Tömür perde arqisidiki mexpiy tarix

Tömür perde arqisidiki mexpiy tarix


2-dunya urshi mezgilide roslar, yaponiye armiysining tuyuqsiz hujumidin mudapiyelinish üchün,yiraq sheriq rayunigha miliyun kishilik armiye turghuzghan bolup,tanka,zembirek we ayrupilan bilen qurallan'ghan bu kölümi zor armiye, tarix bitide xatirlen'gen bolsimu,biraq her xil sewepler tüpeylidin ,roslarning türkiye chigrisigha toplighan ilghar qural-yaraqlar bilen qurallan'ghan 3gorpiwi armiyedin teshkil tapqan ,zor kölemdiki 20 diwziye ros armiysi toghurluq köp melumat birilmigen.
Eyni waqitta ros armiysi ,kawkaz rayunini mudapiye qilish bilenla cheklinip qalmastin belki, iran chigrisi ichidiki tebriz rayunidimu esker turghuzghan bolup,bu rayun sowit ittipaqi,iran,türkiye,iraq qatarliq döwletning chigra siziqi kisishken orun'gha jaylashqan.
Roslarning iranda esker turghuzish tarixini ,1921-yili tüzülgen sowit-iran kilishimnamidin izideshke toghra kilidu.Kilishimnamining 6-maddisida: «eger üchünji bir döwlet iranni,sowit rosiyesige qarshi turushtiki,aldinqi sep bazisi qilmaqchi bolsa moskiwa iranda sowit qizil armiysini turghuzushqa toluq hoqoqluq»dep belgilen'gen.
1941-yili 8-ayda,roslar aldi bilen iranda 12diwziye armiye turghuzdi we arqidi-nla,yene 5 diwziye armiye köpeytti.Roslar:«iranda girmaniye jasuslirining herkiti ewij ilip,tihran bilen moskiwa otturshida bir meydan urush partilashni pilanlawatidu» dep sewep körsütüp iranda armiye turghuzghan idi.Roslarning iran'gha armiye ewertishi-shining,heqiqiy meqsiti bolsa ,ros armiysining ali qomandanliq shitabi :«türkiye ,türkiye-erminiye chigrisigha 1miliyun kiishlik armiye toplap kawkaz rayunigha tuyuqsiz hujum qilishni pilanlawatidu» digen mezmundiki axbaratqa asasen,türkiye armiysining tuyuqsiz hujumigha taqabil turush üchün iranda esker turghuzghan.
Roslarning iranda esker turghuzushigha qarita, türkiye armiyesi ali qomandanliq shitabi «giroziye,erminiye,ezerbeyjan qatarliq ittipaqdash jumhuryetleri we kawkaz ra yunigha hujum qilish pilanini ,girmaniye armiysining moskiwani ishxal qilghandin kiyin ijra qilish»ni qarar qilghan.Kiyinki mezgilde girmaniye armiysining moskiwani ishxal qilish pilani emelge ashmighan bolsimu ,likin türkiye kawkaz rayuni we giroziye,ezerbeyjan, erminiyeni ishxal qilish pilanidin waz kechmey sewirchanliq bilen purset kütüp,özlü-ksiz,türde türkiye-erminiye chigrisida esker köpeytken.Shuning bilen bir waqitta roslar türkiye armiysining bu mexpi pilanini qolgha chüshürgendin kiyin,roslar iran'gha orunshlatu-rghan,armiye sanini izchil köpeytip turghan.


Roslar nishanini istanbulgha qaratti

1945-yiligha kelgende 2-dunya urshida kimning ghelbe qilishi, kimning meghlup bolushi muqumlushup qalghan peyitte,roslar azat qilghan sherqi yawropadiki döwletler sotsiyalizim yolini tallidi.Bu waqitta sowit kompartiyesi merkizi kommutiti siyasi biyruning da'imi ezaliri birdek pikirge kilip:«urush dewridiki yaxshi pursettin paydilinip, 1918-yili char padishah aghdurulghanda,türkiye igiliwalghan emenler zimini qayturwilish»ni qarar qildi. Bu ermenler zimini, pütün türkiye ziminining üchdin bir qisimini igilen bolup,wan köli etirapidiki kengri ketken munbet tupraqlarnimu öz ichige alghan bolup.Bu munbet ziminlar türkiye üchünmu intayin mohim idi.
Roslarning bu ziminlarni asanla ishxal qilishni oylashtiki asasliq seweb türkiyedi-ki,ermenler roslarni yaxshi köretti, eksiche türklerge öch idi.Ermenler dunya boyunche xiristiyan dinini döwlet dini qilip bikitken tunji döwlet bolup,1000yildin biri özining musteqqil döwlitini qurup kelgen idi.Emenler qurghan döwlet térotoriyesi ,kawkaz rayuni we türkiyening sherqi shimalini öz ichige alghan kengri zimin bolup,16-esirning otturlurigha kelgende,ermniye zimini osman türk impiryesi we iran teripidin bölüwilighan. 1805-yilidin 1828-yilighiche sherqiy erminiye roslarning tewelikide,gherbiy erminiye türklerning tewelikide bolghan.
2-dunya urshi mezgilide türkiye biterep döwletlik salahitide urushqa qatnashmighan bolsimu biraq,moskiwa türkiyening biterep siyasitige guman bilen qarighan. Türkiye gerche qara dingizni ichki déngiz dep ilan qilghan bolsimu, biraq dardanil we fosfor boghuzini qamal qilip ,roslarning herbiy we tiransiport paraxotining ottur dingizgha kirip-chiqishini chekligen bilen biraq ,2-dunya yrshi mezgilide girmaniye paraxotliri cheklimige uchrimighan.
1945-yili 2-ayning 2-küni «üch kattabash» qirim yirim arilida,yalta yighinigha qatnashti.Yalta yighinidin kiyin uzun ötmey,sitalin mikoyan we malinkofqa sowit kompa-rtiyesi,merkizi kommutitigha urushtin kiyinki türkiyeni qayta qurush pilanini muzakirge qoyush toghurluq buyruq chüshürgen bolup bu pilan intayin tiz tüzüp chiqilghan.Roslar ermenler arsidin, bir türküm ishenchilik kompartiye ezasi ermenlerni teshkillep, türkiyege qarshliq ermenler olturaqlashqan sheher- yizilarda we türkiyening bashqa sheher-yizilirida mexpiy partiye yachaykilirni qurup chiqip,ros qizl armiysi bu ziminlarni ishxal qilghanda tiz sürette sowit hakimiytini qorushni pilanlighan.Roslar türkiyeni ishxal qilghandin kiyin türkiyening kona paytexti istanbulning ismini konistantinpol dep eslige keltürüshnimu pilanlighan.
Biraq, ros danishmenlirining nurghun yürek qénini serip qilip, tüzüp chiqqan bu pilani nurghun awarchiliqlargha uchurap,kiyinki qedemde böshügüdila tunjuqup qalghan.


Tiromin mexpiy uchur yetküzdi

1945-yili 7-ayning 21-küni postidam yighinining tötinji küni,amérika el bashi tiromin amérikidin kelgen bir mexpiy tilgirammini tapshurup aldi:«barliq teyyarliqlar pütti.»qisqighine bir xet,tirominni intayin xoshal qiliwetken idi.Eslide amérika yadro siniqida muweppeqiyet qazan'ghan bolup ,qirghin qilish küchi küchlük bolghan bu xildiki qural emdilikte türkümlep ishlep chiqirlatti.
Amérikining qolida yadro qurali bar bolidiken,urushtin kiyinki menpet bölüshüsh we qarar chiqirish hoqoqi amérikining qolida bolatti.Tiromining qolidiki yadro quralidin ibart bu kozur,urushning ghelbisidin mest bolup ketken sitalinni, amérikigha yol qoyushqa mejburliyalaytti.Yirim kichigiche iichlghan yighin axirlashqandin kiyin amérika el bashi tiromin we in'gilye bash weziri chirchil külüsirgen halda sitalin'gha, özlirining ajayip bir chüsh körgenlkini digen.Chirchil yangraq awazda:«siz bilemsizkin géniral lésmos ependim,men bir chüsh körüptimen,chüshmde dunyaning boysundurghuchisi boluptimen» digen.
Tirominmu: «sizge disem sitalin ependi men chüshümde pütün saman yolining bo-sundurghuchisi boluptimen.»digen.Sitalin bu ikkisining gepliridin bir ishni sezgen we ghangzisigha tamaka toldurghuch hich ishni bilmigen qiyapette:«ependiler siler nime dewatisiler? Menmu bir chüsh körüptimen biraq körgen chüshüm silerningkige oxshimaydiken biraq men chüshümde silerni siler dewatqan wezipige teyinlimeptimen» digen.
Diplomatik chax-chaqda yingilip qalghan tiromin könglide ghezeplensimu, biraq ghadiyip turghan sitalin'gha tehidit arlashqan teleppuzda: «amérika weyran qilish küchi intayin küchlük bir xil qoralni tetqiq qilip yashap chiqti» digen.
Tiromin we chirchil sitalining chiray ipadisini inchkilik bilen küzütiwatqan peyitte Sitalin chirayini özgetmigen halda ulardin ayrilip yighin zalidin chiqip ketken. Kiyinki bir nechche kün ichide sitalin we sowit ittipaqi wekilliri hichqandaq ish yüz bermigendek yürgen.
Tiromining pisxik urshi sitalin'gha hichqandaq tesir körsetmigendin kiyin ,tiromin we chirchil mundaq qarargha kelgen:«kirimil saryining xojayini, aq sarayning xojayinining meqsitini chüshünelmidi. Kiyinki qedemde kirimil sariyigha meqsetni chüshendürüp qoyushimiz kirek»


Yadro kozuri

Amérika armiysi herbi ishlar axbarat emeldari tiromin'gha: «iranning tebriz rayunidiki ros armiysi türkiye chigrisigha qarap yötküliwatidu we 30 yil ilgiri türkiye igiliwalghan emenler rayunida, ermenler türkyening sana'et, qatnash, alaqe eslihelirige qiiwatqan buzghunchuliqi, tiz sürette köchüyiwatidu» dep doklat qilghan.
Tiromin ,sitalinning nime üchün? Bu qitimqi yighinda urush ghenimetliri ichidiki italiye filotining, roslargha teqsim qilinishi hemde 1945-yili 8-ayning 1-künidin burun emililiship bolush toghrusida ching turuwalghanliqining sewebini chüshen'gen. Sitalinning meqsiti iniq bolup, teqsim qilin'ghan italiye filoti roslarning ilkige ötkendin kiyin, dardanil boghuzi arqiliq türkiyege gherib tereptin hujum qilip,sheriq tereptin türkiyege basturup kirgen ros armiysige maslishp urush qilish bilen birge,ros armiysining teminatni kapaletke ige qilmaqchi bolghan.
Tiromin derhal amérika armiysi ali qomandanliq bash shitabigha, derhal yaponiyege yadro, bombisi tashlash buyruqi chüshürgen.Yadro bombisi tashlash buyruqi chüshürüsh bilen birge: «birinji qitimliq yadro bombisini, özining postidamdin ayrilghandin kiyin seper üstidiki waqtida tashlishini» iytqan.
Amérika ,yaponiyening xiroshima we nagasakigha yadro bombishi tashlap bu ikki sheherni weyran qiliwetkendin kiyin,sitalin intayin tiz sürette bir parche doklatqa irishken: «partilash küchi küchlük,weyran qilish iqtidari yuquri bolghan bu qitimqi partilashta ölgen we yaridar bolghanlarning sani 220 din ashidu,ikki sheher tüzliwitildi». Doklatni anglap bolghan sitalin ishxanisida uyaq-buyaqqa mingip bi'aram bolushqa bashlighan we ishxanidiki partiye merkizi kommutiti siyasi biyruning ezalirigha: «türkiyege qarita ilip birilidi-ghan hujum emeldin qaldurulsun,biz yenila purset küteyli.Biraq türkler emdi menggü yaponlargha rehmet iytish kirek,chünki yaponlar türkler üchün özini qurban qildi» digen.
Türk qan séstimsidikilerning esheddi düshmini bolghan roslar, meyli char padishah dewride bolsun yaki sowit rosiyesi deride bolsun ezeldin türk qan siéstimisidiki milletlerni dunyadin yuq qilishnila oylap kelgen.Sitalin dewridiki chong tazlashta we 2-dunya urshi mezgilide bolsun,ottura-asiyadiki shundaqla kawkazdiki miliyunlarche türkiy milletler roslarning ziyankeshlikige uchurghan.


«berqi munbiri»ge yollighan waqti: (2009-3-30 15:38)
(bu «Jidelhor»ning «berqi munbiri»ge yollighan yazmisi)
********************************************************