uyghurlargha nesebnamening muhimliqi

Milliy medeniyitimizning ultashliridin biri- nesebname.


Yersharilishish qedimi barghanséri ittiklishiwatqan bügünki künde, medeniyetlerning téz sür'et bilen öz-ara yughurulishi jeryanda qandaq qilip öz xasliqini saqlap qélish we özgichilikini sijil tereqqi qildurush herqaysi millet-qowm kishiliri jiddiy oylanmisa, hel qilish üchün munasip heriket qilmisa bolmaydighan texirsiz mesilige aylandi. Etrapimizdiki qérindash qewmlerge nezer tashlaydighan bolsaq, ularning alliqachan öz yiltizini qidirip, öz kimlikige jawab izdesh we kimlik möhürige öchmes rengde hel bérip, kéyinki ewlad-boghunlirigha tewerrük süpitide qaldurush üchün heriket qiliwatqanliqini, belki bu heriketning alliqachan yuqiri dolqun'gha kötürülgenlikini körümiz. Alayluq qérindash qewmlerdin bolghan xenzu xelqide nesebnameshunasliq 2000 yildin artuq tarixqa ige bolup, xenzular taki hazirghiche nesebname yézip qaldurushtek ésil en'enisini dawamlashturup kelmekte.

Öz yiltizini (nesebiy we medeniy yiltiz) izdesh peqet bir milletning kolléktip tarixiy tepekkurining inkasi bolupla qalmastin, belki u, nöwettiki zamaniwi tüs alghan ijtima'iy tereqqiyat jeryanidiki, awam psixikisida körülgen idrakliq maslishish we yersharilishish-bir gewde bolup yughurulush weziyitige tutqan qoghdinish éngidin shekillen'gen öz-özini qoghdash xaraktérlik angliq rewishte qiliniwatqan herikettur.

Öz yiltizini izdeshning birinchi qedimi:
Men kim?
Biz kimlerdin? Yiltizim nege tutashqan?
Ana yurtimiz qeyer?
Kindik qénim tamghan jay qaysi?
Ata-bowilirimning qebrigahi nede?
Ata-bowilirim bizlerge némilerni éytqan, wesiyet qilghan bolghuytti?
Yurtumning tarixi, tagh-deryaliri, baghu-bostanliri qandaq?...
We mushuninggha oxshap kétidighan bir talay su'allargha jawab izdeshtur.

Halbuki, yuqiriqi su'allar heqqide érishilgen jawablarning yéziq-belge, resim-süretler bilen qara siyah bilen aq qeghezge yüksek derijide mujessemlinip pütülüshi del nesebnamining özidur.

Bizde kök bilen boy talashqan chinarningmu yer tektide yilitizi bolidu, deydighan atilar sözi bar. Derweqe yiltizsiz derex ne qilsun?! ... Insan dunyagha törülüp, talay issiq-soghuqlarni béshidin kechürüp, böshüktin töshükkiche tirmiship yashaydu. Kishi eger bu hayatida özining kimliki, yiltizining nede ikenliki, nesli-nesebining néme ikenlikini bilmey yashisa, yipi yoq leglekke, yiltizi yoq derxke oxshap qalmamdu?! ... U herqanche égiz uchqini, herqanche égiz kökligini bilen qunar jayi, ozuq-su béridighan yiltizi bolmisa, tolimu epsuslinarliq ish bolmamdu?

Shundaq, biz uyghurlar uzaq we shanliq tarixqa ige xelqmiz. Xuddi merhum alimimiz abdushükür muhemmed'imin éytqandek: uyghurlar merkiziy asiyadiki qedimki millet, ariyan-siktay-sak-türkiy xelqler türkümidiki medeniyetlik xelq. Ularning jismaniy xususiyiti we qan alahidiliki, til we edebiyat-sen'et alahidiliki, milliy étnografk turmush aditi we turmush alahidiliki uyghurlarningnahayiti yiraq tarixiy qatlamlirini, tarqilish masishtabini, millet menbesi we herxil terkiblerni, özleshtürüsh iqtidarini, ejdadlirining barliq munewwer folklori we turmush medeniyitige toluq warisliq qilish salahiyitini chüshendürüp béridu. Del mushu uzaq tarixiy tereqqiyat jeryani bizning murekkep tarixiy idiyiwi halitimizni yétishtürüp chiqti, bir ewlad yene bir ewlad uyghur yigit-qizliri bu tarixy éqinda gah bash kötürüp, gah shungghup aqti. Ular bu büyük uyghur medeniyitining ésil temini heqiqiy tétidi. Mana bu uyghur millitining jahan milletler ormanliqida qurimay-sulmay yashirip turushining sewebidur.

Kishiler özining tomurida éqiwatqan qanning esli menbesini bilishi kérek. Herbir ademning uruq-nesebiy éniq bolushi lazim. Chim gerche ösümlükler arisidiki eng ajiz, jughi kichik giyah bolsimu, tapini astida yiltizi qarmap alghan özige chushluq yer-tupraqi bar. Nesebname del nesildash bir top kishilerning uzaq tarix dawamida boshashmay köreshken, qeyserlik bilen algha ilgirligen kechürmishlirining heqiqiy xatirlinishi; Ewladmu ewlad üzüp qoymay warisliq qiliwatqan ayagh izi; Goyaki chim kebi addiy bir insanning özige xas bolghan zéminidur.

Nesebnamide neseb shejerisi (a'ile yaki jemet nesebnamiside bayan qilin'ghan qandash ewladlarni derex shaxliri sheklide körsitip béridighan sxéma) arqiliq jemet ezalirining qandashliq munasiwiti , ewladmu ewlad rawajlinish ehwali, qérindashlarning qatar munasiwiti qatarliq bir talay qimmetlik uchurlar birimu qalaymiqan qilinmastin nahayiti iditliq halda körsitip bérilidu.

Nesebnamide tilgha élin'ghan herbir shexis özi mensup boliwatqan mu'eyyen jem'iyet-dewrde özining jinsi, medeniyet sapasi, iqtisadi orni qatarliqlarning oxshash bolmasliqi we shu jem'iyet-dewrdiki omumiy qimmet qarishining yéteklishi yaki cheklishi arqisida, eziz yaki xar bolushtek özining munasip ijtima'iy ornini yaritip, özige özi mensup boliwatqan ijtima'iy qatlamning tamghisini urghan bolidu. Nesebnamide bularning birimu nezerdin saqit qilinmay tepsiliy bayan étilgen bolidu.

Yiltizgha tartish, ejdad izini bésish, tarixni unutmasliq uyghur xelqining güzel exlaq-peziletliridin bolup, tégi-tektini unutmasliq, kindik qéni tamghan ana makanni séghinish insan tebi'itidur.
Yiltizni izdesh, hayatliqning yip uchini izdesh- mewjudluqning sewebini izdeshtur.
Öz yiltizimizni qidrip, aghun-ejdadlirimizni izdesh arqiliq ata-bowilirimizning béshidin kechürgen azab-uqubetliri we qazan'ghan shanu - shawketlirini bilip yételeymiz; Shundaqla eshu azab-oqubet tartqan we shanu - shawket qazan'ghan kishilerning tomurida aqqan qanning öz tomurimizda hélimu köwejep éqiwatqanliqini tonup yétimiz; Ejdad bilen ewladning rishti ene shundaq chemberches qilip baghlinidu.
Kishilerning mijez-xaraktéri bir biri bilen perqliq bolidighanliqi, hetta bir atidin bolghan ikki qérindashning tebi'itide asman-zimin oxshashmasliqning bolidighanliqi berheq. Emma shunimu choqum étirap qilish kérekki, tarix, medeniyet, en'enining mu'eyyen dewr ichidiki izchilliqi yeni warischanliqi (ilgirkilerning izini kéynikilerning bésishi) tüpeyli, uzaq mezgil bir makanda yashighan kishilerde melum derijide ortaqliq mewjud bolidu. Bu xil ortaqliq bu kishilerning qan-qénigha, hetta génlirighiche singip özlishidu, özleshken haman ghayet zor küch peyda bolidu. Bu xil küch kéynki ewladlar-boghunlarning qéni we génidimu saqlinip qalidu.

Nesebname tilgha élin'ghanda, belkim köp qisim kishilirimiz anche éren qilmasliqi, hetta nezer salghuchiliki yoq ish dep qarishimu mumkin.
Emma, nesebname öz ichige alghan mena heqqide muhakime qilghinimizda, uning mundaq besh türlük qimmetke ige ikenlikini his qilip yétimiz.

(1) yézip qaldurulghan a'ile nesebnamiliri medeniy miras yaki asare-etiqiliq qimmitige ige.
Waqitning ötüshige egiship yézip qaldurulghan nesebnamining medeniy mirasliq qimmiti éship baridu. Shübhisizki bu bir milletning medeniy tarixi we medeniyet jughlanmisigha qoshulghan zor töhpe bolup qalidu.

(2) yézip qaldurulghan a'ile nesebnamiliri matériyalliq qimmitige ige. Nesebname özige shu jemet ezalirining muhim uchurliri yeni, ularning hayati, nikahlinishi, irsiy izchilliqi, jemet mizani (qa'ide-yusuni), ölümi qatarliq sansizlighan uchurlarni özige mujessemleshtürgen bolup , u tarixshunasliq, örüp - adetshunasliq, iqtisadshunasliq, ma'aripshunasliq, irsiyetshunasliq we bashqa pen türliri boyiche élip bérilidighan tetqiqatlarni intayin qimmetlik bolghan paydilanma matériyal bilen temin étidu.

(3) yézip qaldurulghan a'ile nesebnamiliri ögüt-terbiyet qimmitige ige.
Oqumushluq kishiler teripidin yézip qaldurulghan nesebnamilerde köpünche shu jemetning jemet yusuni, eng tüpki kishilik qarashliri, kéyinki ewladlargha qoyulghan telepliri yézip qaldurulghan bolidu. Bundaq yazma shekilde qaldurulghan jemet yusunliri shübhisizki kéyinki ewladlarning terbiyilinishide türtkülük rol oynaydu. Kishige bashqa herqandaq kishining ögütliridin köre öz ata-bowilirining ögütliri bekrek tesir qilidu.
Bezi nesebnamilerde jemet yusuni ayrim sehipe ajritilip éniq pütülmidi dégendimu, nesebnamining özige pütülgen ejdadlar heqqidiki türlük uchurlargha kéyinki ewladlarning ülge qilishigha erzigüdek janliq ders we sawaqlar yoshurun'ghan bolidu. Shu jemet ezalirining rohidiki izchilliq nesebnamige pütülüsh yoli arqiliq kéyinki ewladlargha téximu mustehkem udum bolup qalidu.

(4) yézip qaldurulghan a'ile nesebnamiliri rishte baghlash roligha ige.
Derexning yiltizi, éqinning béshi bolsa qurup qalmighindek, jemetningmu öchmes qilip pütüp qoyulghan nesebnamisi bolsa uruq-ewladliri chéchilip ketmeydu. Eng muhimi ejdadlarni ewladlargha üzülmes qilip mehkem baghlap turidu. Herqandaq bir jemet ezasi a'ile nesebnamisini oqup turush arqiliq öz ejdadi we öz qérindashlirigha rishte baghlap turidu. Éghizdiki uruq - tughqanchiliq peqet nechche ewladla dawam étishi mumkin. Emma, éqi qeghez, qarisi siyah qilip pütüp qoyulghan nesebname uruq-tughqanchiliqni zaman cheklimisidin haliqitip, esirlerdin-esirlerge ulishi mumkin.

(5) yézip qaldurulghan a'ile nesebnamiliri muhim tarixiy höjjetlik qimmitige ige.
Shübhisizki nesebnamining tarixiy höjjetlik qimmiti uning barche qimmetlirini bésip chüshidu. Nesebnamige bizning kimlikimiz we ewladlirimizning kimlerdin bolidighanliqi öchmes qilip pütülgen bolidu. Bilge tunyuq shejerisining bayqilishi bilen uning ewladlirining koriydin tépilghanliqi (mezkur blogdiki bilge tunyuquq ewladlirining shejerisige qarang).Jiyen teg'atliq we lyu teg'atliq uyghurlarning (berqi ependining «lyu famililik ‹teg'atliq› uyghurlar kim?» dégen tekshürüsh doklatigha qarang «berqi munbiride») uyghur medeniyitining merkiziy rayonliridin ayrilip, ottura tüzlenglikte ming yilghiche dewran sürüshi hergizmu tasaddipiy emes. Biz bu yerde bu uyghurlarning hazirghiche mewjud bolushi ularning bir teg'at astigha uyushup, a'ile nesebnamisi yézip qaldurghanliqi dep, késip éytalmisaqmu, bu ikkisining rolining heqiqetenmu chong bolghanliqini étirap qilalmay turalmaymiz. Azadliqtin kéyin, nopusqa tizimlash bashlan'ghanda, xénen ölkisidiki lyu teg'atliq uyghurlar özlirini uyghur milliti dep tizimlashni telep qilghan, munasiwetlik orunlar ularning milliy kimlikini békitishte birqarargha kélelmigende, ewladmu-ewlad dawamlashturup kéliwatqan a'ile nesebnamisini körsitishken. Shuning bilen hemme ish 15 künlük tolun aydek roshen bolghan.

Nesebname pütkül millet we mushu milletke tewe boluwatqan herbir ezaning öz'ara yiltizdashliqini ipadileydighan birxil medeniyet hadisisidur. Shunga, nesebname nahayiti yuqiri ilmiy qimmetke, tarixy we ré'al ehmiyetke ige. Nesebname birxil qudretlik hayati küchke ige meniwiy enggüshter bolup, bu enggüshter milletke tarix sehniside hayatliq we tereqqiyat uchun toxtimay köresh qilidighan, igilmes-sunmas roh ata qilidu. Nesebnamining eng muhim ehmiyiti qandaqtur tar menadiki qandashliq jehettiki warsliqni tekitleshla bolmastin, belki medeniyet jehettiki warsliqni tekitleshtur.

Yekün shuki, nesebname yézip qaldurushning ehmiyiti we roli dewr halqish xaraktérige ige bolup, nesebname milliy medeniyitimizning qimmetlik abide-ultashliridin biridur. Nesebname yézip qaldurushqa étibarsiz qarash özi, ejdadi we kéyinki ewladlargha qilin'ghan zor mes'uliyetsizliktur.

(«qeshqer» zhurnilining 2009-yilliq 1-sanidin élindi)
Mezkur yazmining esli menbesi: http://www.Yukselblog.Cn/
menbe: http://bbs.xabnam.com/read.php?tid-104064.html
******************************************************