyghur tilining xususiyetlirige bir qeder oyghunlashqan yéziq bolup, tilni toluq ipadilep bérish jehette türk- ronik yéziqigha qarighanda ünümlükrek bolghanliqi üchün, uyghurlardin bashqa qérindash türkiy xelqler arisidimu keng qollinilghandin tashqiri, milliy edebiy tilning tereqqiyatini algha sürgüchi aktip amillarning biri bolup qaldi. Netijide, bu yéziqni qollan'ghan hemme türkiy xelqlerning ortaq edebiy tilining tereqqiyatini bir yéngi basquchqa kötürdi. Uyghurlar bu ijadiy yéziqni qollan'ghandin kéyin, türlük hökümet höjjetliri we diniy, pelsepewiy, pen-téxnika, tibbiy sahediki eserler, shundaqla xelq éghiz edebiyati we yazma edebiyatni asas qilip shekillen'gen bedi'iy edebiyati nahayiti téz sür'ette rawajlandi. Netijide edebiy til tereqqiyati téximu ilgiri sürüldi. Uyghur xelqi bu yéziq arqiliq özlirining alaqilishish éhtiyajining höddisidin chiqipla qalmay, belki «altun yaruq», «chashtani ilik big», «shuenzhangning terjimehali»(«samtiso acharining terjimehali»), «ikki tékinning hikayisi», «oghuzname», «idiqut tékistliri» qatarliq meshhur eserlerni mushu yéziq arqiliq xatirilep, kéyinki ewlatlargha miras qaldurdi. Bu yéziq arqiliq yézilghan yadikarliqlarning peqet gérmaniyede saqliniwatqanlirining sani 8000 parchidin ashidu. Bu miraslar qedimqi uyghur tilini, yéziqini, uyghur xelqining medeniyitini üginish we tetqiq qilishta zor ehmiyetke ige.
Omumen alghanda, qedimqi uyghur yéziqi uyghur xelqi medeniyitining parlaq semerisi bolup, u xelqimiz tarixining öchmes namayendisi hisaplinidu.


(3) ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqi

Ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqi uyghurlarning eng uzun waqit qollan'ghan yéziqi bolup, hazirmu ishlitilmekte. Bu yéziqni uyghurlar 10-esirning birinchi yérimida islam dinini qobul qilghandin kéyin, islam dinining tesir küchi bilen qobul qilghan. Bu yéziq qobul qilin'ghandin kéyin, qedimqi uyghur yéziqi tedriji halda özining ornini bu yéziqqa boshitip berdi. Ereb élipbesi asasidiki uyghur yéziqi 10-esirning axirliridin bashlap pütün qaraxanilar ziminide omumyüzlük qollinilishqa bashlap, 15-esirlerge kelgende, pütün shinjang we ottura asiyaning hemme yéride kengri ishlitilgen birdin- bir yéziq bolup qaldi.
Ereb yéziqi boyiche eynen qobul qilin'ghan bu yéziq 12-esirgiche hichqandaq özgertilmey qollinildi. 12-esirdin étibaren bu yéziq uyghur tilining alahidiliklirige asasen özgertilishke bashlap, uningdiki ereb yéziqigha xas bolghan shertlik belgiler élip tashlandi we qedimqi uyghur yéziqining imla qa'idisige maslashturuldi, uyghur tilining ihtiyajigha asasen, ereb tilida bolmighan «ch, p, g, zh» qatarliq 4 herp paris yéziqidin qobul qilinip, uyghur yéziqi élipbesige kirgüzüldi. 13-esirdin kéyin «chaghatay yéziqi» nami bilen atalghan uyghur yéziqi jem'iy 32 herptin teshkil tapti. Eyni dewrdiki shinjang we ottura asiyada yashighuchi uyghur we bashqa türkiy xelqlerning ortaq yéziqigha aylan'ghan bu yéziq her bir dewr éhtiyajigha asasen tereqqi qildurulup, taki hazirghiche ishlitilip kelmekte.
Uyghurlar ereb élipbesi asasida ijad qilghan bu uyghur yéziqini ishlitip kéliwatqinigha ming yil boldi. Mushu jeryanda bu yéziq uyghur tilining tereqqiyati we xususiyet alahidiliklirige tedriji uyghunlashturulup, téximu qéliplashturulup, uyghur tilining ipadilesh éhtiyajidin toluq chiqip keldi. Ashu ming yil jeryanida xelqimizning dunyagha meshhur alimliri, edipliri özlirining ewladlargha qaldurup ketken mol medeniy yadikarliqlirini ene shu yéziqta yézip qaldurghan. Ulugh alim mexmud qeshqerining «türkiy tillar diwani», büyük mutepekkür yüsüp xas hajipning «qutadghu bilig» dastani qatarliq kishi eqlini tang qalduridighan namayendiler buning janliq pakiti bolup, ular qaldurghan bu yadikarliqlar xelqimizning pütkül tarixidiki medeniy miraslar xeziniside we dunya xelqliri medeniyet xeziniside nur chéchip chaqnap turidu.

***************************


Se'udi erebistandiki uyghurlar


Toluqsiz melumatlargha köre hazir se'udi erebistanda olturaqliship qalghan jonggu mohajirliri 150 mingdin 180 mingghiche bolup, buning ichide %90 din artuqi uyghurlar, ularning nopusi texminen 130 mingdin 150 mingghiche. Bu uyghurlar asasen port shehri jidde, mekke, medine qatarliq sheherlerge tarqalghan. Tayif, paytext riyad shehridimu melum sanda uyghurlar yashaydu.
Se'udi erebistandiki uyghurlarning köp qisimi buningdin 70-80 yillar ilgiri bu yerge kelgen bolup, hazir 4-ewlad bolghan. Ular se'udi erebistan'gha yer tirish, qurulush, yimek-ichmek, tömürchilik, yaghachchiliq, mozduzluq téxnikilirini ilip kelgechke, eyni waqitta se'udiliqlarning qarshi ilishigha irishken we se'udi erebistanning tereqqiyatigha belgilik töhpe qoshqan. Bu yerge kelgen uyghurlar hej qilish sewebi bilen yaki soda ishliri bilen kilip olturaqliship qalghanlar bolup, köp qisimi se'udi erebistan dölet tewelikige ötken. Az bir qisimlarning qolida «teywen» pasporti bar.
Se'udidiki uyghurlarning mutleq köp qisimi bayashat turmush kechüridu, 2-, 3, 4-ewlat uyghur mohajirlarning köp qisimi se'udi erebistan yaki yawropa, amrikilarda aliy ma'arip terbiysi alghan bolup, medenyet sewiyesi nahayiti yuqiri. Ularning ichide beziliri ata-anilirining igilikige warisliq qilip xelq'ara soda, öy-mölük, yer-zimin, yimek-ichmek we sayahet ishliri bilen shughullinidu. Beziliri hökümet, ma'arip, pul-mo'amile, banka, sehiye, öy-mölük, yer-zimin, xewerlishish, awi'atsiye, qatnash qatarliq orunlarda hökümet xizmitini ishleydu. Yene beziliri se'udi erebistan hökümitige wakaliten islam kingishi, b d t qatarliq xelq'ara teshkilatlarda yuquri wezipe öteydu.
Se'udi erebistandiki uyghurlardin yene dangliq yazghuchi, unwiristit modiri, banka bashliqi, zhurnal moherriri qatarliq iqtisasliq xadimlar chiqqan.
Se'udi erebistandiki uyghur mohajirliri yene diyarimizning tereqqiyatigha bekla köngül bölidu, köpligen mohajirlar diyarimizning yol-köwrük, ma'arip ishlirigha xalis yardemlerni körsetken.
Se'udi erebistanda «ayagh padishahi» dep teriplinidighan emin abdughopur se'udi erebistan-jonggu soda monasiwetlirini achquchi we berpa qilghuchi bolup, köp qitim se'udi erebistan soda ömiki terkiwide guangju yermenkisi we ürümchi yermenkisige qatnashqan. Se'udi erebistandiki uyghurlar nöwette jonggu-se'udi erebistan sodisining asasliq qoshuni bolup qaldi.
Jidde sheherlik taksi shirkitining xojayini mijit doktur (esli atushtin) uyghur tilini hazirmu shundaq yaxshi sözleydighan bolup, kichik waqtidin bashlap ata-anisi uninggha uyghurche sözleshni ügetken. Xoddi bu dokturgha oxshash norghun uyghurlar öz ana tilini untup qalmighan. Uni sözleshni pexirlik ish dep qarap kelgen.

Menbe: http://bbs.Anamakan.Cn/viewthread.Php?Tid=187
****************************************************


Chet'ellerdiki uyghurlarning nopusi


Hazir dölitimiz tewesidiki uyghurlarning nopusi (2004-yilliq istatistikida) toqquz milyun'gha yetkenlikini köpinichimiz bilimiz, emma dölitimiz sirtida yene qanchilik uyghur lirimizning barliqi, ularning qaysi döletlerde yashaydighanliqi yenila namelum, melum bolsimu ishenchisiz, men tordashlargha bu heqte özüm toplighan qayil qilarliq pakitlar arqiliq dunyadiki uyghur muhajirlirining nopus istatistika ehwalini bayan qilip bermekchi.
Awwal uyghurlirimizning wetinimizdin bashqa döletlerge köchüshidin bashlaymen.

(1) 1828-yili jahan'gér toplingi meghlup bolghandin kiyin, shinjangdin (hazirqi özbékistanning) perghane wadisigha köchken uyghurlar, köchken adem sani éniq emes.

(2) 1847-yili yette xoja topilingidin kiyin, (hazirqi özbékistan) qoqent dölitige memet'imin, welixan töreler bashchiliqida 85mingdin 160mingghiche adem köchken.

(3) 1878-yili ching sulalisi qoshuni yaqupbeg hakimiyitini aghdurup, shinjangni qayturuwalghandin kiyin (buyerde eyni waqitta charrusiye bésiwalghan birqisim ziminni körsitidu) begquli bashchiliqida charrusiye tewesige köchken uyghurlar, köchken adem sani éniq emes.

(4) 1881-yilidin 1884-yilighiche charrusiyening mejburi köchürüshi bilen charrusiye köchürüsh komtéti bashchiliqida 100mingdin artuq adem charrusiye tewesige köchken.

(5) 1930-yilidin 1937-yilighiche (sabit damolla 1933-yili qeshqerde qurghan atalmish «sherqiy türkistan musteqil islam jomhuriyiti» bölgünchi hakimiyiti majungying qoshunliri teripidin gumran qilin'ghandin kiyin) köpligen kishiler muhemmed imin bughra, mehmud muhiti qatarliq kishiler bashchiliqida keshmir, se'udi erebistan qatarliq jaylargha köchken.

(6) 1949-yili muhemmed imin bughra, eysa aliptikinler bashchiliqida texminen 750adem keshmir, türkiye qatarliq jaylargha köchken.

(7) 1962-yili junggu-sowét munasiwiti yamanlashqandin kiyin chöchek arqiliq 60mingdin artuq adem sowét ittipaqigha köchken.

Emdi uyghurlar dölitimizdin bashqa yene qaysi dölet we rayunlarda yashaydu?
Nopusi qanchilik? Digen mesile üstide toxtilimen.
Uyghurlarning asasi gewdisi jungguda bolghandin bashqa, hazir yene özbékistan, qazaqistan, qirghizsitan, se'udi erebistan, türkimenistan, mongghuliye, türkiye, hindistan, pakistan, tajikistan, afghanistan, amérika, ereb birleshme xelipiliki, i'ordaniye, yapuniye, kanada, gérmaniye, awustiraliye, yéngi zélandiye, shiwétsiye, en'giliye qatarliq döletlerdimu bar.
Töwende yuqiridiki döletlerdiki uyghurlarning nopus istatistika ehwali bilen tonushup chiqimiz.

(1) özbékistandiki uyghurlar.(680ming)
Tarixiy jehettin qarighanda, hazir özbékistanning perghane wadisida 6-7 milyun uyghur nesillik xelq yashaydiken.
1920-yili sowét ittipaqidiki uyghurlardin chiqqan abdulla ruzibaqiyéw özbékistanning perghane wadisigha köchüp kélip olturaqlashqan uyghur ahalisining 600mingdin ashqanliqini jakarlighan.
1930-yili sowét ittipaqi élan qilghan nopus istatistikisida bu san bir hesse kémiyip 300minggha chüshüp qalghan.
1937-yili stalin qozghighan «eksil'inqilapchilargha zerbe birish herkiti»de rus hökümitining merkiziy asiyadiki herikitining tigh uchi uyghurlargha qaritilghan bolup, uyghurlardin yétiship chiqqan yurt kattiliri qirghin qilin'ghan, hayat qalghanlirini bolsa qeyerde yashighan bolsa özining milli kimlikini shuyerdiki milletlerning milli kimliki bilen atashqa mejbur qilghan. Asasen özbék nami bilen atalghan.
1950-yili we 1960-yillirigha kelgende uyghur digen namni qollinish cheklen'gen, qollan'ghanlar kemsitilgen we siyasi yekleshlerge uchirighan.
1979-yilidiki sowét ittipaqining birqétimliq nopus istatistika melumatidin qarighanda, eslidimu kémeytilip éytilghan 600ming digen san 29ming 104ke, 1989-yili 35ming 700ge chüshürüp qoyulghan.
Hazir özbékistanda zadi qanchilik uyghur yashawatqanliqini hökümet terep yoshuridu yaki yalghan melumat biridu.
Özbékistandiki uyghur ziyalilirining qarishiche, bir özbékistandila özlirini mexpi halda uyghur dep ataydighanlarning sani 1milyun 500mingdin ashidiken, éniq halda milli kimliki bilen yashaydighanlar 200mingdin ashidiken, özbékistan penler akadimiyisidiki bir firaffissor uyghurning éytishiche, özbékistanda özining milli kimlikini uchuq ashkara halda qoghdap qalalighan uyghurlarning sani 500mingdin kem emeslikini ashkarilighan.
Töwendiki tor bette körsitilgen uyghur muhajirlirining özbékistandiki nopus istatistikisidimu 680ming dep élin'ghan.(bu torbet adrisi esli menbede chüshürüp qoyulghan)

(2) se'udi erebistandiki uyghurlar.
Se'udi erebistanida 200mingdin 500mingghiche jungguluq muhajirlar bar bolup, bularning 95%din artuq uyghur muhajirlar.

(3) qazaqistandiki uyghurlar.(450ming)
Qazaqistandiki uyghurlarning bu nopus istatistika ehwalini shinjang téliwziye istansining ma'arip pirugirammisida «qazaqistan uyghur ma'aripi»ni tonushturghan bir pirugirammisida qazaqistanliq bir uyghur ayal éytqan.

(4) türkiyediki uyghurlar(80ming) .
Türkiyede 100mingdin artuq junggu muhajiri bar bolup, bularning ichide uyghurlarning nopusi 80mingdin artuq.

(5) qirghizstandiki uyghurlar.
Qirghizistandiki junggu muhajirliri 300mingdin artuq bolup, asasliqi tungganlar we uyghurlar. Buning ichide tungganlar 200mingdin artuq, uyghurlar 50mingdin artuq.

(6)pakistandiki uyghurlar.
Pakistanda 55ming junggu muhajiri bar bolup, buning ichide 50ming uyghur.

(7) hindistandiki uyghurlar.
Hindistanda 150mingdin 200mingghiche junggu muhajiri bar bolup, bularning ichide zangzular 100mingdin artuq, uyghurlar 30ming.

(8) ereb birleshme xelipilikidiki uyghurlar.
Ereb birleshme xelipilikidiki jungguluqlar yette mingdin artuq, xenzular mingghimu yetmeydu, qalghan alte mingdin artuqraqi uyghur.

(9) i'ordaniyediki uyghurlar.
I'ordaniyediki junggu qan séstémisidikiler 674adem, junggu muhajiri 106adem,(bularning köpinchisi 80-yillardin kiyin teywen pasporti bilen barghanlar) 85% shinjangliq we tiyenjinlikler, asasliqi uyghur we xuyzular. Yuqiridiki sanliq melumatlar bu torbettin terjime qilindi.(bu torbet adrisi esli menbede chüshürüp qoyulghan)

(10) amérikidiki uyghurlar.
Amérikidiki uyghurlar asasi jehettin oqushqa bérip orunlashqanlar bolup texminen on mingdin artuq.

(11) kanadadiki uyghurlar.
Nechche mingdin ashidu.

(12) awustiraliye we yéngi zélandiyediki uyghurlar.
Üch ming etrapida.

(13) yawrupadiki uyghurlar.
Yawrupadiki gérmaniye, shiwétsiye, en'giliye qatarliq döletlerdiki uyghurlar bir nechche mingdin ashidu.

(14) mungghuliyediki uyghurlar.
Mungghuliyening qubdu digen jayda olturaqlashqan mingdin ashidu.

(15) afghanistandiki uyghurlar.
Afghanistandiki uyghurlar 8600din artuq.

(16) türkimenistandiki uyghurlar.
Türkmenistandiki uyghurlar bundin yüz yil burun köchürülgen uyghurlar bolup ikki mingdin ashidu.

(17) yapuniyediki uyghurlar.
Yapuniyediki uyghurlar asasen ilim tehsil qilish üchün chiqip ashu yerde olturaqliship qalghan bolup, mingdin ashidu.

Menbe: http://bbsxp.Sultanim.Cn/ShowPost.Asp?ThreadID=489
*********************************************


Qirghizistandiki uyghurlar we uyghur tili


Uyghurlar ottura asiya döletliri - qazaqistan, qizghizistan, özbékistan, türükmenstan we tajikistan zéminlarida melum derijide chong-chong toplarni hasil qilghan halda jaylashqan.
Qirghizistanda 36ming uyghur yashimaqta, uning ichide 20 mingi sheherlerde, 16mingi yézilarda yashaydu. Qirghizistan uyghurlirini jenub uyghurliri we shimal uyghurliri dep ikki bölekke bölüshke bolidu. Jenub uyghurliri asasen qirghizistanning jenubidiki osh wilayiti, ush shehiri, qara su, qeshqer qishlaq yézilirida yashaydu. Bu uyghurlar asasen shinjang uyghur aptonom rayonidiki qeshqerdin kélip olturaqlashqan bolup, bir nechche mehelliqlerni teshkil qilghan.
Bu uyghurlarning bir qisimi kéyin özbékistanning enjan rayonigha köchüp ketken. Qalghan qisimi az bolup shalang jaylashqan. Shimal uyghurliri bolsa qirghizistanning shimaldiki béshkek, qara balta, suquluq, qara qul sheherliri bilen ularning etrapidiki qaraqul, érdéq we téploklyochka qatarliq yézilarda yashaydu. Bu uyghurlar asasen qazaqistanning almuta wilayiti uyghur nahiyisidin kelgen , ular mushu kün'giche öz yurtiliri bilen xet - alaqe qilip turidu.
Uyghurlar qirghizistandiki sheherlerde, yézilarda rus, qirghiz, özbék qatarliq milletler bilen ariliship olturaqlashqan yaki topliship olturaqlashqan.
Uyghurlar bir nechche dölet terkibide yashisimu ular bir pütün uyghur tiligha warisliq qilidighan millet wekilliridur. Emma her xil sewebler we her xil millet wekillirining arisda yashash seweblik tilning qollinish da'irisimu we uning léksikiliq, girammatikiliq süpitimu her xil derijide bolghan. Uyghur tilining ijtima'iy jehettin himaye qilinishi hemme jayda bir xil emes. Eger qazaqistan jumhuriytide uyghur tili mektepler bilen aliy oqutush orunlirida, ammiwi axbarat wastiliri we ishlepchiqirish saheliri, ilmiy tetqiqat orunlirida ishlitilse, bashqa jumhuriyetlerde peqet a'ile turmush da'iriside qollinilidu.
Jenubiy qirghizistandiki yerlik uyghurlarning tili özbék tilining tesirige uchrap uninggha singip ketken. Uyghurlar kündilik turmush we ishlepchiqirishta özbékler bilen ishlesh , özbék tilda oqush, yézish seweblik qosh tilliq haletni shekillendürgen, bu uyghurlarning peqet özbék tilinila bilip, öz ana tilini tamamen untup, peqet özbék tili bilen sözlishish ehwalini peyda qilghan.
Hazir bu yerde olturaqlashqan uyghurlarning tili peqet kéyin kélip olturaqlashqan uyghurlar terepidin ishlitilidu. Likin umu sap uyghur tili emes, arilashma til, yeni uyghur, özbik tilliri arilashtürülup qollinilidu.
Hazir ular toluq singip kétish dewrini bashtin kechürmekte. Shimaliy qirghizistan uyghurliri ichide 60 yashtin halqighan, yene kélip yézilarda turidighanlar ili shiwiside sözlishidu, ularning tilida qirghiz , özbék tillirining éléménitliri arilash bolup, özige xas alahide teleppurzda sözlishidu. Béshkek, qara balta sheherliri we uning etrapida yashaydighan uyghurlarning köpchiliki ghulja we qeshqerdin chiqqan bolup, ular melum derijide top bolup yashaydu.
Mezkur ikki sheherde yashighuchi uyghurlar ili shiwisining xususiytini saqlashqa intilidu. Bolupmu chong ewlad buninggha diqqet bilen qaraydu. Yashlar bilen otturanchi ewladning tilida arilash shiwe xususiyetliri bayqilidu. Öydin sirt waqitta we bashqa shiwe wekilliri bilen bolghan munasiwette hemsöhbetdishigha teqlid qilish bayqalsa, yene bir tereptin ili shiwisning küchlük tesirini körsitidu ili shiwisi yashlargha küchlük tesir körsetmekte. Qeshqer shiwisidiki chonglarning tilgha xas sözler ili shiwisining teleppuzi boyiche yaki addilashturup,yeni maslashturup qollinilidu.
Qirghizistanda uyghurlar sheher shara'itidimu top bolup yashaydu. Lékin bu toplar qirghiz yaki rus ahaliliri bilen qoshna yeni bille turidu. Démek uyghur tilining himayisizliqi, yeni uning rawaj tépip tereqqiy qlishi üchün ijtima'iy shara'itning yoqliqi, rayonlarda uyghur ahalisining azliqi we kündilik hayatta bashqa millet xelqliri bilen alaqe , munasiwetning zichliqi tüpeylidin bashqa tillarning yashlar bilen oqughuchilar tilgha yetküzidighan tesiri küchlük bolidighanliqi öz-özidin chüshinishliktur.
Qirghizistandiki uyghur tilining saqlinip qélishi we tereqqiy qilishigha tégishlik shara'it yaritilmighan . Uyghur edebiy tilining yerlik xelqqe bolghan tesiri yoqning urnida, hetta yashlargha tonush emes. Mezkur rayon boyiche yürgüzülgen ijtima'iy tilshunasliq tehlilidin uyghur tilini arilashma qilish netijiside peyda bolghan ili, yettisu we qeshqer, perghane dé'aliktlirining issqköl we osh shiwiliri mewjut dégen xulasini chiqirishqa bolidu.
Béshkek we uning etrapidiki uyghurlarning tilida dé'aliktikiliq xususyetlerning arilishish jeryani yüz bermekte. Bu dé'alikt wekillirining kündilik mu'amile alaqisi netijiside u yaki bu xas xususiyetliri untulup, eng asasiy terepliri saqlinip, umumyüzlük qollinilidighanliqini bayqighili bolidu.

Menbe: http://www.Upuk.Com.Cn/bbs/ShowPost.Asp?ThreadID=1564
***************************************

Bayram-alidiki uyghurlar


Munewwer hebibulla


Muherrir ilawisi:
Mezkur maqale merkiziy milletler uniwérsitétining türkiy til edebiyat doktori munewwer hebibullaning 2003-yil öktebirde béyjingda chaqirilghan «junggo uyghur tarix, medeniyet tetqiqati ilmiy jem'iyiti 3-nöwetlik muhakime yighini»da oqughan ilmiy maqalisi hem shu nöwetlik yighinda «munewwer ilmiy maqale» bolup bahalinip, mukapatlan'ghan on parche maqalining biri.
Aptor türkiy til edebiyati sahesidiki nopuzluq alim bolush süpiti bilen «bayram-alidiki uyghurlar» namliq bu maqalisini 1991-, 1997-, 1998 -we 2001-yillarda köp qétim türkmenistan'gha bérip til tetqiqati, oqutush tetqiqati, xelq'araliq ilmiy muhakime yighinliri qatarliq ilmiy pa'aliyetlerde bolush jeryanida, türkmenistan jumhuriyitining bayram-ali shehiri qatarliq jaylarda yashaydighan uyghur qérindashliri bilen uchriship, tekshürüsh élip bérish arqiliq yazghan.
Bu maqalide türkmenistan jumhuriyitining morghap derya wadisida yashawatqan uyghur qérindashlarning yettesu wadisidin köchüp bérishning sewebliri, ularning kechürmishliri we hazirqi ehwali qisqiche tonushturulidu. Oqurmenlirimizni shu yerde yashaydighan uyghur qérindashlarning ehwalidin xewerdar qilish ümidi bilen, bu maqalini élan qilduq.
Aptorlirimizning dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan uyghurlar heqqide yézilghan nadir eserlirini dawamliq ewetip turushini ümid qilimiz.
****************************

Yettesu wadisida yashaydighan 2000 din artuq uyghur buningdin yüznechche yil ilgiri morghap deryasi wadisigha köchüp barghan. Morghap deryasi türkmenistan jumhuriyitining jenubidiki eng chong deryaning biri idi. Tarixta yipek yoli arqiliq qedimki misir, babil, pérsiye, kawkaz we yiraq sherqning herqaysi jaylirini öz'ara tutashturup turidighan qedimki meshhur sheher «merwi» ene shu morghap deryasi wadisida güllep, tereqqiy qilghan. 2500 yildin köprek tarixqa ige bu qedimiy sheher miladidin ilgiriki 7-esirdin bashlapla insanlar olturaqlashqan jaylarning biri bolup kelgenidi. Kéyinche, morghap deryasida suning azlap kétishi bilen, jilghilar qaghjirap, ékinzarliq we baghwaranliqlar qumliship ketken. Taki 19-esirning axirlirigha qeder charpadishah bu yerni özining xususiy zémini süpitide bashqurup kelgen bolup, morghap deryasidin su chiqirip déhqanchiliq qilish meqsitide, 2000 din artuq uyghur déhqanni bu yerge köchürüp kelgen. Shuningdin étiwaren morghap jilghisining ikkinchi qétimliq hayati bashlan'ghan.

* * *
Türkmenistandiki uyghurlar asasliqi morghap derya jilghisidiki bayram-ali, mérw, yurtan we bashqa rayonlarda olturaqlashqan. 1990-yildiki statistikidin qarighanda, yuqiriqi jaylarda 250 öylük uyghur, 1392 nopus bar bolup, ularning 90 pirsenti bayram-ali shehirige toplan'ghan. U yerlerde yashawatqan uyghurlarning nopusi az bolsimu, yenila özlirining ana tilini we en'eniwi örp-adetlirini saqlap, öz tarixini dawamlashturup kelgen.
Bayram-alidiki uyghurlargha munasiwetlik xewer deslepte, 1960-yillarning bashlirida «kommunizm tughi» gézitide bérilgen. 1962-yili tashkent uniwérsitétining dotsénti nikiraskaya tekshürüsh élip bérip, uyghurlargha munasiwetlik birnechche parche maqale élan qilghan. 1936-yili qazaqistan penler akadémiyisi uyghurshunasliq tetqiqat ornining mes'uli se'idwaqqasof bayram-alidiki uyghurlar toghrisida tekshürüsh élip barghan. 1961-, 1964-yilliri ariliqida ésyop bayram-alidiki uyghurlarning tarixi we hazirqi ehwali toghrisida tekshürüsh élip barghan.


Uyghurlarning ottura asiyagha köchüshi

18-esirning ottura we axirqi basquchlirida jenubiy shinjang déhqanliri ching xandanliqi hökümranlirining zulumigha chidap turalmay qozghilang kötürgen. Déhqanlar qozghilingi meghlup bolup, wehshiyane basturulghandin kéyin, jenubiy shinjangdiki uyghurlarda arqa-arqidin ottura asiyaning herqaysi jaylirigha qéchish dolquni kötürülgen. Mesilen:
1830-yili ottura asiyadiki qoqend xanliqigha qéchip barghan uyghurlarning sani 10 mingdin 12 mingghiche bolghan; Shu yilning axirighiche yene 70 ming adem köchüp kelgen.
1857-yili jenubiy shinjang tewesidin 15 mingdin 20 mingghiche uyghur ahalisi qoqend xanliqi tewesige qéchip kéliwalghan.
Toluqsiz melumatlargha qarighanda, 18-esirning axiri we 19-esirning bashlirida qeshqerdin ottura asiya (asasliqi perghane jilghisigha kelgen)gha qéchip barghan uyghurlarning sani 85 mingdin 120 mingghiche bolghan.
1884-yili ili tewesidin wérna (bügünki alma-ata) oblastigha 45 ming 373 uyghur qéchip barghan.
1881-yilidin 1883-yilighiche yettesu wadisigha köchken uyghurlar we tungganlar asasliqi yarkent, aqsu, ketmen, merwi, koram, qarasu pishpek (béshkek) qatarliq jaylarda olturaqlashqan bolsa, yene bir qisim uyghurlar sir derya oblastigha tewe jambul, perghane oblastigha tewe osh qatarliq jaylarda olturaqlashqan.
Eyni chaghda ularning köp qismi hammal, harwikesh(mepichi), kahishchiliq (xumdanchiliq) qatarliq éghir jismaniy emgeklerge tayinip kün kechürgen.
Shinjang tewesidin ottura asiyagha köchken uyghurlarning sani 20-esirning bashlirida 194 mingdin 215 mingghiche bolup statistikilan'ghan. Ular ottura asiyagha qéchish jeryanida azab-oqubetlerni köp tartqan, nurghun kishiler achliq we soghuq destidin yol üstide ölüp ketken. Ashu köchmenler üchün boz yer échip, özlirining yéngi hoyla-aramlirini qurup chiqish téximu müshkül bolghan. Bolupmu yoqsul, ajiz, öy salghudek qurbiti yoq kembegheller nechche yillap gemilerde we kepilerde yétip kün ötküzgen. Shu chaghlarda charpadishahning ulargha teqsimlep bergen yerlirining hemmisi dégüdek ünümsiz, su kemchil bolghan chöl bolup, ular ene ashundaq japaliq shara'ittimu qan-ter aqquzup, japaliq ishlesh arqiliq, ashu payansiz chöl-jezirilerni güzel ékinzarliqqa aylandurghan. Charpadishahning uyghurlarni köplep ottura asiyagha köchürüp kélishimu aldi bilen öz menpe'etini oylashtin bolghan. Birinchidin, ular ottura asiya-türkistandiki musulmanlarning aldida musulmanlargha hésdashliq qilghuchilar qiyapitige kiriwalghan. Ikkinchidin, ottura asiya-türkistandiki boz yer achquchilarning sanini köpeytishni meqset qilghan. Üchinchidin, tereqqiy qiliwatqan rosiye sana'et karxaniliri üchün téximu köp erzan bahaliq emgek küchliri bilen temin étishni meqset qilghan.
Ottura asiyagha qéchip barghan uyghurlardin bashqa, u yerdiki uyghurlar arisidiki yene bir qisim kishiler qeshqerdin ottura asiyagha ishlemchilikke we tijaret qilishqa kelgenler bolup, kéyinche ularmu olturaqliship qalghan. 19-esirning 90-yillirigha kelgende shinjang tewesidiki uyghurlardin ottura asiyagha köchidighanlarning sani aziyishqa bashlighan.


Bayram-aligha musapir bolush

Tarixiy höjjetlerge asaslan'ghanda, miladi 1883-yili türkmenistanliq yüsüpxan bilen uning anisi güljamalxan saynt pétérburgqa bérip charpadishahqa sowghat teqdim qilghan. Bu ikkiylen shu qétim bayram-ali shehirinimu sowghat süpitide charpadishahning qizigha hediye qilghan. Shuningdin bashlap bu yer charpadishahning xususiy zémini bolup qalghan. 1884-yili morghap derya wadisi rosiye impériyisige tewe qilin'ghan. Impératur aléksandérⅢ we uning emeldarliri bu yerdin paydilinip rosiye üchün yéza igilik mehsulatlirini, asasliqi paxta ishlepchiqirish pilanini tüzüshken.
Charrosiye da'irliri yettesu wadisini tekshürüsh arqiliq, uyghurlarning «déhqanchiliq we baghwenchilik ishlirigha mahirliqigha bu yerdiki héchqandaq milletning yételmeydighanliqi»ni bayqighan. Shuning bilen 1890-yili charpadishahning morghap wadisini wakaliten bashqurghuchisi polkownik lodsof yettesu wadisidin bu yerge bir türküm uyghur ahalisini köchürüp kélish layihisini otturigha qoyup, padishahning maqulluqini alghan.
1889-yili baharda, polkownik lodsof wérna (bügünki alma-ata)gha kélip, shu yerdiki uyghurlarning bayliridin zeynidin axun, imir hemze we nurdunlar bilen uchriship, ularni sétiwalghan. Bularning arisidin zeynidin axun morghap wadisigha bérip qaytip kelgendin kéyin, öz qérindashlirini türkmenistan'gha köchüp bérishqa barliq chare-amallar bilen righbetlendürgen. Hetta u kishilerni aldap «morghap deryasining boyliri be'eyni jennet iken, u yerde xormilar yil boyi mey baghlap piship turidiken, égizrek döng üstige chiqip qarisila, mekkini körgili bolidiken; Eger bérishni xalisanglar, hemminglar haji bolalaysiler» dégen. Mana shuning bilen charpadishahning ahale köchürüsh pilani asanla emeliyleshken. Ular pilanlirini ijra qilishta türlük shertlerni otturigha qoyup, ottura asiyagha emdiletin köchüp barghan, téxi tüzükrek yerliship kételmeywatqanlarni morghap wadisigha köprek köchüp bérishqa qiziqturghan.
Birinchi türküm uyghur köchmenliri 1890-yili baharda kaspiy déngizi qirghiqigha qarap köchüsh sepirige atlan'ghan. Ular jem'iy 272 a'ililik, 1303 adem (köp qismi boytaq newqiran yashlar) bolup, alte ay yol yürüp semerqentke yétip kelgen. Ular dawamliq algha ilgirilep, tashkentke yétip kelgende, yerlik kishiler ularni tosup, ularning shu yerde turup qélishini ümid qilidighanliqini bildürüshken bolsimu, lékin ach-yalingach, juldur kipen halettiki bu kishiler bayram-alige bérish iradisidin yanmay, mekkini tawap qiliwélishni bu yerde qélishtin ewzel körüshken. Ular barar jayigha yétip bérishqandila, ehwalni körüp, lodsofning erzan bahaliq emgekchilerge érishish üchün qurghan qapqinigha dessigenlikini andin bilip yétishken. Ulargha barghan jay payansiz qumluq bolup, acharchiliq we tomuz issiqning derdini yetküche tartishqan. Ular shu yerde su ambiri yasashqan, östeng qézip su bashlighan, boz yer échip déhqanchiliq qilghan. Xumdanda xish pishurup öy sélip, uyghurlarning yéngi bir yurt-makanini berpa qilishqa kirishken. Mesilen, bayram-alidiki memeyuzi, dadamtu, toqquztara, chapchal dep atilidighan uyghur mehelliliri ene shularning misalidur.
Yüz yildin köprek waqittin béri, bayram- alidiki uyghurlar yerliktiki bashqa milletler bilen birlikte yurt-makanlirini qurush we qoghdash üchün zor töhpilerni qoshqan. Mesilen, türkmenistandiki eng chong qanal bolghan qaraqum qanilini qézish wezipisini asasliqi uyghurlar zimmisige élip püttürgen. Qurulushning bash inzhénérliqinimu bayram-alidiki uyghurlar arisidin chiqqan su insha'atliri mutexessisi memetxan ghazitop üstige alghan. Sabiq sowét ittipaqi dewridiki wetenni qoghdash urushigha bayram-alidiki uyghurlardin 150 newqiran yigit qatniship, ulardin 53 nepiri urushta qurban bolghan.
Bayram-alidiki uyghurlar japaliq shara'it astida, özlirini qudret tapquzush üchün, pen-téxnika bilimlirini tiriship ögen'gen. 1990-yillardiki statistikidin qarighanda, ulardin 49 kishi aliy mektep, 73 kishi ottura téxnikom ma'arip terbiyisini alghan bolup, ularning ikki nepiri kandidat doktorluq unwani alghan, 26 kishi inzhénér-mutexessis bolghan, 42 adem ma'arip xizmiti bilen shughullan'ghan, üch adem hökümet tarmaqlirida memuriy rehberlik xizmitini ötigen.Ulardin bashqa bir qisim uyghurlar tébabetchilik we tijaret ishliri bilen shughullan'ghan.
1919-yili bayram-alidiki péshqedem ma'aripchi merup memetof yerlik hökümetning qollishi arqisida, tunji qétim yette yilliq oqush tüzümidiki uyghur mektipini qurup chiqqan. Taki 1937-yili stalinning cheklishi bilen mektep taqalghan'gha qeder, bayram-alidiki uyghurlarning köp qismi merup memetof achqan mektepte oqup kelgen. Mektep taqalghandin kéyin, merup memetof tashkentke bérip dawamliq bilim ashurghan. Kéyin u ilgiri-axir bolup özbékistan tashqi ishlar ministirlikining ministiri, radi'o-téléwiziye komitétining re'isi qatarliq wezipilerni ötigen. Uning üch qizi ayrim-ayrim halda tébbiy penler doktori, fizika ilmi kandidat doktori, tarix penliri doktori bolup, merup memetofning a'ilisi bayram-alidiki uyghurlarning pexri bolup qalghan.
1990-yili 4-ayda bayram-ali shehiride daghdughiliq merike ötküzülüp, uyghurlarning bayram-aligha köchüp kelgenlikining 100 yilliqi xatirilen'gen. Shu qétim qazaqistan, özbékistan, qirghizistanlardiki uyghur medeniyet uyushmilirining mes'ulliri we dunyaning herqaysi jayliridin kelgen uyghur wekilliri bayram-aligha kélip murasimigha qatniship, bayram-alidiki qérindashliri bésip ötken bir esirdin köprek japaliq tarixiy kechürmishlerning eslimisige daxil bolghan.

(yolwas muhemmet'imin terjime qildi)
«junggo milletliri» zhurnilining 2004-yilliq 2-sanidin
*********************************************