Zordun sabirning hayat musapisi

Zordun sabirning hayat musapisi


Muhemmed hoshur


Ghulja shehrining sherqiy jenubigha 33 kiliométir kélidighan heywetlik abral taghlirining étigide hawasi sap, süyi elwek, yéri munbet bir kent bar. Ilgiri bu yer ghulja nahiyesining baytoqay yézisigha qarashliq bolup saqi yüzi, töwenki on digen namlar bilenmu atalghan. «medeniyet zor inqilawi» mezgilide uning ismi bostan'gha özgertilip , yéngi qurulghan yéngitam yézisigha qoshuwitilgen. AsYelsöyer tori

Zordun sabir 1937–yilining chokantal mezgilide del mushu kenttiki(hazirqi ghulja nahiye yéngitam yéza bostan kenti) bir namrat déhqan a'iliside dunyagha keldi. U bu a'ilidiki töt balining ikkinchisi bolup akisi nurumdin üch yash kichik, insi musellim we singlisi banudin ayrim–ayrim ikki yash we besh yash chong idi.

Dadisi sabir teqdiri yerge baghlan'ghan altinchi ewlat taranchilardin bolup, rastchil, yuwash–yumshaq, birawni bozek qilmaydighan we asan achchiqlanmaydighan adem idi. Sabirning dadisi ghazi 1903–yili 56 yéshida wapat bolghan.(bu kishi yaqupbeg shinjanggha bésip kirgende uninggha bir mezgil esker bolghan bolup, bu heqtiki kechürmishlerni zordun dadisidin köp anglighan idi) bu chaghda sabir emdila besh yashta bolup, anismu uzun ötmey bu dunya bilen widalashidu. Ata–anisidin kichik yétim qalghan sabirni akisi sayit biqip chong qilghan idi. Del mushu tarix kiyinche uning oghli zordun'gha kelgende yene bir qétim tekrarlandi.

Zordunning anisi anarxan tolimu méhriban we qa'ide yusunluq ayal bolup, mehellide hemme kishining hörmitige sazawer idi. Uning dadisi rozaxun 1910–yillarda peyziwat nahiyisining tügmenbéshi digen yéridin ghuljigha köchmen bolup chiqqan we kiyinche mushu baytoqayda makanliship monchaxan isimlik bir ayal bilen turmush qurghan. Ularning jem'iy üch balisi bolup anarxan hemmidin kichiki idi.

Anarxan sabir'axun bilen 1926–yili toy qilghan. Ular ömride jem'i alte perzentlik bolup, bularning ikkisi türlük sewepler bilen burun ölüp kétidu.

Balilarning eng kichiki banum tughulup üch aydin kiyin anarxan 31 yéshida waqtsiz alemdin ötti. Bu 1942–yilining bahar ayliri bolup shuning bilen bir bextlik a'ilining qara künliri bashlandi.
Buheqte nurum sabir eslep mundaq deydu:

«1942–yili momanglar(anarxan) alemdin ötti. Shu chaghda zordun emdila besh yashqa kirgenidi.Shundin étiwaren turmushimiz keynige dessidi»
(nurbanum nurum «dadamning zordun sabir heqqide éytqanliri»,«éli deryasi»2006–yili6–san89–bet)

Dadisi sabir axun étiz–ériq ishlirigha puxta bolghini bilen qazan–qomuchtin xewersiz idi. Shunga anisining wapatidin kiyin bu töt bala turmushta bir mezgil tolimu qéynaldi. Kiyinche banuni chong'anisi monchaxan béqiwilishqa élip ketti.

Zordun kichigidin eqilliq idi. Bir nersilerni yadida asanla tutiwalalaytti. U chaghlarda bu mehellide téxi penni mektep échilmighan bolghachqa yette yashqa toshqan balilarning köpi medriske bérip oquytti. Zordunni dinda oqutushqa taghisi sayit ellikbéshi köprek küchidi. U zordunning zéhnining ötkürlikini körüp, uni choqum usta bir qari qilip chiqishni könglige pükken idi. Shundaq qilip 1943–yili qishta zordun akisi nurum bilen bille mehellisidiki bir mollamgha diniy terbiyege tapshuruldi. Bu ademning achchiqi nahayti yaman bolup, he digendila balilarni dere bilen sawaytti.

Kiyin üch wilayet inqilawining tesiride her qaysi yéza kentlerde resmiy yusunda penni mektepler échildi. Lékin ularning sewiyesi we derijiside mu'eyyen perqler bar idi. Sabir axun oqumighan sawatsiz adem bolghini bilen turmushta halal yashashqa intiletti, ish–emgektin qachmaytti. Héliqidek diniy ton'gha oruniwilip teyyargha heyyar bolidighan aqnanchi kishilerni yaman köretti. Uning bu mijezi oghli zordunda öz ipadisini tapqan idi. Zordun mollamning öyide taza siqiliwatqan künlerning biride, sezgür dada buni bayqap qaldi we penni mektepning échilghanliqini anglap akisi sayitning tosoghinigha qarimay «men oghlumni hergiz poshkalchi mollam qilmaymen» dep, zordunni diny mekteptin chiqiriwilip mehellidiki bashlan'ghuch mektepke apirip berdi. Zordun bu yerde ta 1949–yiligha qeder oqudi. Yuqiri yilliq bolmighachqa 3–sinipni bir yil qayta tekrarlidi. Bu chaghda zordun 12yashlarda bolup diniy mekteptiki ölük we qatmal usul, chüshiniksiz ayetler uni heqiqeten bizar qilghan idi. Penni mektep bolsa uninggha oxshimaytti: ders türining köpliki,mezmunlirining yéngiliqi uni bashqiche bir alemge élip kirgen idi. Shunga u mektepte oqushqa rastinla hérismen bolupqaldi. Uning eqilliq we tirishchanliqini bayqighan oqutquchilirimu uninggha bölekche amraq idi.

«hélimu ésimde, shu chaghdiki zordunning sinip mes'uli öz ornigha uni sawaqdashlirigha ders ötüshke salatti. Shu yillarda 5–rayun ma'aripigha mes'ul mupettish zamanidn ependi zordunning mektipige tekshürüshke kélip uning sawaqdashlirigha temtirimey ders ötüwatqanliqini körüp ‹némidigen eqilliq oqughuchi, chong bolghanda alim yaki ataqliq yazghuchi bolghidek jumu!› dep maxtap ketken.»
(nurbanum nurum «dadamning zordun sabir heqqide éytqanliri»,«éli deryasi»2006–yili6–san89–bet)

Ene shu zamanidin ependi1950–yili9–ayda zordunni ara'östeng yézisining ara mehellisidiki besh yilliq bashlan'ghuch mektepke oqushqa tonushturidu. Bu mektepning shara'iti bir qeder yaxshi bolup oqughuchilarmu köp idi. Emma bu yerde oquwatqan bay baliliri nahayti hakawur bolup, ular kiyinish, yep–ichishlerde özlirige yetmeydighan zordunni hemishe mazaq qilidu, arigha almaydu. Bular zordunning qelbide bashqiche yol bilen ularni bésip chüshüsh istikini oyghitidu. Shunga u öginishte pütün küchi bilen tiriship yilliqlar boyiche birinchilikni qolgha keltüridu.

1952–yiligha kelgende partiye hökümetning köngül bölishi arqisida zordun bashta ghulja sheherlik 3–ottura mektepke kiyin «exmetjan qasimi namidiki bilim yurti»gha kirip oquydu. Bu chaghlarda u özining her tereplime iqtidari bilen xélila közge körünüp qalghan bolup oqutquchi–oqughuchilarning birdek itrap qilishigha érishken idi. 1956–yili hökümetning teshkillishi bilen ghuljida misirning en'gilyidin süweyish qanilini ötküziwilishini qollash namayishi ötküzülgende zordun bir parche shi'ér yézip, uni chong sorunlarda déklimatsiye qildi we zor alqishqa sazawer boldi. Arqidin bu shi'ér eyni waqttiki «ili géziti»de élan qilindi. Mana bu zordun sabirning eng deslepki ijadiyiti. Shundin kiyin uning mushu jehettiki tinimsiz izdinishi resmi bashlandi. «exmetjan qasimi namidiki bilim yurti» hésapta toluq ottura sewiyesidiki darilmu'ellimin bolup, mektepte derstin sirtqi waqtlarda mol edebiyat–sen'et pa'aliyetliri ötküziletti. Zordun derslerni puxta öginish bilenla qana'et qilmay yene türlük témilarda shi'ér, maqale we dirammilarni yazdi. Shuning ichide «ottura asiya edebiyatining shinjanggha bolghan tesiri» namliq maqalisi mektep teripidin mukapatlandi, ikki perdilik dirammisi «étiz béshidiki kepe» sehnileshtürülüp xelq ammisi bilen yüz körüshti. Zordunning yene matimatika, xémiye, jughrapiye, tarix, siyaset qatarliq penlerdiki netijisi alahide yaxshi idi. Sawaqdashlirining hemmisi uni «yette penning alimi bolidu» diyishetti. Bolupmu zordunning xémiye dersige bolghan hewisi bekla küchlük bolup, kiyinche u özining eserliride lomonosow, méndiléw, nobél, kiyori xanim qatarliq xémiklarni köp qétim tilgha alghan idi.

1957–yili zordun sabir üch yil bilim bergen ana mektiwini püttürüp partiye hökümetning yüksek ghemxorliqi bilen bilim ashurush üchün qurulghinigha anche uzun bolmighan lenju gherbiy shimal milletler instutigha keldi. Bu uning hayatidiki bir burulush nuqtisi idi. Chünki mektepte memlikitimizning herqaysi jayliridin kelgen az sanliq millet oqughuchiliri bar bolup, u bu yerde yéngi til we yéngi medeniyet bilen keng da'irde uchrshish imkaniyitige érishken idi. Zordun ishni aldi bilen xenzu tili öginishtin bashlidi we nahayiti tizla oqush, yézish, sözlesh jehetlerde zor ilgirleshlerge érishti. Bolupmu li goshiyang, duen kishing, qatarliq nopuzluq oqutquchilarning köyünüp terbiyelishi arqisida zordun uyghur kilassik edebiyati, jonggu edebiyati we chet'el edebiyati toghruluq chongqur chüshenchilerge ige bolup, özining kiyinki ijadiyiti üchün puxta neziriyewiy asas yaratti. Ikki yildin kiyin mektep uni resmi oqutquchiliqqa élip qaldi we til–edebiyat fakultitidiki uyghur, xenzu oqughuchilargha oxshimighan derslerni ötüshke orunlashturdi. Zordun bu wezipining höddisidin yaxshi chiqip teshkilning ümidini yerde qoymidi. 1960–yilning béshida mektep rehberliki uni merkizi milletler'institutigha bir yilliq qedimki uyghur tili boyiche bilim ashurushqa éwetti. Uni bu yerde memlikitimizning shu chaghdiki meshhur tilshunas we tarixchisi féng jiyashing ependi bir qolluq terbiyelidi. Emma uzun ötmey ongchiliqqa qarshi köresh omumiyüzlük bashlinip ketkechke zordun shu yili 10–ayda yene lenjugha qaytip keldi. Emma bu chaghda uning körgen, bilgenliri köpüyüp, nezer da'irsi ilgirikidinmu bekrek échilip ketken idi. U uyghur edebiyati we tarixi üchün ün–tinsiz qan–ter töküwatqan shunche köp mutexesisler we ularning emgigini körüp qattiq tesirlendi hemde choqum bérilip ishlesh, tetqiqatta chongraq netje yaritish qararigha keldi. Bir tereptin özi mes'ul bolgha uyghur edebiyati boyiche derslik tüzüshke tutush qilsa, yene bir tereptin ijadiyet bilen shughullunup «u méni kütken iken», «yalghuz bulaq», «bextsiz qiz» qatarliq lérikilarni yazdi. «aq ürük» namliq shi'éri 1961–yili «shinjang edebiyat sen'iti»zhornilida élan qilindi. Mawzédong shi'érlirining terjimisi heqqide bir parche tenqid maqalisi we eyni waqtta «shinjang edebiyat–sen'iti»zhornilida élan qilin'ghan hékayilerge qarita bir qanche parche obzormu yazdi. Bularda u özi nechche waqttin biri ögen'gen neziryiwi bilimlerni janliq ishlitip kördi. Gerche bu eserler türlük sewepler tüpeylidin élan qilinmighan bolsimu emma u yazghuchining ijadiyet musapisidiki bir pelempey bolupqaldi.

1961–yili yazda zordun sabir bir türküm oqughuchilarni élip til praktikisi qilish üchün lenjudin ghulja nahisige keldi. U bu jeryanda ataqliq edip we sha'irlirimizdin zunun qadiri, tiyipjan éliyup, muhemmet zeyidi, abdukérim xojayup qatarliq kishiler bilen chongqur tonushti hemde edebiyat, til, turmush toghruluq keng da'irde pikirliship, nurghun emeliy chüshenchilerge érishti.
Buheqte yazghuchi özining «yoqalmas külke, untulmas tebessum» namliq maqaliside mundaq deydu:

«men nawada ot yürek ediplirimiz bilen tonushup hemsöhbet bolmighan bolsam, belki edebiyatqa hazirqidek ishqi muhebbet baghlimighan, yazghuchi bolmastin belki oqutquchiliq bilen ömrüm ötken bolar idi. Edebiyatni söyüsh, edebiyatimiz üchün özümni béghishlash rohi manga téyipjan, xojayup akilardin singgen. Ularning xushalliqimu, xapiliqimu, eng qiziq paranglirimu edebiyat bilen baghlan'ghan idi.
(«tarim» 1989–yili 3–san 75–bet)

1962–yilidin kiyinki shiyujingjuyigha we ongchiliqqa qarshi heriket mezgilide zordun sabir tartip chiqirilip tenqid qilindi we «emgek bilen özgertish» nami astida gensu–chingxey chigrisidiki genja yayliqigha ewetildi. U bu yerde bir yilgha yiqin turdi. Nachar shara'it, éghir emgek astidimu yazghuchi özining hayatqa bolghan ottek muhebbitini sowutmay etraptiki zangzu ammisidin birilip tibet tili ögendi. Kiynche bu kechürmishliri «izdinish» romanining muhim mezmunliridin bolup qaldi.

1964–yili11–ayda zordun sabir gherbiy shimal milletler inistitutidin ghulja sheherlik 2–ottura mektepke almiship keldi we bu yerde til–edebiyat oqutquchisi bolup ishlidi.

Shu chaghlarda élimizning meshhur yazghuchisi wang méngnng ayali süy rüyfangmu mushu mektepte xenzu tili oqutquchisi bolup ishlewatqan idi, ularning öyi mektep ichide bolghachqa zordun sabir wang méng bilen pat–pat körüshüp pikirliship turdi. Bu ikki yazghuchining kiyinki dostluqi üchün puxta asas boldi.

Aridin uzun ötmey «medeniyet zor inqilawi» bashlinip, mektepler derstin toxtidi. Yazghuchi bashqa nurghun ziyalilargha oxshash «gézende», «qara yip» sanilip, nazaret astida éghir emgeklerge sélindi. Bir mezgil yézisigha qaytip dixanchiliq qildi.

1967–yili yazghuchi toy qilip, illiq a'ilige ige boldi. Kiynki yili tunji balisi tughulup uninggha hayatning yéngi lezzitini ata qildi.

Rengga–reng mol mezmunluq yéza hayati we déhqanlar turmushi uning kishilik turmushqa bolghan muhebbitini téximu kücheytti. Purset tapsila edebiyat üstide izdinshini toxtutup qoymidi. «yaman ish yaxshi ishqa aylinishimu mümkin» digendek, uning mushu mezgillerde körgen, bilgen, anglighan, hés qilghan, ögen'genliri kiynki waqtlardiki ijadiyiti üchün «xémir turuch» bolup qaldi.

On yilliq qalaymiqanchiliq zordun sabirgha zor bedellerni töletküzdi. Biraq 1970–yillardin bashlap weziyettiki qismen özgirishler uning qoligha qayta qelem élishigha türtke boldi. Buni heqiqetenmu «apet ichidiki amet» déyishke bolidu.
Bu mezgilde yazghuchining élan qilin'ghan tunji hékayisi toghruluq akisi mundaq deydu:

«1972–yili mawjushining ‹yen'en edebiyat–sen'et söhbet yighinida sözlen'gen söz›ining 30 yilliqini tebriklesh munasiwiti bilen herxil edebiy eserlerni yézish pa'aliyiti yolgha qoyuldi. Zordun del shu mezgilde men xizmet qiliwatqan mazar yézisigha chiqti. Men mawjushi eserlirini janliq ögünüp, janliq ishlitish pa'aliyitige atap seypi isimlik bir déhqanning ilghar ish–izlirini bir matériyal qilip teyyarlap qoyghan idim. Zordun bu matériyalni körgendin kiyin: ‹bu matéryalni asas qilip hékaye yazsam bolghudek› dédi we shu küni kéchiche uxlimay uni yézip püttürdi. Kiyin bu hékayini ikkimiz ‹söz› élan qilin'ghanliqining 30 yilliqini xatirelesh pa'aliyitide qobul qiliniwatqan eserler qatarida abduweli jarullayup, qutquzar, tursun létip qatarliq kishilerge tapshurduq. Ular buni shéfigirafta bésip chiqardi. Andin ‹ili géziti›de ‹arghibetke ashquche› digen mawzu bilen élan qildi. Kiyin uni bir muxbir ürümchige élip kétip ‹tagh keynige ötküche› digen nam bilen élan qildurdi. Mana bu uning metbu'atta élan qilghan tunji proza esiri»
(nurbanum nurum «dadamning zordun sabir heqqide éytqanliri», «éli deryasi»2006–yili 6–san 91–bet)

«tagh keynidin ötküche»de uning uzundin biri toplighan bilim jughlanmisi we ilgiriki ijadiyet tejribisi biraqla özini körsetti. Eser yaxshi bahagha érishkendin kiyin yazghuchi bölekche rohlinip, «qar leylisi», «parchilar», «gharam», «xaman»gha oxshash shi'érlarni we «oninchi sinipni emdi tügentim», «dostumning tarixi», «seherchi», «jüp göher», «bahar bowayning künliri» qatarliq hékayilarni arqa–arqidin élan qildi. Buning ichide kiyinki üch parchisi shu mezgillerdila xenzu tiligha terjime qilindi.

Töt kishilik guruh tarmar qilin'ghandin kiyin yazghuchi yene «töhpe», «kombayin», «qerzdar» qatarliq hékayilerni yazdi.

Partiye 11–nöwetlik 3–omumi yighinidin kiyin yazghuchining ijadiyti yip–yéngi bir tarix dewrge qedem qoydi. 1979–yili shinjang xelq neshiriyatigha yötkülüp muherrir boldi.
1981–yili béyjingda échilghan jonggu yazghuchilar jem'iyitining edebiyat simnariyiside oqudi. Shu yili jonggu yazghuchilar jem'iyitining ezasi, aptonum rayunluq yazghuchilar jem'iyitining kespi yazghuchisi boldi.
1980–yili uning tunji romani- «awral shamalliri» neshirdin chiqti.
1983–yili bolsa ikkinchi romani- «izdinish» élan qilinip keng kitapxanlar arisida nahayiti zor qiziqish qozghidi.
Yazghuchi bu mezgillerde yene köpligen powést, hékayilerni yézip uyghur prozichiliqining yéngi dewrdiki muhim bayraqdarigha aylandi.

1987–yili 10–ayda yazghuchi teklip bilen gherbiy girmaniyege bérip, ikki ay ikuskursiye we ziyarette boldi. Bu mezgilde u bérlin uniwérstitida uyghur edebiyati heqqide léksiye sözlidi. Uning bu léksiyisi gérmaniyede chiqidighan némische «türkilogiye tetqiqati» zhornilida élan qilindi we ayrim kitapche qilip tarqitildi.
1988–yili yazghuchi yene teklip bilen se'udi erebistan'gha bérip hej pa'aliyitige qatnashti we padishah abdul'ezizning qobul qilishigha érishti we xelq'arada musulmanlargha bérilidighan «faysal mukapati»gha érishti.
Bu jeryanda körgen bilgenlirige asasen «erep yérim arilida» namliq edebiy axbaratini yézip chiqti.

1990–yillarda zordun sabir jonggu yazghuchilar jem'iyitining da'imi hey'et ezasi, shinjang yazghuchilar jem'iyitining mu'awin re'isi bolup saylandi. Bu mezgillerde u birtereptin zéhnini powést we roman ijadiyitige qaritip arqa–arqidin köpligen eserlerni élan qilghan bolsa, yene bir tereptin uyghur edebiyatining saghlam tereqqiyati üchün bezi emeliy xizmetlerni ishlidi.

Yazghuchi pütkül yürek qénini serp qilghan muhim esiri «ana yurt» térilogiyesini yézish jeryanida ziyade charchap ketkenligi sewebidin, uni tamamlap ikki heptidin kiyin, yeni 1998–yili 13–awghust küni waqtsiz alemdin ötti. Bu chaghda u 61 yashta idi.

Zordun sabir özining tunji esiri élan qilin'ghan 1956–yilidin bashlap hésaplighanda jem'iy 40 yildin artuq ijadiy hayatida uyghur edebiyati üchün mol we qimmetlik miraslarni qaldurup ketti.
U hayatida jem'i töt parche roman, 15parche powést, 60parchidin artuq hékaye, 20 parchidin artuq shé'ir, 5parche diramma we sinariye, 3parche edebiy axbarat, 6parche maqale, bir parche eslime élan qildi.
Bularning köpi yazghuchi hayat waqtida tüzülgen 21 kitabigha kirgüzüldi.

Zordun sabirning mukapatlan'ghan eserliri:
(1) «dolan yashliri» namliq hékayisi 1979–yili aptonom rayunimiz boyiche 1–derijilik mukapatqa, 1981–yili memliketlik az sanliq milletler yazghuchilirining eserlirini bahalash pa'aliyitide 1–derijilik mukapatqa érishti.
(2) «qobulxanida» namliq hékayisi 1981–yili aptonom rayunimiz boyiche ötküzülgen az sanliq millet yazghuchilirining ottuz yilliq edebiy eserlirini bahalash pa'aliyitide 2–derijilik mukapatqa érishti.
(3) «izdinsh» romani 1983–yili memliketlik az sanliq millet yazghuchilirining edebiy eserlirini bahalash pa'aliyitide «munewwer roman» mukapatigha érishti.
(4) «ana yurt» térilogiyesi 2002–yili 3–nöwetlik «gülzar edebiyat mukapati»gha érishti.

Yazghuchi zordun sabir 1992–yili «tengritagh» zhornili uyushturghan ray sinash pa'aliyitide uyghur kitapxanliri eng yaxshi köridighan üch edibning biri bolup bahalandi.
Uning hayati hem ijadiyet netijiliri «yéngi küzetküchi», «hékayiler ayliq zhornili», «tallan'ghan hékayiler», «milletler edebiyati tetqiqati», « milliy yazghuchilar», «edebiyat sen'et xewerliri» qatarliq memliketlik gézit zhornallarda tonushturuldi.

**************************************