Milliy mesilining murekkeplikidiki sewebler

«shinjangdiki milliy ziddiyetlerge nezer»


Milliy mesilining murekkepliship kétishidiki asasliq sewebler nede?

Yéqindin buyan uyghur aptonom rayonida milletler ittipaqliqining izchil yaxshi ikenliki, bu yerde héchqandaq milliy ziddiyet we milliy mesilining mewjut emeslikini tekitlep kelmekte, emma uyghur qatarliq milletlerning kemsitilishke uchrawatqanliqi, ularning kishilik we siyasiy hoquqlirining dexli-teruzgha uchrawatqanliqi heqqide chet'ellerdila emes, belki bir qisim xenzu ziyalilirimu oz qarashlirini otturigha qoymaqta .
Undaqta uyghur aptonom rayonida heqiqeten milliy mesile mewjut emesmu?
Milliy mesilining mewjutluqini emeliyette bir qisim xenzu ziyaliylirining özlirimu étirap qiliwatqanliqi melum. Béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétidiki jang binglining mezkur mesile heqqidiki maqalisi bu so'allargha yéterlik jawab berse kérek.
Jang bingli xanim «shinjangdiki milliy ziddiyetlerge nezer» mawzuluq maqaliside aldi bilen uyghur aptonom rayonining nopus we millet ehwali heqqide qisqiche toxtilip, 1949-yili uyghurlarning nopusi bu rayon omumiy nopusining %80 ni teshkil qilghan bolsa, 2007-yiligha kelgende %47 ke chüshüp qalghanliqi, shuningdek bu rayonning millet terkibide özgirish yüz bérip, 54 millet terkibige yetkenliki, uning üstige xenzular bilen az sanliq milletler arisidiki ziddiyetning künsayin küchiyip kétishide köp xil amillarning barliqini otturigha qoyidu.
Jangbingli maqaliside uyghur élidiki xenzular bilen az sanliq milletlerning ziddiyetlirining küchiyip kétishini siyasiy, iqtisadiy, medeniyet jehetlerdin omumlashturup körsitidu.
Jangbingli öz maqaliside aldi bilen siyasiy sewebni körsitip, «1955-yili shinjang uyghur aptonom rayoni quruldi, qanuniy we munasiwetlik siyaset jehettin alghanda, yerlik milletler qanun boyiche öz ichki ishlirini bashqurush hoquqigha ige, lékin bu jaydiki ré'alliq körsettiki, emeliy siyasiy hoquq izchil halda xenzularning qolida bolup, aptonomiye hoquqi hazirghiche emeliyleshmidi. Heqiqeten, shinjangdiki az sanliq milletlerning xelq qurultiyida wekilliri bar. Biraq, heqiqiy we ige bolushqa tégishlik aptonomiye hoquqigha érishelmigen ehwal astida namdiki hoquq we démokratiyining köp bolghanliqining néme ehmiyiti?» dep otturigha qoyidu.


Uyghur diyaridiki ikki teng rehberlik orgini- bingtüen we aptonom rayon

Jang bingli uyghur aptonom rayonida teng hoquqluq yene bir ayrim hakimiyetning mewjutluqi, u bolsimu ishlepchiqirish qurulush armiyisi ikenlikini körsitip mundaq dep otturigha qoyidu: «bingtüen'ge qarap baqayli, bu pütünley dégüdek xenzulardin terkip tapqan orun, uning eslidiki muddi'asi chégra rayonning muqimliqini qoghdash, dölet mudapi'esini kücheytish idi, biraq uning musteqil memuriy, edliye, iqtisad hem nopus tüzümi bar. Bundaq bir rayonda ikki rehberlik orgini bolushidin ibaret bashqurush modéli, köpligen uqushmasliqni keltürüp chiqiridu»
U maqalisining axirida uyghurlarning aptonomiye hoquqlirining dexli-terüzge uchrighanliqi, bu jayda emeliy aptonomiyilik hoquqning yoqliqini ilgiri sürüp, «körüwélishqa bolidu, siyasiy jehette her qaysi milletlerning heqiqiy barawerliki emelge ashmighan» dep xulase chiqirip, siyasiy barawersizlikning milliy ziddiyetning ötkürliship kétishidiki asasiy amil ikenlikini yekünleydu.


Iqtisadiy amilmu oxshashla muhim seweb

Béyjing merkiziy milletler uniwérsitétidiki jang binglining maqalisida tekitlinishiche, uyghur aptonom rayonidiki milliy ziddiyetke seweb bolghan yene bir muhim amil - iqtisadiy amil bolup, uning qarishiche, uyghur rayonidiki sheher we yézilarning tereqqiyatida zor perqler bar, xenzular bilen az sanliq milletlerning iqtisadiy tereqqiyatida tekshisizlik hem ishlepchiqirish qurulmilirining tereqqiyatida namuwapliq mewjut.

Béyjing merkiziy milletler uniwérsitétidiki jang binglining yéqinda béyjingdiki melum bir tor bette élan qilghan maqaliside tekitlinishiche, uyghur aptonom rayonidiki milliy ziddiyetke seweb bolghan amillar köp xil bolup, bularning ichidiki yene bir muhim seweb - iqtisadiy amildur.


Iqtisadiy amil

Jang bingli melum bir tor bette élan qilghan «shinjangdiki milliy ziddiyetlerge nezer» mawzuluq maqaliside: «shinjang uyghur aptonom rayonidiki sheher we yézilarning tereqqiyatida zor perqler bar, xenzular bilen az sanliq milletlerning iqtisadiy tereqqiyatida tekshisizlik hem ishlepchiqirish qurulmilirining tereqqiyatida namuwapiqliq mewjut» dep sözini bashlaydu.

U yene köz qarashliri dawamlashturup mundaq deydu: «shinjangning bayliqliri junggo üchün muhim ehmiyetke ige bolup, qaramay, tarim néfitlikliri junggoning kem bolsa bolmaydighan néfitlikliridur. Uning üstige yene paxta, purchaq, bughday qatarliq yéza igilik mehsulatlirimu aldinqi orunda turidu, shinjangning yer asti bayliqliri junggoning import qilish bésimini azaytishta muhim rol oynighanliqini éytmay mumkin emes, emma mana mushundaq mol bayliqqa ige shinjang xelqi bu bayliqlar élip kelgen emeliy menpe'ettin behrimen bolalmidi. Bu yerdiki néfit, tebi'iy gaz, paxta qatarliq muhim bayliqlar sirtqa toshulup, sherqiy qisimlarning iqtisadiy tereqqiyati üchün xizmet qilduruliwatidu. Échish, pishshiqlap ishlesh, toshush ishlirini asasliqi döletlik chong shirketler zimmisige alghan bolup, yerlik kichik shirketlerning buninggha qatnishish pursiti asasen bolmidi. Uning üstige bu shu jayning iqtisadiy jehettiki ösüshige we xelqqe emeliy payda élip keldi dep éytalmaymiz. Bu yerdiki xelqler özlirining bayliqlirining bashqilar teripidin élip kétiliwatqanliqigha közini échipla qarap turup, buningdin özliri behrimen bolalmidi. Bu xil élip kétish rolini béjiriwatqanlarning köpinchisi xenzular bolghanliqi üchün, barliq achchiqlarning xenzularning zimmisige yüklinishini perez qilish mumkin. Pütün shinjang rayonining omumiy ishlepchiqirish qimmiti ösüwatqan bolsimu, biraq, az sanliq millet ammisining bextlik turmushining körsetküchi töwenlidi, az sanliq millet ammisining kirimi azlap ketti. Az sanliq milletlerning kirimi asasliqi yéza igilik we sirtqa chiqip ishleshtin kélidu»


Ishqa qobul qilishtiki milliy kemsitish

U yene ishsizliq mesilisi heqqide toxtilip, uyghur diyaridiki «köpligen saheler, yeni pul mu'amile, herbiy, alaqe qatarliq muhim sahelerde xizmetchi qobul qilishta millet cheklimisi bar. Da'im körülidighan ehwal shuki, bu sahelerge asasliqi xenzular qobul qilinidu. Inkar qilish mumkin emeski, bu emeliyette milliy kemsitishning bir xil ipadisidin ibaret. Shinjangdiki az sanliq milletler bilen xenzular arisidiki iqtisadiy kirimdiki perqler milliy ziddiyetlerni kücheytiwetken» deydu.


Medeniyet jehettiki sewebler

Merkiziy milletler uniwérsitétidiki jang bingli uyghur diyaridiki milliy ziddiyetlerning küchiyip kétishige seweb bolghan yene bir muhim amilning medeniyet-ma'arip mesilisi ikenliki, qosh tilliq ma'aripning buninggha tipik misal bolalaydighanliqini tekitligen.

U mundaq dep otturigha qoyidu: «qosh tilliq ma'arip - az sanliq millet rayonida ularning ana tiligha dexli-terüz qilmasliqni aldinqi shert qilip emelge ashurulushi kérek.
Bir milletning tili - alaqe qorali bolupla qalmastin, belki shu milletning milliy medeniyitidin ibaret, bu pütün milletning rohini özige yükligen bolidu,
Shinjang uyghur aptonom rayonidiki qosh tilliq ma'arip emeliyette qandaq boluwatidu?
Xenzu mektepliri bilen uyghur mekteplirini birleshtürüp, mu'ellimlerning peqet xenzu tilidila ders sözlishi belgilendi. Oqughuchilar mektepte öz milliy til we medeniyitini öginelmeydu. Bezi mekteplerde hetta oqughuchilarning bir éghizmu uyghurche sözlishige ruxset qilmaydu»

Jang bingli maqaliside qosh tilliq ma'aripta peqet xenzu tilining üstünlükni igilep, uyghur tilining ma'arip sahesidin qoghlinish keypiyatining uyghurlarning öz milliy mewjutluqidin ensiresh idiyisini ulghaytiwétidighanliqidin ibaret xelq'arada mewjut köz qarashni ilgiri sürüp, «qosh tilliq ma'ariptiki mekteplerde uyghur tili alliqachan chetke qéqiwétilgen.
Buning aqiwiti néme boldi?
Uyghur balilar bilen ata-anilar arisida alaqe qilish qiyin boldi. Milliy medeniyet en'enisi we uning tereqqiyati riqabetke duch keldi. Milliy ang barghanséri ajizlidi. Bundaq ehwal astida shinjangdiki köpligen az sanliq millet ammisining neziride qosh tilliq ma'arip pütünley milliy assimilatsiyining bir xil charisidin ibaret. Bu xil xenzu tili bilen uyghur tilining urushida uyghurlarning neziride xenzularning obrazi yene bir qétim chüshti» dep yazidu.


Diniy jehettiki mesililer

Aptor yene diniy jehette toxtilip, «dölitimizning asasiy qanunida her qaysi milletlerning diniy étiqad erkinliki bar dep körsitilgen. Shinjangdiki az sanliq milletlerning mutleq köp qisimi islam dinigha ishinidu, biraq, xenzularning köpinchisi dinsiz, markisizm bilen allah bir-birige zit bolup, matériyalizm we qur'an öz'ara chiqishalmaydu, bu ikkisi ot bilen sudek qarshi, köpligen xenzular chüshenmigenliki üchün qarighularche höküm chiqirip, dinni bir xil xurapiyliq dep qaraydu, shu sewebtin köpligen musulman qérindashlargha hörmetsizlik qilidu» dégen pikirni otturigha qoyidu.


Aptorning yeküni we ümidi

Jang bingli maqalisining axirida xulase süpitide toxtilip, yuqiridiki bir qatar ziddiyetlerning xenzular bilen az sanliq milletlerning arisidiki munasiwetke éghir derijide tesir körsetkenlikini sherhilep, «méning qarishimche, kembeghellik, barawersizlik, xata chüshinish we ayrimichiliq qatarliqlarning shinjangdiki milletler munasiwitige buzghunchiliq qilghan amillar ikenlikini yighinchaqlash mumkin» deydu hem ümidwarliq bilen «eger kembeghelchiliktin qutulup, barliq junggo puqralirining hoquqi barawer, öz-ara hörmet we chüshinish hem alaqilerni emelge ashurghandila shinjang rayonidiki milletler munasiwiti yaxshilinishi mumkin» dep öz pikrini axirlashturidu.

Yuqiriqi bayanlar béyjing merkiziy milletler uniwérsitétidiki jang binglining uyghur élidiki milliy mesililer heqqidiki özige xas köz qarashliridin ibaret bolup, elwette, uning köz qarashliri bilen uyghurlarning qarashliri arisida köp jehettin ortaqliqlar bar bolsimu, lékin yenila négizlik mesililerde roshen perqler mewjut bolushi mumkin.

menbe: uyghurbiz munbiri
***************************