Mawzédungning «muhim weziri» - seypidin ezizi

Mawzédungning «muhim weziri» seypidin ezizi zor tarixiy peytlerde


Seypidin ezizining hayati xuddi da'im zor tarixiy peyit bilen zich munasiwetlik bolghandek idi. Zor tarixiy peyitke kelgende, maw zédungning chongqur ishenchisige érishken seypidin ezizi da'im muhim orun'gha qoyulup, uning qabiliyitini namayen qilish, weten'ge jawab qayturush, xelqni béyitishi üchün pursetler hazirlinip kelgen...

Dölet qurush murasimida uning mawzédung teripidin tiyen'enmén rawiqining otturigha keltürülishi

1949-yili 8-ayda, j k p merkiziy komitéti shinjanggha ewetken wekil déng lichün üch wilayet inqilabiy hökümiti(shinjangdiki az sanliq milletler arisida j k p, s k p terbiyisi we tesirige uchirighan ilghar zatlar ili, chöchek, altaydin ibaret üch wilayette qozghilang teshkillep qurup chiqqan waqitliq hökümet)ning re'isi exmetjan qasimigha mawzédungning télégirammisini sun'ghan.
Télégirammida mundaq déyilgen: «silerning kürishinglar junggo xelq démukratik inqilabiy herkitining bir qismi, gherbiy shimal azadliq urushining ghelibilik rawajlinishigha egiship, shinjangning pütün azad bolushi uzun'gha barmaydu, silerning kürishinglar axiriqi ghelibini qolgha keltüridu».
Shuning bilen birge, mawzédung yene üch wilayet terepning memliketlik siyasiy kéngesh yighinigha qatniship, dölet qurush pilani üstide ortaq meslihetlishishke 5 neper wekil ewetishi toghrisida teklip bergen.
Üch wilayet terep télégirammini qobul qilghandin kéyin, intayin xushal bolup, derhel mawzédunggha télégiramma qayturup, exmetjan qasimi bashliq 5 kishilik wekiller ömikini béyijinggha yighin'gha qatnishishqa ewetish, üch wilayet terepning xizmetlirige seypidin ezizi (eyni waqitta shinjang ölkilik hökümet ezasi, qoshumche ma'arip nazaritining naziri) riyasetlik qilishini qarar qilghan. Emma kim bilsun, exmetjan qasimi qatarliq kishiler olturghan ayropilan béyijinggha uchush jeryanida hawa nachar bolghanliqtin, zabayqaliq téghi etrapida soqulup chüshüp, ayropilandiki barliq xadimlar talapetke uchurighan. J k p merkiziy komitét xewerni anglighandin kéyin, derhal yene üch kishilik wekil teshkillep, seypidin ezizi bashchiliqida téz sür'ette béyjinggha yétip bérish toghrisida yolyuruq bergen.
Bixeterlikini nezerde tutup, seypidin ezizi bashliq wekiller sowit chigirisidin ayropilan'gha olturup chitagha bérip, yene poyiz arqiliq manjuli arqiliq 1949-yili 9-ayning 15-küni béyjinggha yétip barghan. Ikkinchi küni ju énleyning qobul qilishi we ziyapitige muyesser bolghan. 1949-yili 9-ayning 17-küni, seypidin ezizi qatarliqlar jungnenxeyde tiyatir körüwatqanda, bir égiz boyluq adem uning aldida turdi, u oylinip turghanda, ju énley yénidin kélip, «re'is mawzédung silerni yoqlighili keldi» dédi. Maw zédung eslide ikkinchi küni shinjang wekillirini qobul qilmaqchi bolghan, ularning tiyatirxanida ikenlikini anglighandin kéyin, qobul qilishni waqitliq ilgiri sürgen.
Memliketlik siyasiy meslihet kéngishi échilish murasimida, sepyidin ezizi shinjang xelqige wakaliten mawzédunggha uyghur toni we güllük doppa teqdim qilghan. Mawzédung sowghatni qobul qilghan, hem nex meydan'gha keygen bolup, pütün meydanda güldiras alqish sadasi yangrighan.1949-yili 9-ayning 30-küni, siyasiy meslihet kéngishining eng axirqi bir küni, merkiziy xelq hökümitining re'isi, mu'awin re'isi we ezaliri saylandi. Seypidin ezizi 63 neper ezaning bir bolup saylinip 17-orunda turghan.
1949-yili 10-ayning 1-küni chüshtin kéyin, dölet qurush murasimi daghdughuluq ötküzüldi. Mawzédung tiyen'enmén rawiqigha chiqqandin kéyin, re'is sehnisining bir teripide turghan seypidinni körüp, uni élip otturigha kelgen. Shundaq qilip seypidin ezizi ikkinchi rettiki dung biwu bilen lin bochüning otturisida turup, maw zédung bilen peqet 2 métirla ariliq qalghan.
1949-yili 10-ayning 4-küni, merkiziy xelq hökümiti ben'gungtingi shinjang wekiller ömiki üchün muxbirlarni kütiwélish yighini ötküzgen.
Seypidin ezizi aldi bilen shinjangning alaqidar ehwalini qisqiche tonushturghan.
Muxbirlar nurghun mesililerni otturigha qoyghan,

Eng merkezleshkini shinjangning teweliki we istiqbaliy toghrsidiki su'allar boldi.
Seypidin ezizi özini toxtitiwalghan halda mundaq dédi: «shinjang ilgiri junggo xeritisining teshkil qisimi idi, bügünmu yenila junggo xeritisining terkibiy qisi bolidu, kelgüsidimu hem menggü junggo xeritisining terkibiy qisimi bolidu»
Seypidin ézizining jawabi güldiras alqishqa érishti.

Bu qétim, shinjanggha qaytish aldida, seypidin ezizi bir parche partiyige kirish iltimasi yézip, öz qoli bilen maw zédunggha tapshurghan.
1949-yili 10-ayning 23-küni, mawzédung iltimasqa «yoldash seypidin ezizining partiyige kirishige qoshulimen» dep testiq yézip bergen. Hemde seypidin ezizining bu xetni eyni waqitta gherbiy shimal herbiy, hökümet ishlirigha mes'ul péng déxueyge tapshurup, j k p shinjang tarmaq idarisi qurulghandin kéyin andin konkérit resmiyetlerni béjirishni buyrighan.


Shinjang ölkisining namining shinjang uyghur aptonom rayonigha özgertilishi

Béyjingdin shinjanggha qaytip kelgendin kéyin, yéngidin qurulghan xelq hakimiyitide seypidin ezizi shinjang ölkisining mu'awin re'isi we shinjang herbiy rayonining mu'awin qumandani bolghan.
1950-yili 1-ayda, seypidin ezizi mawzédunggha hemrah bolup sowit ittipaqini ziyaret qilghan hemde «junggo-séwit ittipaqi dostluq ittipaqliship öz'ara yardem bérish shertnamisi»ge imza qoyush murasimigha qatnashqan.
Döletke qaytqandin kéyin, seypidin ezizi bir tereptin kündilik xizmetler bilen shughullansa, shuning bilen birge yene bir intayin muhim bir ish üstide oyliniwatatti, u bolsimu milliy téritoriyilik aptonomiye tüzümini shinjangda qandaq yolgha qoyushtin ibaret.
Shinjangda uyghur millitidin sirit yene xenzu, qazaq, mungghul, xüyzu, qirghiz qatarliq 12 millet bar idi. Shinjangning milliy téritoriyilik aptonomiye tüzümini qandaq yürgüzüshte choqum shinjangning emeliyitidin chiqish qilish kérek idi.

1952-yilining béshida, seypidin ezizi özining deslepki tesewwurini yazma shekilide mawzédunggha dokilat qilghan. U doklatida «fédiratsiye» mesilisi we «ittipaqdash (yaki aptonomiye) jumhuriyet» mesilisini otturigha qoymighan. U shinjangning ölke derijilik aptonomiye birligining namini «shinjang uyghur aptonomiye hökümiti» dep atash teklipini bergen hemde hökümetning teshkiliy apparati, wezipisi toghrisida özining tekliplirini otturigha qoyghan. Höjjet shekillen'gendin kéyin, seypidin ezizi yoldash wang jén'gha höjjetni shinjang tarmaq biyurusi da'imiy komitétining muzakire qilishi, andin re'is mawzédung we partiye merkiziy komitétigha yollashqa sun'ghan.
1952-yili 8-ayning 9-küni, re'is mawzédung buyruq chüshürüp «jungxua xelq jumhuriyitining milliy téritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush progirammisi»ni yolgha qoyushni élan qilghan.
1952-yili 8-ayning 22-küni shinjang ölkisining tunji nöwetlik 2-qétimliq her millet, her sahe xelq wekiller qurultiyi ötküzülüp, «jungxua xelq jumhuriyitining milliy téritoriyilik aptonomiyini yolgha qoyush progirammisini ijira qilish toghrisidiki qarari»ni maqullighan.
Mushu yighinda shinjang ölkilik milliy téritoriyilik aptonomiyisige teyyarliq körüsh komititining resmiy qurulghanliqi jakarlan'ghan. Teyyarliq körüsh komitétining mudiri borhan shehidi, mu'awin mudiri gaw jinchün, seypidin ezizi, enwer jakulin bolghan.

Shinjangning milliy terkibi, tarixiy, medeniyiti qatarliq konkérit ehwallargha qarita, qayta-qayta kéngishish arqiliq, shinjangda hem uyghur millitining téritoriyilik aptonomiye hoqoqigha kapaletlik qilish, hem bashqa az sanliq milletlerning aptonomiye hoqoqi we barawerlik hoqoqigha kapaletlik qilish békitildi. Uning konkérit qedem-basquchliri mundaq:
Aldi bilen nahiye, wilayet derijilik aptonomiye turghuzush, axirida ölke derijilik uyghur aptonom rayoni qurushtin ibaret.
Pütkül jeryanda seypidin ezizi nurghun qiyin mesililerni hel qildi.
1954-yili 11-ayning axirigha qeder, shinjangda ilgiri-kéyin bolup aptonom oblasttin beshi, aptonom nahiyidin altisi quruldi. Barliq topliship olturaqlashqan yer, aptonomiye tüzümi qurushqa bolidighan milletlerde téritoriyilik aptonomiye yolgha qoyuldi.

1955-yili yil béshida, borhan shehidi bilen seypidin ezizi béyjingda yighin échiwatqanda, shi jungshün ular bilen körüshüp, ulargha «re'is mawzédung kelgüside shinjangni shinjang aptonom rayoni dep atisa qandaq bola dep ikkinglarning pikirini élishimni éytqan» dégen.
Seypidin ezizi anglighandin kéyin, semimiyetlik bilen mundaq dégen:
«aptonomiye hoquqi tagh, deryalargha qaritilmighan, belki melum bir milletke bérilgen, shunga , uni ‹milliy téritoriyilik aptonomiye› deymiz, shuning üchün ‹shinjang aptonom rayoni› dégen ataq anche muwapiq emes».

1955-yili 2-ayning 28-küni shinjang tarmaq biyurusimu partiye merkizi komitétigha télégiramma yollap milliy téritoriyilik aptonomiye yolgha qoyulghandin kéyinki shinjangni yenila «shinjang uyghur aptonom rayoni» dep atash yaxshiraq dégen teklipni bergen.
1955-yili 4-ayning 16-küni j k p merkiziy komitéti shinjang tarmaq biyurusigha télégiramma ewetip, téritoriyilik aptomiye yolgha qoyulghandin kéyinki shinjangni «shinjang uyghur aptonom rayoni» dep atashni qarar qilghan.
1955-yili 9-ayning 12-küni, memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 21-qétimliq yighinida «shinjang uyghur aptonom rayoni qurup, shinjang ölke tüzümini bikar qiliwétish toghrisidiki qarari» maqullan'ghan.
1955-yili 10-ayning 1-küni, shinjang uyghur aptonom rayoni resmiy quruldi, seypidin ezizi aptonom rayonluq xelq hökümitining birinchi qararliq re'islikige saylandi. Merkez yoldash dung biwu bashchiliqidiki merkez wekiller ömikini tebrikleshke ewetken.


Aptonom rayon boyiche «üchte birinchi» bolushi

1957-yili seypidin ezizi mawzédunggha hemrah bolup 2-qétim séwit ittipaqigha ziyaretke chiqqan. 1958-yili seypidin ezizi shinjang uyghur aptonom rayonluq partkomning 2-shujisi bolghan.
Üch yil tebi'iy apet yüz bergen mezgillerde seypidin ezizi omumliqqa étibar bérip, apetke az uchrighan shinjangdin zor türkümdiki ashliq yötkep gensu, xénen qatarliq apet rayonlirigha yardem qilghan.
Shinjangdiki az sanliq millet kadirlirining idiye, nezeriyiwi sewiyisini östürüsh üchün, seypidin ezizi merkezge merkiziy partiye mektipide shinjang sinipi échish hemde séwit ittipaqigha oqoghuchi ewetish toghrisida teklip bergen.
Seypidin ezizi yene uchquchilar mektipi qurup, shinjang üchün tunji türkümdiki az sanliq millet uchquchilirini terbiyilep bergen.
1962-yili u yene mawzédung, ju énleyning körsetmisi boyiche shinjangning chigra rayonidiki «éli, chöchek weqesi»ni bésiqturdi.
60-, 70-yilliri junggo malimanchiliq ichide qalghan, shinjangmu buning sirtida emes idi. Uning üstige, shinjangning alahide orni sewebidin shinjangda murekkeplik we sezgürlük köpeygen, uning üstige xéylungjangda yüz bergen «jinbaw arili» weqesi yüzbergen.
Buningdek dölet ichi we sirtidiki weziyet astida shinjangda bir küchlük bolghan rehberlik benzisi bolush tolimu zörür bolghan.
1972-yili 6-ayning axirida, merkez shinjang uyghur aptonom rayonluq partkomning da'imiy hey'etlirini béyjinggha üginish, yighin'gha yiqqan,
Buning asasliq meqsiti- benze meslisini hel qilish idi.
Eyni waqitta partkom rehberlik benzisining idiyisi birqeder qalaymiqan bolghanliqtin, nurghun mesililer üstide pikiri birdek bolmay, ixtilaplar köp körülgenliktin, béyjingda bir aydin köprek turghan.
Yi jiyenying, li shiyenniyen qatarliq merkez rehberliri köp qétim aptonom rayon rehberlik benze ezaliri bilen söhbetlishp, köpchilikning idiyisini birlikke keltürüp, mesililerni hel qilishqa türtke boldi.
Yighin axirlishish aldida, merkez shinjangning rehberlik benzisini qaytidin teshkilleshni éniq otturigha qoyghan hemde keng türde pikir qobul qilghan.
Köp sandiki yighin qatnashchiliri merkezdin nopozluq pishqedem yoldashni shinjanggha ewetip xizmetlerge riyasetchilik qilish telipini otturigha qoyghan.

Nurghun kishilerning oylimighan yéridin chiqqini shuki, yi jiyenying merkezge wakaliten mundaq dep élan qilghan:
«merkezning muzakirisi arqiliq, köp tereplime amillarni nezerde tutup, shinjangning omumiy weziyiti üchün seypidin ezizini shinjang uyghur aptonom rayonluq partkomning birinchi shujiliqqa teyinliduq»

Bir qarar kishining oylimighan yéridin chiqqandin sirt, yene heqliq idi. Oylimighan yéridin chiqqini: nurghun kishiler merkezdin nopozluq pishqedem yoldashni shinjanggha ewetip xizmetlerge riyasetchilik qilish telipini otturigha qoyghan. Heqliq yéri shuki, seypidin ezizining armiye, bingtüen we yerliklerge qarita chongqur chüshenchisi bar, uzun mezgil shinjangda xizmet qilghan hemde uzun mezgil muhim rehberlik xizmiti bilen shughullan'ghan bolup, mawzédungning chongqur ishenchisige érishken.

Yi jenying yene: «sepyidin ezizini ‹benjang›, uningghimu pishqedem serkerdining yardimi kérek, shuning üchün yang yongni herbiy rayon qomandani, aptonom rayonluq partkomning 2-shujisigha tallash qarar qilindi» dep élan qilghan.
Köpchilik merkezning toghra qararini birdek hémaye qilidighanliqini bildürgen.
Kéyin, partiye merkizi komitéti yene seypidin ezizini shinjang uyghur aptonom rayonluq inqilabiy komitétining mudiri, shinjang herbiy rayonining birinchi siyasi komissari qilip teyinligen. Shu chaghda kshiler uni «üch birinchi» dep yighinchaqlighan.

1972-yili 8-ayda, seypidin ezizi shinjanggha qaytip kelgendin kéyin, derhal partiye, hökümet, armiyining kadirlar yighini achti.
Yighinning asasiy témisi- mez'hepchilikke qarshi turup, ittipaqliqni qoghdashtin ibaret.
Arqidinla échilghan partiyining 10-qurultiyida seypidin ezizi merkiziy komitéti siyasiy biyrusining kandidat ezaliqigha saylan'ghan.
1978-yili 2-aydin kéyin, seypidin ezizining xizmiti béyjinggha yötkep kélinip, 5-, 6-, 7-nöwetlik memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining mu'awin bashliqliq wezipisini ötigen.
1993-yili 3-ayda, u yene 8-nöwetlik memliketlik siyasiy kéngeshning mu'awin re'islikige saylan'ghan.
Uningdin sirt, seypidin ezizi yene uzun mezgil junggo-séwit ittipaqi dostluq jem'iyitining mu'awin bashliqi, junggo-pakistan we junggo-misir dostluq jem'iyitining mu'awin bashliqiliq wezipisini ötüp, junggo xelqi bilen dunya xelqning dostluqi we chüshinishini ilgiri sürüsh, dunya tinichliqini qoghdash üchün aktip töhpilerni qoshqan.
2003-yili 11-ayning 24-küni, seypidin ezizi béyjingda 88 yéshida wapat bolghan.

«yéngi heptlik géziti»《新周报》din hörlük terjimisi
*****************************************