Sirliq teklimakan

Sirliq teklimakan (doklat edebiyati)


Boghda abdulla


Lopnor

Teklimakan we lopnor témisigha qiziqmaydighan adem bolmisa kérek. Yillarning ötüshi bilen bu heqte hékaye qilip béridighan qéri-saqal ademler barghanséri aziyip kétiwatidu. Tarixta nurghun ékispéditsiye etretliri we shexisler bu zimin'gha kélip ilim-pen dunyasigha melum bolmighan, yer astida kömülüp yatqan tilismatliq möjizilerni bayqidi, talay-talay kitablarni yézip qaldurdi. Biraq teklimakan qanche qazghanséri shunche sirliq körünidighan zémin. Shundaq, u bizge yene nurghun totém, miras, sirliq hadise, sirliq küch, tilsim riwayetlirini sözlep bermekte.
Lopnorning aqsu po yézisidiki 99 yashliq sidiq memet boway munularni eslep ötti: u chaghda ördekbay bizning guruppa bashliqimiz bolup, jem'iy 30 nechche adem iduq. Aydin töre, sepsén töre dégenlermu bar. Meydan'gha chüshkende chélishimiz, quchaqliship yiqitip qoyimen. Bir küni lopnor kölige kéme élip kirduq. Dunyada yoq shamal kémini yiraq jaygha élip bérip tashlaydu. Ademdek béliq, uni tutattuq. Shamal yoq dep barsaq yene shamal , ular bizni tillap ketti.
Lopnor kölini tashlap 60 bulaqqa barduq, bu qumul teripi iken. Bir yerge bérip tögini chüshürduq, her bir yataqqa azraq su, nan qoyidu. Bir küni bir waq bolghanda ördek kéliwatidu,- dédi. U gürjek bilen taxtayni bir kötürüp ekeptu, taxtayni bir nersige chéléwidi, taxtaydiki xet köründi. Ular bir izdigen nerse mushu,‏-dédi. Kéyin taxtay chiqqan jaygha barduq, bir döngge chiqtuq, yerni kolisaq bir öy chiqti. Ishikte qara qulup bar iken, chaqtuq. Ular bir nersige ot yéqip öyning ichige tashlidi. Öydin nurghun is chiqti, ularda nurghun achquch bar iken. Öyde shundaq uzun bir adem yétiptu. Uning kindikige achquch saldi. Bular bolmay kéyin yene birsi yette dane achquch chiqti. Buning bilen nomurigha qarap yene jarang-jurung qilip sanduqini achti, uning ichide yene sanduq bar iken. Ichidin kitab chiqti. 1.2-1.3 chongluqta, qeghizi qedimki yirtilmaydighan saman qeghez, xetliri arqar münggüzdek iken. Ular kitabni élip darilap, chapliship ketken waraqlirini ajratti, kéyin kitabni élip ketti.
Héliqi öyning yene bir teripide ishik bar iken. Qulupni achtuq. Ishiktin atlap kiriwédim hololo dep bir nerse aldimgha keldi, qorqup yiqilip chüshtüm. Ular méni qorqma dep özliri qéchip kétiptu, kéyin hoshumgha keptimen. Héliqi nerse heykel bolup, ishikke kélip toxtap qalidiken. Yandap-yandap öttuq. Heykel yolwas süritide iken. Her chish-her chish, köz dégen yoghan, ikkinchi bir öyde shishe quta bar iken, ular u nersini éliwaldi.
Biz barghan yerlerde adem ustixanliri döwlinip ketken iken. Ular bu yerlerni tilsimat sheher,-dédi.
Riwayetlerge qarighanda, bu sheherde bir padishahning oghli bolup, qizlarni qoymaydiken, kéyin birsi chélishta uni bir pichaq bilen öltüriwétiptu. Anche uzun ötmey pütün sheher tüzlinip ketken iken.
Ariliqta u yerge yene bir qétim barduq, közimizge ustixan chéliqti, ustixan bilen supa qilip qoyuptu. Xumdan bar iken, yéqin barsaq boran chiqip kétiptu. U yerde yene köz munchaq tola.
Teklimakanda mazar, upqan, köteklik chöl dégen yerler bar. Toqquz qum dégen jay ademning qowurghisigha oxshaydu. Bu yerge derya urulup élip kételmigen, uni altun xezine deytti. Shehiri kétik lopnor kölide, biz barghanda deryada shalda éqip barduq. Kelgende bir japa bilen kelduq.
Yene yerlik kishilerning éytip bérishige qarighanda, tarixta tarim deryasi qarchugha terepte toqquz qétim éqin özgertken, u yerdiki mehellilermu kishiler mangghandin kéyin özgergen, Mesilen: topa sheher, kötek qotan dégendek jaylar.

Qedimde tarim bilen könchi deryasining ariliqi pütünley su, sazliq bolghan, kishiler késel tarqilip köchkende, bir qismi könchi deryasini boylap bash éqin terepke köchken.
Burun könchidin döngqotan'gha bérish üchün su intayin köp bolghachqa 80 köwrüktin ötüp baratti.

Lopnordiki yer-namliri töwendikiche:

Chong köl terepte:
1. Eweyli,
2. Kona chong köl,
3. Pasa köwrük,
4. Taxta köwrük,
5. 80 köwrük,
6. Chemek mehelle,
7. Tügmen mehelle,
8. Kengri qum,
9. Qosh toghraq we bashqilar.

Aqsopi terepte :
1. Ayagh aqsopi,
2. Bash aqsopi,
3. Langqa,
4. Loqman,
5. Sawut ordisi,
6. Uzun ériq,
7. Qazan kenti,
8. Sésiq tugh,
9. Qum köwrük,
10. Söget tugh,
11. Tügmen,
12. Térek köwrük,
13. Séghiz chöl.
14. Chörimes toqay,
15. Bottosu,
16. Sataka,
17. Oy dashi,
18. Qicha toqay,
19. Shamal aldi,
20. Tongguz öldi,
21. Qarina qusuq,
22. Osman toyghan,
23. Qara qoshunluqlar öyi,
24. Süzük köl,
25. Qorul beg,
26. Deley,
27. Süzme,
28. Qanat asti,
29. Tülkini köli,
30. Potaliq köl,
31. Quwutqan,
32. Hejquli,
33. Kérellik (bir xil haywan)
34. Éziz baqqan,
35. Oymanköl,
36. Ara bergen,
37. Parche toghraq,
38. Yilan,
39. Say chéke,
40. Tash qoyghan,
41. Aral toqay,
42. Qara tugh,
43. Yolwas chökti,
44. Qarlighach köli,
45. Qirchin térim,
46. Dilpar.

Chöl tagh terepte yene
Qomush tura,
Kümüsh tura,
Aq tura dégen jaylarmu bar.

Riwayet qilinishiche, teklimakanda derixaning shehiri bolghanmish, bu sheher 72 derwaziliq iken. Tilsimlarda yilan, chayan, paqa mu'ekkel bolidiken.

Lopnorda yene mundaq riwayetlermu bar:
Adem eleyhisalamning waqtida janiwarlargha isim qoyulghan,
Börini adem bar jaygha kelmeysen,‏-dégen, shunga böre ishek bar jaygha kélidu.
Yolwasni adem yémeysen,‏-dégen. Yolwas jawaben, adem üch qétim yuqmisa, yuqmaymen, dégen.
Böre ishekning arghamchisi bolsa yémeydiken.
Yolwas tozaqqa chüshse sörep mangidu, sugha kirgende chöküp kétidu.
Yolwas kaligha öch, mubada uning ünini anglap qalsa kéchisi kélidu.
Eyni waqitlarda bu jayda yolwas yashighan, hetta 40-yillardimu uning ayagh izini xeqler körgen.
Quruq taghda süleysun bar, quyruqi tülkiningkige oxshaydu, ademge qarap heywe qilidu, talasi uzun bolmaydu, chékit-chékit bolidu. Kusht dep qoysa yerge chapliship yatidu, ora kolap tughidu.
Jeren izini izlighuchilar mundaq tapidu, jeren qaycha izliq bolup, uchi uchluq, tüwi yoghan, tozagh putini qanatqanda qan éqip mangidu. Üch putluq jeren putini urup mangidu. Töt putluq jeren yerni oymay tekshi mangidu, jeren ésil giyahlarni mangidu. Jeren ésil giyahlarni yeydu. U bikar yerde yürmeydu. Jeren barghiche ussap kétidu. Chöl(oyman yer)de kolap su chiqiridu. Aral bolsa shu yerde peyda bolidu, shu yerde jan béqip, balisini chong qilghandin kéyin sirtqa chiqidu. Jeren göshi yigenlerning qéni buzulmaydu.
5-ayda toshqanning birinchi tughuti tügeydu.
8-ayda jandarlar körünidu. Erkiki körünidu, chishsi körünmeydu, boghaz jandarlar bu chaghda iz qaldurmaydu.
Kéyik chöl yerde yürmeydu, u namaz dégerde qopidu qariship turidu. Kéyik bar yerde adem ussimaydu. U qumda emes, janggalda yashaydu. Owchilar adette kéyikni qachurup, yolini biliwélip, andin aldini tosaydu. Barghan ademning yoli ochuq bolsa uchraydu boghaz bolsa atmaydu.

Durulda ötken owchi islambeg hajining ewladlirigha éytip bérishiche, maral‏(kiyikning chishisi) tughup bolghandin kéyin chara nasni (hemriyini) bir yerge kömüp qoyidiken, kéyin shu yerdin bir xil ot ünüp chiqidiken. Shu otni bugha korsigha kirishtin ilgiri tépip yep, andin maral bilen jüplishidiken, ashu ot bar yerde bir xil puraq bolidiken, hetta adem u yerdin ötüp qalsa, héssiyat jehette küchlinip kétidiken, buni peqet bughila purap tapalaydiken. Ular méhrigiyah dégen mushu shu deydu.

Lopnorluqlar béliq bilen hepiliship ötken xelq,
Bu heqte toqughan qoshaqlirimu özgiche uslubta dawamliship kelgen:

Yaz küni yayqaq baliq,
Qish küni bermey chichep.
Bendengge bergin uleshlep.
(yazda béliqni qaq sal, qishta kawap qilip ye, her bir ademge teng teqsim qil).

Qedimdin buyan lopnorda quw ayrish dégen adet bar.
Buningda xeq teng béliq tutidu, teng teqsim qilidu.
90-yillargha kelgende, sular qurup kétip, bu adet yoqap ketken.

Lopnor béliqchiliri esirler dawamida nurghun qimmetlik tejribilerni toplighan hemde paydilan'ghan, ularning kéchide béliq tutush usuli mundaq: ay yoruq chaghda béliq tutulidu. Béliq kündüzi tinich yerde uxlap aram alidu. Kéchisi ot yeydu. Kölchi kémisini heydep, gülmini béliq otlaydighan jaygha salidu. Gülmining bir uchigha leyletme, tektige chökürtme sélip qoyidu. Béliq gülmige urulghanda palaqship heriket qilidu. Buninggha qarap turgha iliniptu dep béliqni tutidu. Suda béliqning izi bolidu,
Mundaq alametler gewdilik bolidu.
1-köl süyi esli süpsüzük bolidu, ta tektigiche, béliq üzgende chighiriqning (suda ösidighan bir xil ot) tüwi teripide qapqara lay pétiq peyda bolidu.
2-béliq chighiriqining yiltizini yigendin kéyin, yiltiz uchi su yüzige leylep chiqidu.

(dawami bar)
(bu yazma ay_turan terpidin 2009-03-30 de «diyarim munbiri»gha yollan'ghan)
(saqlash ucun yolandi. bashqa torbetke kochurmeng)
****************************************************************