Noruz bayrimi we uyghurlar

Noruz bayrimi we uyghurlar



Noruz (newruz) bayrimi we tarixiy arqa körünüshi


(20-03-2009)
Türkiye awazi radi'osi:
Ottura asiyadin tartip taki balqanlar (balqan rayoni) ghiche bolghan keng ketken jughrapiyide türkiy milletliri yéngi yil süpitide qutluqlaydighan noruz bayrimi, insaniyet tarixidiki eng qedimi bayramlardin biri.

Noruz (newruz), «yéngi kün» dégen menini bildürighan bolup, bu sözdiki «new» ,«yéngi» , «ruz» bolsa «kün» démektur. Étmologyilik jehettin parische bolghan noruz, baharning bashlan'ghuchi süpitide bilinidu. Bu melumatqa qedimi iran kalindari menbe bolalaydu. Bu kalindargha köre, noruz yilning tunji künidur.

Noruz, déhqanchiliq ishliri bilen köprek shughullindighan rayonlarda, mol hosulluq we beriket menisinimu bildüridu. Alewi bektashi jama'etining köz qarishida bolsa heziti elining tughulghan küni. Bir qisim kishilerge köre, heziti eli bilen hezriti fatime öylen'gen kündür nuruz.

Osmanli impériyisi dewirde, norurgha intayin ehmiyet bériletti, padishahlargha ` nuruziye` témisini chöridigen halda qesidiler oqulatti. Bu qesidilerning asasliq mezmuni derxlerning kökirishi, güllerning échilishi we haywanlarning issiq makan'gha érishishi qatarliqlar idi.

1920- yiligha kelgende, türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustafa kemal ata türk 21- martni noruz bayrimi süpitide tebrikligen.

Xelq arisida, «noruzda her kimning teqdiri we kelgüsi belgilinidu» dégen qarash bar. Chirayliq we pakize kyimler kiyilip noruzgha yeni yingi yilgha teyyarliq qilinidu. Öylerde tamaq étilidu, xolum – qoshinilar öz – ara bir – birini yoqlishidu. Oyun - tamashalar qizip kétidu. Boyalghan tuxumlar yéyilidu we da'irisi chongraq bolghan yerlerge ot yéqilidu.

Noruz her bir jem'iyette özige xas alahidilik bilen tebriklinidu, noruz bayrimi ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, türkmenistan, özbékistan, tataristan, uyghur aptonum rayoni, anadolu we balqanlar qatarliq dölet we rayonlarda her yili en'eniwi bayram süpitide qizghin tebriklinip kelmekte.

Türk dunyasining ortaq bayrimi süpitide qobul qilin'ghan noruz bayrimi, tebi'et bilen bir gewde halitide yashaydighan, zémmini ana süpitide qobul qilghan türklerge nisbeten bir yilning elchisi, dep teriplinidighan baharning kélishidin xosh xewer béridighan bir bayramdur.

Noruz , tebi'et, dini we milliy bir bayram bolghanliqi üchün, bir medeniyet sistémisi hadisisi hésablinidu. Diwan edebiyatining eng asasliq témiliridin biridur nuruz... Xelq teripidin qutluqlinidighan nuruz bir bayram süpitide, xelq edebiyati we diwan edebiyatini birleshtürgen amil we bir xil medeniyet hadisisidur.

Noruz bayrimining asasliq pelsepisi bolsa, ijtima'iy hayatning tebi'etke mas qedemde dawam qilishidur. Insanni oyghatqan bahar, quyash, qushlarning awazi, hayajanliq bir mezgilni chüshendüridu... Nuruz, yer – zémmining qaytidin oyghan'ghan mezgili bilen oxshash, dep qarilidu.

Oxshimighan medeniyetlerning öz-ara uchrishishi netijiside her qaysi medeniyetler teripidin qobul qilin'ghan nuruzning köpligen alahidilkiliri bar. Insanlar otturisidiki söygü, mihri muhebbet, qérindashliq tuyghusini téximu kücheytish, öz – ara hemkarliq, mol – husulluq we beriketning bishariti, huzur we tinchliq hawasining dunyawi qimmet qarashliri bilen bir gewde bolup kétishide intayin muhim rol oynaydighan bir wastidur.
&&&&&&&&&&&&


T r t noruzni yéngi qanal échish bilen tebrikleydu


(20-03-2009)
Türkiye awazi radi'osi xewiri:
T rt, 21-martta milyonlighan kishilerni baghrigha basidighan yene bir yéngiliqqa qedem basidu.


Ismi hazirche hemmige yéngiliq bolsun üchün mexpi totuliwatqan t r t ning yéngi qanili, balqan rayonidin ottura asiyaghiche, ottura sherqtin kawkaz rayonigha qeder sozulghan keng ketken zémin'gha tarqitish béridu.

Yéngi qanalning ismi bash ministir erdoghan teripidin élan qilinidu.
Köp tilliq radi'o – téléwiziye qanalliri bilen bashlamchi bolup kétiwatqan t r t, yéngi qanili arqiliq ezerbeyjan, qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we türkmenistan'gha munasiwetlik programmiliri bilen 250 milyon kishige xitab qilidu.
Mezkur qanal, 27 dölet we 13 aptonum rayondiki texminen 250 milyon nopusqa ige keng ketken zémin'gha xitab qilidiken.
Dunyaning her qaysi jayliridiki türkiy tilarda sözlishidighan we ortaq medeniyetke ige barliq xelqler bu qanalning wasitisi bilen uchirishidu.
Qazaqistandin yunanistan (gritsiye) ghiche, junggo ‹uyghur aptonum rayoni›din afghanistan'ghiche bolghan keng zéminda, téléwor körgüchiler bilen didarlishidighan mezkur qanalning nahayiti köp yéngiliqlarni birlikte élip kélishi mölcherlenmekte.
Türkche ikran asti xet terjimisimu bérilidighan programmilarni mezkur döletlerning déktorliri bilen sonidu.
Yuqiriqi döletlerning özige xas alahidiliklirimu bu qanalda orun alidu.
Yéngi qanalda medeniyet – sen'et, rayon'gha alaqidar programmilar we muzikilar bilen birge, türk tilimu ögitilidu.
Yéngi qanalining échilish murasimi üchün türk dunyasida ajayip güzel murasimlar bilen tebrikliniwatqan noruz küni, yeni 21-mart küni tallandi.
Échilish murasimigha jumhur re'isi abdullah gül, bash ministir rejep tayyip erdoghan, ministirlar, we yuqiri derijilik rehberler bilen birge köp sandiki chet'ellik méhmanlar ishtrak qilidighan qanalning ismi bash ministir erdoghan teripidin élan qilinidu.
Türkiyde noruz pa'aliyetliri 21- mart türkiye waqti ettigen sa'et 6 de bashlinidu.
Yéngi qanalning tarqitish da'irisige kiridighan döletlerdin bezi kishiler neq meydan tarqitishigha qatnishidu.
Yéngi qanal, bu döletlerdiki sen'etchi we xelq usulchilirining ishtirak qilishi arqisida 12 sa'et dawamlishidighan alahide programmisi bilen tarqitish hayatini bashlaydu.
Kech terepte qanalning resmiy échilishi we logo almashturush bilen tebriklesh pa'aliyiti bashlinidu.
Tebriklesh pa'aliyitining axirida türkiyining naxsha cholpini tarkan sehnige chiqidu.

TRT ning menzili:
Http://www.Trt.Net.Tr/International/news.Aspx?Dil=uy
********************************************





Bügün noruz (newruz) bayrimi...
Noruz bayriminglargha mubarek bolsun.


(21-03-2009)-türkiye awazi radi'osi xewiri:

Bügün, hawa illishqa, del – derexler chichekleshke, hemme yaq yéshilliqa pörkinishke, qushlar bes–beste sayrashqa bashlighan, kéche bilen kündüz tengleshken özgiche bir kün.
Türk dunyasining tebiri boyiche éytqanda bügün «yéngi kün», «baharning bashlan'ghuchi küni», «yéngi yil».

Jumhur re'isi abdullah gül, noruz bayrimining xushal – xuramliq keypiyati ichide we qérindashlarche ötküzüshke tégishlik bir bayram ikenlikini alahide tekitlep mundaq dédi: «xelqimizning oxshimigha medeniyet we her xil alahidiliklerge ige bolushi, dölitimizning pütmes – tügimes bayliq menbesi hésaplinidu. Jümlidin hemme özlirining örp–aditige asasen noruz bayrimini qizghin tebrikleydu.»

Jumhur re'isi gül, noruz bayrimini tebriklesh munasiwiti bilen bergen bayanatida, türk dunyasining, noruzda baharning kélishini, tebi'etning tirilishini tebrikleydighanliqini, bu yéngi oyghinish arqiliq tinchliq we qérindashliqning ümid uchqunlirini chaqnitishni tilgha alidighanliqini qeyt qildi.

Jumhur re'isi gül türkiyining, her xil din, oxshimighan til, ijtima'iy we en'eniwiy bayliq menbesige ige büyük bir dölet ikenlikini eskertip yene mundaq dédi: «bu dölet - hemmimizning».

Bash ministir rejep tayyip erdoghanmu noruz bayrimini tebriklesh munasiwiti bilen bergen bayanatida, bahar bilen birge tebi'ettiki yéngilinish we almishishtin ibaret alemshumul özgirishler heqqide xush – xewer béridighan noruzning, yép – yéngi bir bashlan'ghuchning shat – xuramliq keypiyati ichide tebriklinidighan bir kün ikenlikini alahide tekitlidi.
********************************************


Zamanimiz uyghurliri neziridiki «noruz»


«shinjang qanunchiliq géziti» muxbiri: bahawudun kérem


Eqil - parasetlik uyghur xelqi tarixning nechche ming yilliq boran - chapqunlirida özige xas bolghan alahide bir xil medeniyet endizisini shekillendürüp, özliri yashap kéliwatqan bu keng ziminning özgiche teb'iy we ijtima'iy muhitigha mas kélidighan köp qirliq medeniyet amillirini berpa qilghan. Uzun yilliq tebi'et bilen bolghan küreshliri jeryanida tebi'ettiki nurghun sirlarni igellep, ularni tebi'ettiki pilan we uni özgertishning asasiy qilghan. Tebi'ettiki özgirishlerge segeklik bilen nezer sélip, ularning mahiyitini tunup, xasiyitini ulughlap, özlirige xas shekilde daghdughiliq qarshi alghan we bezi alahide künlerni bayram qilip, uni pütkül ish - pa'aliyetlerning bashlinish nuqtisi qilghan.
Uyghurlar tarixida ewladmu ewlad dawamliship kéliwatqan héyit - bayramliridin«rozi héyit», «qurban héyit», «mewlut bayrimi», «noruz (newruz) bayrimi» qatarliqlar bar. Buning üchi tipik islam diniy étiqad tüsini alghan diniy héyit bayramliri bolup, uyghurlar islam dinini qubul qilghandin kéyin dinning örp adetliridin tereqqiy qilip bayram künige aylan'ghan. Biraq, tebi'et bayrimi noruz bolsa, hazirghiche 3000 yilliq uzaq tarixqa ige bolghan, yiraq ötmüshtiki ejdadlirimizdin bashlinip, boghunmu - boghun dawam qilip kelgen. Xuddi xenzu xelqining «chaghan bayrimi» gha uxshash milliy alahidilikke we tarixiy en'enige ige, uyghurlarning tesiri eng zor birdinbir milliy en'eniwiy bayrimidur. Undaqta tesiri eng zor bu milliy en'eniwiy bayrimimizgha xelqimiz qandaq qaraydu?
Biz bu heqte her sahe kishiliri bilen hemsöhbette bolduq.


«noruzni zor küch bilen tereqqiy qildurushimiz kérek»

Ataqliq tilshunas, péshqedem alim, edibimiz imin tursun ependi mundaq dédi:
- köchmen charwichi ejdadlirimiz yilni «yaz» we «ayaz» dep ikkige bölgen. Uzaq tarixqa ige milliy en'eniwi bayrimimiz noruz del yazning bashlinishidur. Noruz digen söz «new» sözi bilen «ruz» sözining qushulishidin kélip chiqqan bulup, «yéngi kün»,«quyash yéngiwashtin tughulghan, yeni yasharghan kün» dégen menilerge ige. Démek, noruz bayrimi yéngi yilning bashlan'ghanliqidin dérek béridu. Köchmen charwichi ejdadlirimiz tebi'et qanuniyitige asan hésablap chiqish arqiliq bu künde( miladiye kaléndari boyiche 3 - ayning 21 - küni)kün bilen tünning teng bulidighanliqini bilgen.
Qedimde ejdatlirimiz bu küni seher turup ériq - östeng, kocha - koylar, öy - aramlarni pakize tazilash, hemmidin awwal chonglar kichiklerni, aghriq salaqlarni, yétim - yisirlarni maddiy, meniwiy jehettin yuqlash, kelgüsi bir yilidiki ishlirining ongushluq bolushi üchün du'a - tilawet qilish, ot étip qishni qoghlash, qiz-oghullar bir - birige qoshaq éytishish(qishni hezil qilish, yazni maxtash meniside), élenggüch uchush ... Qatarliq her xil pa'aliyetlerde bulup daghdughiliq halda etiyazning kirgenlikini tebriklep bayram künlirini intayin menilik ötküzgen.
Noruz bayrimi peqet biz uyghurlarghila xas bayram bolmastin, ottura asiya we iranda keng tarqalghan bayram bolup, qedimdin tartipla bu künde dunyadiki qazaq, qirghiz, özbik qatarliq 30 din köprek milletler uyghurlar bilen birlikte noruz bayrimi ötküzüp kéliwatidu.
Rayonimizda bolsa 1930 - yilidin bashlap jallat shing shisey noruzni toxtitip qoyghandin buyan, azadliqtin kéyinki xéli yillarghiche dégüdek bu bayram ulughlanmay kelgenidi. Yéqinqi yillardin buyanqi aptonom rayonluq partiye hökümetning qollap quwwetlishi we her qaysi yerlik hökümetlerning rasxot ajritip, zor küch bilen qollishi arqisida bu bayrimimiz alqishlinip, qizghin ötküzülüp kéliniwatidu. Anglisam bultur aptonom rayonimiz buyiche 16 nahiye, sheherde bu bayram qizghin keypiyatta ötküzülüptu. Bu nahayiti katta xush xewer.
Noruz bayrimi yingi yil bayrimi bolupla qalmay yene, emgek bayrimi, tenterbiye bayrimi, birlik - inaqliq bayrimi, yéngi yilliq tériqchiliqqa kirish, güzel - pakize muhitqa teyyarlinish bayrimi, sen'et bayrimidur. Shunga hemmimiz bu bayramni ulughlishimiz we zor küch bilen tereqqiy qildurishimiz kérek.


Ular bayram üchün küch chiqiriwatidu

Ürümchi shehiri sübhi(chéngguang) güllükide noruz bayrimiliq pa'aliyet bolidighanliqini anglap shu yerge bardim. Olturaq rayon merkizige qizil renglik «newruz bayrimingizgha mubarek bolsun» dégen pilakat ésilghan bolup, naghra - sunaylar chélinip pütkül olturaq rayon bayram tüsige chömgenidi.
Sürüshtürüp yürüp ming teslikte bu pa'aliyetning oyushturghuchisi, shinjang gotung adwukatliq ornining adwukati gheyret wahit ependi bilen körüshtüm.
U noruz ishi teyyarlash, pa'aliyetke tizimgha alghuchilarni orunlashturush ishliri bilen nahayiti aldirash yüretti. Kilish meqsitimni uqqandin kéyin, u bu pa'aliyet heqqide toxtilip mundaq dédi:
- aghine balilar bilen noruz bayrimi ötküzüp kéliwatqili ikki yil boldi. Bu yil olturaq rayonimizdiki her millet ammisigha uchuq xet yézip, shinjang téléwiziye istansisidiki aghinem enwer ablimit bilen birlikte bu qétimqi pa'aliyetni teshkilliduq. Hazir pa'aliyetke tizimlatqan kishi yüz a'ililiktin ashti. Chüshte hemmimiz bu yerde noruz ishi ichimiz. Kechte yene merike zaligha yighilip noruzluq türlük pa'aliyetlerni ötküzmekchi boluwatimiz.
Biz nechche yillardin bérila héyit-ayem, bayramlarda olturaq rayondiki qolum-qoshna, el-aghine, qéri-chöri, qarighuchisi yoqlarni yuqlash pa'aliyetlirini ötküzüp kéliwatqan. Nuruz bayrimi biz uyghurlarni heqiqiy milliy en'eniwiy bayrimi, shunga biz inaq jem'iyet berpa qilip, qoshnidarchiliq munasiwitini téximu yaxshilash, ittipaqliqini kücheytish meqsitide bu qétimqi pa'aliyetni teshkilliduq. Konilarda «yiraqtiki tughqandin yéqindiki qoshna yaxshi» deydighan hékimet bar. Méningche, noruz bayrimidin paydilinip ötküzülgen bu pa'aliyetning sheherlerdiki qoshnidarchiliq en'enilirimiz barghansiri susliship kétiwatqan milliy en'enilirimiz untulup kétiwatqan mana mushundaq weziyette, qoshnilar ara ittipaqliqini yaxshilar, kichiklerge terbiye bérish qatarliq jehetlerde ehmiyiti zor.

Bu pa'aliyetke qatnashqan shinjang téléwiziye istansisining dangliq rézhissori muxtar bughra ependi mundaq dédi:
- pars, türkiy milletlirige ortaq bolghan noruz bayrimi uzaq tarixqa ige en'eniwiy bayram. Bu heqte yene mundaq bir riwayetmu bar, oghuzxan dewride kök yayiliq bir böre ghargha qapsilip qalghan ejdadlirimizni mamatliqtin hayatliqqa yitekligeniken. Bu kün del noruz bayrimigha udul kilidiken.
Ötken esirning 30 -, 40 - yillirida jallat shing shiseyning basturushi bilen bu bayram yoqulush girdabigha bérip qalghanidi. 80 - yillardin bashlap, axbarat wastilirining zor küch bilen teshwiq qilishi netijiside bayram yene xelqimizge qaytip keldi. Biz bügünkidek harpa künide pütkül olturaq rayondiki yüzdin artuq a'ililik bir yerge jem bolup bayram ötküzüwatimiz, buning ehmiyiti nahayiti zor.
Chüshke yéqin chiwer ustamlarning qolidin chiqqan noruz ishimu pishqanidi. Öy - öylerdin qacha - quchilirini kötürüshüp chiqqan yüzligen a'ilidiki her yashtiki amma shu yerdila noruz ishigha éghiz tegdi. Hemmeylenning chirayida bayram shatliqi jilwilen'genidi.

«shinjang iqtisad géziti»ning muherriri gülbustan ghulam xanim bayram heqqide toxtilip mundaq dédi:
- idaridikiler bilen noruz bayrimi ötküzüp kéliwatqili ikki yil boldi. Biz kichik waqitlirimizda bu bayramni bilmeyttuq, hetta anglapmu baqmighaniduq. Aliy mektepke chiqqandin kéyinla andin uqtuq. Nechche kün ilgiri bashlan'ghuchta oquydighan singlimdin anglisam, ularmu sinipida noruz bayrimi ötküzüshke teyyarliq qiliwétiptu. Uning déyishiche, oqutquchisi noruz ishi étip bermekchiken. Uningdin bashqa yene nurghun bashlan'ghuch, ottura, aliy mekteplerningmu bu heqte türlük pa'aliyetlerni uyushturuwatqanliqini anglidim. Démek ehwal burunqidin köp yaxshi, bayrimimizning kelgüside ümüd bar.


«bayramni zamanimizgha maslashturup, tereqqiy qildurushimiz kérek»

Shinjang uniwérsitéti axbarat tarqitish énistitutining oqutquchisi mubarek sheripidin xanim mundaq dédi:
- noruz bayrimi türlük ishlarda yéngi yilliq pilan tüzidighan, ishlarni orunlashturidighan en'eniwiy bayram. Nechche yillardin bériqi gézit - zhurnallar we téléwiziylerdiki teshwiqatlarla mana mushundaq bayrimimizning barliqini ésimizge sélip turuwatidu.
Bowilirimdin anglisam burunlarda ata - buwilirimiz noruz kélishi bilen yéngi yilliq tériqchiliq ishlirigha teyyarlinip, mol - husul shatliqi qilidiken. Ziyaliylar, sha'irlar we her sahe kishiliri bir jaygha jem bolup, shé'ir, musha'ire éytiship, kishilik hayatni medhiylep, kelgüsi bir yilning mol - husulluq, bayashat bolushigha tilek, ümüdlirini bildürüshidiken. Chong - kichik, qéri - yash bir yerge jem bolup, türlük pa'aliyetlerni ötküzidiken.
Biraq hazirqidek tereqqiyat en'enini kündin - kün'ge suslashturup kétiwatqan bügünki künde, bu bayramni qollash we kéngeytish intayin muhim. Chünki, hazirqi dewrde noruz bayrimi chonglar kichiklerge ejdadlarning ésil ehkam - ögütlirini singdüridighan, ewlad terbiyleydighan «en'eniwiy mektep» tur. Shunga biz bügünki dewrimizde, bu bayramni hazirqi zaman pisxikisigha maslashturup, türlük pa'aliyetlerni orunlashturushimiz, bu arqiliq suslishishqa qarap méngiwatqan en'eniwiy bayrimimizni tirildurushimiz we külimini kéngeytip, ewlad terbiyisini ching tutup ishlishimiz kérek.

Menbe: http://www.Igilik.Com/bbs/read.Php?Tid=670
*************************************************


Noruz bayrimi we sehra xetme


Ömer talip


Noruz bayrimi türkiy xelqler we parslargha ortaq yil béshi - bahar bayrimi, emgek bayrimi, tebi'et bayrimi, inaqliq bayrimi. Mehmud qeshqeri, obulqasim firdewsi, newa'iy qatarliq sherq ellamiliri qaldurghan matériyallardin melum bolushiche, noruz bayrimining türkiy xelqlerning turmushigha hemrah bolup kéliwatqinigha 2500 yildin ashqan.
Bu bayram sheripige diyarimizda bir qeder omumlashqan adetler mundaq:
Noruz bayrimi harpisida kishiler öy, hoyla–aram, kocha–koylarni su sépip süpürüp tazilaydu, yuyunup–tarinidu. Noruz küni qéri–yash, ushshaq–chong, er–ayal bayramliq kiyimlirini kiyiship, mehelle–koy, menzirilik jaylargha jem bolushup, bayram tentenisige chömüshidu. Bu yighilishlargha yurt chongliri, alim–ölimalar, jama'et ichidiki nopuzluq kishiler bash bolup qatnishidu. Yighilishlarda noruznamiler oqulidu, qisse, dastan, jengnamiler sözlinidu, at beygisi, oghlaq tartishish, darwazliq, chélishish, xoraz, qochqar soqushturush, it talashturush; Oghul–qizlar ilenggüch (hejengge), sarghaydi oynash qatarliq en'eniwi tenheriket pa'aliyetliri ötküzülidu; Elneghme, naxsha– ussullar ewjige chiqidu; Bayram ehli bughday, arpa, gürüch, tériq, gösh (bezi hallarda qoy yaki kalining bash– paqalchiki), süt, su qatarliq yette xil matériyaldin hazirlan'ghan noruz éshigha éghiz tégidu. Öylerdimu noruz éshi(köje)étilidu.
Noruz bayrimidiki her xil pa'aliyet, «noruzname»lerning mezmunida qish–zimistanni qoghlash, asayishliq yéngi baharni kütüwélish, yéngi yilning yéngiche xushalliqlar élip kélishini, el–yurtning amanliqini, mol hosul, bayashatliq, bextiyarliq tilesh, yéshilliqqa pürken'gen tebi'etni küylesh, inaq, saxawetlik, pak–diyanetlik bolush qatarliq ézgülükler ipadilinidu.
Xelqimiz arisida yéqinqi dewrlergiche «noruz muqami», «noruz meshripi» saqlan'ghan.
«noruz muqami» - türkiy xelqler makanlashqan jaylargha herxil namda tarqalghan bolup, uning «noruz büzrük», «noruz hüseyin», «noruz sultani» qatarliq waryantliri bolghan.

Newa'iyning «chahar diwan» namliq lirik shé'irlar toplimining 309–ghezilide:

«muqaminggha yétey men, dep newa'iy eyler seyr,
Gahi ejem bilen noruz, gahi hijaz we iraq.» dégen misralar bar.

Démek, newa'iy «ejem», «hijaz», «iraq» muqamliri qatarida «noruz muqami»nimu tilgha alghan.
Qumul diyaridimu qedimdin buyan noruz bayrimigha qizghin tentene qilinish bilen bille, özige xas «noruz muqami» bolghan. Gerche u hazir untulghan bolsimu, ataqliq xelq qoshaqchisi merhum yehya qarining éytishigha qarighanda, uningdiki

«shughun (ushbu kéche) kéche noruz kéche,
Yillar örüldi.
Yürektiki sériq sular
Qan'gha örüldi.
Shadi bad, shadi bad, noruz mubarek bad...»

Dégendek bir qisim qoshaqlar noruzluq küy–qoshaqlirimizda saqlinip qalghan.
Islamiyettin kéyin noruz bayrimi qumulda «zara xetme», «sehra xetme» nami bilen, her yili 3 – ayning 22–, 23–künlirini nishan qilip ötküzülgen. Bu künlerde kishiler menzirilik jay–seyligahlargha yighilip, kala–qoylarni soyup «ündürme»(noruz éshi) qilidu, köp xil pa'aliyetlerni ötküzidu.
«ündürme»ni teyyarlash usuli mundaq:
Bughday pakiz yuyulup, tengnide bixlandurulup, shéker arilashturulup qurutulup, tügmende yirikrek tartilidu, andin u qazandiki sugha sélip chélinip, sus otta qaynitip pishurulidu. Bundaq ta'amgha jama'et chowatlar(kakchining yupqa, kichiki) bilen éghiz tegkendin tashqiri, bu ta'am ikki chuwatning arisigha élinip, aghriqlar, qéri–chüriler, méyip–ajizlargha sunulidu.
Démek, qumuldiki sehra xetme – noruz bayrimi bolup, uning asasliq tamiqi «ündürme»dur

«shinjang géziti»-(2009-03-13)
**********************************



«noruz - tinchliq bayrimi»


Türk dunyasigha noruzluq sowghat:
T r t téléwiziye qanili türk dunyasini boylap resmi körsütüshni bashlidi


(21-03-2009)
Türkiye awazi radi'osi xewiri:


Ottura asiyadin balqanlar (balqan rayoni) ghiche, kafkasyadin uyghur rayonighiche sozulghan payansiz térrotériyidiki 250 milyun kishige xitab qilidighan qanalning ismini jumhur re'isi abdullah gül élan qildi.
T r t awaz téléwiziye qanili tarqitishqa bashlash munasiwiti bilen anadolu (anatoliye) sen'et kulubida resmi murasim ötküzüldi.

Murasimgha türkiye jumhuriyiti jumhur re'isi abdullah gül , türkiye parlaménti bashliqi köksal toptan, dölet ministiri mehmet aydin, medeniyet we sayahet ministiri ertughrul günay, asasiy qanun mehkimisining bir qisim ezaliri, türkiye jumhuriyiti aliy ma'arip orgini bashliqi proféssor yusuf ziya özkan, bash ministirlik meslihetchisi efkan ala, enqere walisi kemal önal, türkiye jumhuriyiti jumhur re'islik sariyi bash katipi mustafa isen, türkiye radi'o – téléwiziye bash idarisi bashliqi ibrahim shahin, anadolu agéntliqi diréktorlar uyushmisi bashliqi, qoshumche bash diréktor hilmi ben'gi, chet'el elchixanilarning wekilliri we köpligen méhmanlar teklip bilen qatnashti.

T r t awazi téléwiziye qanilining échilish murasimi türkiye jumhuriyiti jumhur re'isi abdullah gülning «t r t awaz qanili, pütkül türk dunyasining awazi(sadasi)gha wekillik qilidu» dégen sadasi arqiliq bashlandi.
Jumhur re'isi abdullah gül: «t r t awaz qanili, pütkül türk dunyasini birgewdileshtürüpla qalmastin, yene til we hés – tuyghu jehettinmu türkiy tilda sözlishidighan milletlerni bir – birige chemberches baghlaydu, hemde köp tilni téximu küchke ige qilip, xewerlishish we alaqe jehettin ishlirimizni téximu qolaylashturidu» dédi.

Jumhur re'isi abdullah gül, qanalning échilish murasimining noruz bayrimigha toghra kélip qélishining tolimu xushallinarliq bir ish ikenlikini bildürüp mundaq dédi: «türk dunyasining herqaysi bolung–puchqaqlirida qutliniwatqan we hemmimiz birlikte tebriklewatqan noruz bayrimi künide, ochuqraqi bizge illiq bahardin xush – xewer yetküzüwatqan, beriket we molchiliqtin bisharet bériwatqan, ghelibe sadasi yangritiwatqan noruz bayrimida bundaq bir qanalning tarqitishqa bashlinishi hemmimizni cheksiz shatliqqa chömdürdi. Noruz tinchliq élip kélidu, huzur – halawet chillap, qérindashliq rishtisi ornitidu, shundaqla mol beriket élip kélidu, yene kélip u bizge xush – xewer yetküzidu. Mundaq qutluq künde, t r t bizge yép – yéngi xush – xewer yetküzgen boldi. Bu qanalning tarqitishqa bashlighanliqini qizghin tebrikleymen. Xeyrlik bolushigha we nishanigha yétishige chin könglümdin tilekdashmen.»

Balqanlar, kafkasya we ottura asiyaning sadasi bolidighan t r t awaz qanili ezerbeyjan türkchisi, qazaqche, qirghizche, özbékche we türkmenche qatarliq tillarda programma tarqitidu.
Ékranning astinqi qismida türkche izahat bérilidighan programmilar yuqirida tilgha élin'ghan döletlerning diktorliri teripidin ékran'gha kélidu.

Murasimda köpligen döletlerning dangliq naxsha – usul cholpanliri her xil naxsha – usul nomurlirini orunlidi, tentenilik dawamlashqan murasim türkiyining dunyagha dangliq naxsha – usul cholpini tarkanning naxshisi arqiliq axirlashti.

Bu tor béketning bash béti adérisi:
Http://www.Trt.Net.Tr
***********************************


Nuruz - dunyadiki eng chong bayram!


Noruz – eng qedimiy, ijtima'iy medeniyet hadisisi.
Noruz dunyadiki milad, qurban héyt, chaghan qataridiki töt chong bayramning biri hésablinidu.
Uning iran we toran diyarida yéngi yil bayrimi qilinip ötküzülüwatqinigha 2600 yildin ashti.
Bu bayramni ötküzidighan milletlerning nopusi texminen 400 milyon etrapida.

Noruz peyda bolghandin kéyin, noruz ötküzidighan milletlerde noruz medeniyiti hadisisi peyda boldi. Buning bilen noruz maddiy medeniylik bilen meniwi medeniylikning tereqqiyatigha türtke bolidighan bayram pa'aliyitige aylandi.

Noruz medeniyet hadisisini mundaq üch jehettin chüshendürüsh mumkin :

(1) noruz - yéngi yil bayrimi.
Chünki noruz her yili kündüz bilen kéche tenglishidighan peyitte kélidu. Yeni 3–ayning 21–küni kéche sa'et nölge toghra kélidu. Shunga yéngi yilning bashlan'ghan küni yil béshi qilin'ghan. 21–mart aptonom rayonimizdiki türki tilliq milletlerde yéngi yilning bashlan'ghan'ghanliqidin ibaret waqit éngini shekillendürüp, kishilerni waqitni söyüsh, waqitni qedirlesh, waqittin ünümlük paydilinishtek riqabet tuyghusigha ige qilghan.

(2) noruz - tebi'et we güzellik bayrimi.
Noruz bashlan'ghan kün tebi'et janlan'ghan, del–derexler kökirishke bashlap, tagh, idirliqlarni yéshilliq qaplashqa bashlighan, egiz éqip, kishige hayatliq ümidi béghishlighan mezgil hésablinidu. Shundaq bolghachqa, noruz ötküzidighan milletlerde tebi'etni söyüsh, tebi'ettin zoqlinish, tebi'etni güzelleshtürüsh üchün bagh–orman, gül–giyahliq berpa qilish aditini yétildürgen.

(3) noruz – emgek bayrimi, tenterbiye bayrimi we edebiyat–sen'et bayrimi.
Etiyazliq ishlepchiqirishni ewjige chiqirip, yéngi yilda téximu mol bayliq yaritish - noruzning maddiy medeniylik en'enisi.
Tenterbiye pa'aliyetlirini ötküzüp, özlirining jismaniy sapasini yaxshilashqa ul sélish , edebiyat–sen'et nomurlirini ijad qilip, noruzni, kishilik hayatni medhiyilesh, bu arqiliq elge ijadchanliq, xushalliq, merdanilik rohi béghishlash - noruzning medeniyet en'enisi.

Uyghurlarda noruz - qedimiy hem kélechiki parlaq bayram.
Bu bayram 2000 nechche yilliq musapini bésip zamanimizgha yétip kélip, xelqimizning medeniyet, tebi'et bayrimigha, emgek, tenterbiye musabiqisigha, sen'et körikige aylandi.
Bügünki künde u tengritaghning jenubiy we shimalida téximu keng sorun'gha, mislisiz jelp qilish küchige we téximu parlaq istiqbalgha ige bolmaqta.
Uzaq yilliq tarixning sinaqliridin ötken bu medeniyet hadisisi kelgüside yenila hayatiy qudretke ige bolidu, uning en'eniliri dawamlishidu we uninggha nurghun zamaniwi medeniyet éngi we medeniyet pa'aliyet mezmunliri qoshulidu.

Menbe: http://www.Izchilar.Cn/bbs/read.Php?Tid=597
*********************************************


Uyghurlarda newruz en'enisi


Uyghur türkliride newruz bayrimi bashqa türk qewmlirige oxshash 21-mart(21-newruz) künide qutluqlanmaqta. «newruz»- farische söz bolup, uyghurchida «yéngi kün, bash bahar» meniside kélidu. Uyghurlarda bu bayram eslide yéngi yil bayrimi bolup, shemsiye kaléndari boyiche kona yil axirliship, yéngi yil kirgen künide qutluqlinidu. Newruz miladi kaléndari boyiche kéche bilen kündüzning tenglishidighan mart éyining 21-künidin 23-künigiche bolidu.

Uyghurlargha a'it tarixiy menbeler we bezi epsaniler, newruzning uyghurlarda 9-esirdin buyan bir merike bolup qutluqlan'ghanliqini körsetmekte, islamiyettin burun kök tengrige téwin'ghan uyghurlar asmandiki yultuzlargha isim qoyup «aq qoza» atliq yultuzgha insanlargha bext bergüchi ilah dep téwin'ghan we «aq qoza» ayining tunji künini (hazirqi miladiye kaléndari boyiche 21-mart) yéngi kün(newruz) dep qutluqlashqan.

Bu bayram islamiyet uyghurlar teripidin qobul qilin'ghandin kéyinmu dawam qilghan.
11-esirdiki uyghurlarning büyük alimi mehmud qeshqiri «türkiy tillar diwani» namliq esiride newruz heqqide mundaq deydu: «yéngi kündin kiyinki tunji bahar éyini oghlaq éyi deydu, uningdin kiyinki ay ulugh oghlaq éyi diyilidu. Chünki bu ayda oghlaqlar chongiyidu. Insanlar we janliqlar newruz bilen janlinidu. Newruz- jahan bext-sa'aditining anisi, beriket we xoshalliqning menbesdur. Bu seweptin kishiler bir-birige köngüllirini ipadilep séxilarche xoshalliqlirini namayen qiliidu.(mehmud qeshqiri «diwanu lughatit türk»)

Bu yerde shuni éytip ötüsh kérekki, büyük alim mehmud qeshqirining qeshqer opaldiki «hezriti mollam» atliq mazirigha barghan yillargha qeder, qeshqer etrapidiki jaylardin nurghun ziyaretchi kélip newruz bayrimini qutluqlimaqta idi. Bu seweptin bu yer bögünki künde « noruz(newruz)bulaq» nami bilen tonulmaqta.

Uyghurlarda qachandin béri «newruz» sözining, «türkiy tillar diwani»da xatirlen'gen «yéngi kün» sözining ornigha qollinilghanliqi éniq emes. Bu sözni tunji qétim elishir nawayining eserliride uchritimiz.
Büyük sha'irimiz newa'iy «chahar diwan» digen esiride «newruz» namliq muqam we newruzda oqulghan shé'ir heqqide toxtalghan.

Uyghur alimliridin nizamidin hüseyinning chüshendürishiche: uyghurlarda newruzni qutluqlash bilen munasiwetlik en'eniler «toqquz qiyapet» yaki «toqquz oghul» en'enisi halitide kelgen.

Bu en'eniler qisqiche mundaqtur:

Birinchi en'ene: kona yilning axirlishish pa'aliyiti.
Hemme yerde newruz naghrisi chélinip, newuzning bashlan'ghanliqi élan qilinidu. Öymu –öy arilinip «newruz eshrep, newruz beg, newruz salam, newruz kel» qatarliq oyunlar körsitilidu. Herkishi mehellidiki pa'aliyet üchün imkaniyiti yetken miqdarda un, yagh, shéker, quruq yémish, nan we bashqa xilmu-xil yémekliklerni keltüridu. Her mehellining merkizide qazanlarda bu keltürülgen nersilerdin «koja» atliq yémeklik pishurilidu. Hemmeylen bu yémekni yigendin kiyin ibadetke qatnishidu we kiyin qol siqiship bir-birini «yéshingizgha mubarek bolsun» diyiship tebriklishidu. Ibadet esnasida birlikte yep–ichmek, birlikte du'a qilmaq, ularning birlik we barawerlik ichide bolghanliqini ipadileydu. Bu «newruzgha chiqish»mu diyilidu.

Ikkinchi en'ene: kishiler pakize, yarishimliq kiyimlerni kiyiship diniy ibadet sorunlirigha bérishidu, ariliridin ketken chonglarning qebrilirini ziyaret qilip du'a oquydu. Bu «newruz du'asi» diyilidu.

Üchünchi en'ene: kishiler bir-birlirini yoqlishidu, yardemge muhtajlargha yardem qilishidu, késeller we özriliklerni yoqlaydu, yaman ish-herkette bolghanlargha nesihet qilinidu. Bu «newruz ziyariti» diyilidu.

Tötinchi en'ene: herbir yerning ölchimide ottura yash, yash, yaki balilar qatarliq her türlük guruppilarning wekilliri bu künde newruz oyunlirini élip baridu. Bezi menbelerge qarighanda uyghurlar arisidiki newruz oyunlirining sani elliktin köp. Xususen, janbazliq, oghlaq tartishishqa oxshash mehelliwi tenherketler, sama, meshrepke oxshash sen'et körekliri nahayiti keng tarqalghan. Bularsiz newruz bolmas.

Beshinchi en'ene : her yerde at seylisi, bezme seylisi, tagh seylisi, yurt seylisi, kök seylisige oxshash türlük seyle-sayahet pa'aliyetliri uyushturilidu.
Newruzda uyghurlar baharni oyun oynap jushqunluq bilen qarshi alidu.

Altinchi en'ene: newruz yene bir hikaye, bir dastan éytishish künidur. Meddahlar dastan we qisselerni éytishidu. Elneghmichiler «newruzname» uquydu.

Meshhurraq «newruzname»lerdin biri mundaqtur:

Keldi newruz - yil bashi, ketti köngülning chirkini,
Newruz diban kélurler xatunlarning türkini.
Güller qisip qiz-oghul egri qoyar bökini,
Mejlis qilip oynishar, achar köngül mülkini,
Qayghu mihnetler kétip, yayrishar kündur bügün.

Yettinchi en'ene: bu künde chonglar yoqlinidu, derdi barlargha derman tépilidu, azarliship qalghan er–xotun, qulum–qoshnilar yarashturilidu, öylinish yéshigha yetkenler üchün her xil teshebbuslar qilinidu.

Siekkizinchi en'ene: déhqanchiliq bilen shughullinidighanlar qedimdin béri newruzni ish béshi bayrimi, her yilning ishlirining pilanlinidighan küni dep qedirleydu. U küni kishiler topliship derya-östeng, köl, köwrük, bulaq we bashqa yerlerni birlikte tüzeydu.

Toqquzinchi en'ene: uyghurlar newruzda péqirlargha, yétimlargha, yashan'ghanlargha, qazagha yoluqqanlargha, turmushta qisilghanlargha yémek, pul qatarliq maddiy yardemler bilen bille meniwiy yardemlerdimu bulidu.

Neuruz uyghurlar arisida mihir-muhebbetning namayen bolidighan bir bayram bolush süpiti bilen bügün'ge qeder yitip kelgen.


*************************************************
Menbeler:
Abdukérim raxman: «uyghur örp adetliri» 1996-yil shinjang yashlar neshriyati. Ürümchi.
Reweydulla hemdulla: «newruz» 1995-yil atatürk mediniyet merkizi enqere.
Shérip xushtar: «newruz we rengler» 1996-yil atatürk mediniyet merkizi enqere.
Enwer muhemmet: türksoy zhornili 2003-yili may.
*************************************************

Menbe: http://www.Izchilar.Cn/bbs/read.Php?Tid=597
***************************************************