Shizangda néme ishlar bolghan?

Shizangda rehbiri kadirlarning 70 pirsenti tibet


2008-yili shizangda 4 derijilik nöwet almishish saylimi ötküzüldi, saylap chiqilghan xelq qurultiyi wekilliri ichide tibetler we bashqa az sanliq millet wekilliri igiligen nisbet aptunum rayun we wilayet sheher derijilikler ichide 80 pirsenttin ashti, shizangda hazir wezipe ötewatqan ölke derijilik rehbiri kadirlar ichide tibet we bashqa az sanliq millet kadirliri 70.42 pirsentni igelleydu, buning ichide shizang aptunum rayunluq xelq qurultiyi da'imi komititining mudiri, hökümet re'isi, siyasiiy kéngesh re'isi, yuqiri xelq sot mehkimisining bashliqliq wezipisini ötewatqanlar tibet kadirlar. Tibet we bashqa az sanliq millet kadirliri ichide wilayet, nazaret derijilik kadirlar kadirlar omumi sanining yérimidin köprekini igelleydu.
Ötken 20 yilda, merkiziy hökümet ilgiri-kéyin bolup, 700 milyun yüen ajritip, budala sariyini öz ichige alghan 1400 din artuq qedimiy imaret, butxanini rimont qildi we échiwetti. Bu yildin bashlap dölet yene 570 milyun yüen ajritip, shizangdiki 22 tarixi medeniy yadigarliq imaritini rimunt qilidu.

Menbe: merkiziy xelq radi'o istanisisi
*********************************


Merkez shizangdin bir pungmu élip baqmidi


Muxbirning shizang aptunum rayunluq istastika idarisidin igilishiche, démokratik islahat ilip bérilghan 50 yildin buyan, merkez maliyesi shizangdin bir pung pul élip baqmighan. Shuning bilen bir wqitta merkez maliyesining shizang maliyesige qaratqan yötkep chiqim qilish küchi özlüksiz zorayghan.
50 yildin buyan, merkez maliyesi shizangning iqtisadiy, ijtima'iy tereqqiyatigha türtke bolush üchün, shizanggha qarita bir yürüsh étibar bérish siyasiti qollinip, maliye jehette küchlük medet berdi.Istastika qilinishche, asasiy mu'essese jehettila 1951-yilidin 2008-yilighiche dölet jemi 100 milyard yüendin köprek meblegh salghan. 1959-yilidin 2008-yilighiche, merkez maliyesining shizang maliyesige qaratqan yötkep chiqim qilish küchi 201 milyard 900 milyun yüendin éship, yiligha ottura hésap bilen texminen 21 pirsent köpeygen.
11-besh yilliq pilan yolgha qoyulghandin ta bulturning axirighiche, merkezning shizanggha bergen maliye toluqlimisi 62 milyard 501 milyun yüen'ge yétip, 10-yilliq bash yilliq pilan mezgilidikidin 24 milyard 700 yüen ashqan. Merkez maliyesining zor qollishi astida, shizangning maliye emili küchi yilmu yil kücheygen.

Merkiziy xelq radi'o istanisisi xewiri.
*********************************


50 yil ilgiri shizangda néme ishlar bolghan?


Démtriw kozléw (rosiye)


Buningdin 50 yil burun, yeni 1959-yili 10-mart shizangda merkiziy hökümetke qarshi zorawanliq weqesi yüz berdi. Shizangning budda dini dahiysi dalay lama del shu chaghda chet elge chiqip ketken, shu chaghda u 24 yashta idi. Hazir u 74 yashqa kirip qaldi. 50 yil yérim esir dégen gep, ashu yiraqta qalghan bash baharda shizangda zadi néme ishlar bolghan? Belkim nurghun adem shu chaghda bolghan ishlarni taza chüshenmise kérek, emeliyette eqli bar adem shu chaghda bolghan ishlardin qimmetlik achchiq sawaq alidu.


Bashqiche bir dunya

Buningdin nechche esirdin buyan shizang junggoning zémini idi, 13-esirdila chinggizxanning ewladliri shizangni junggoning zémini qatarigha qoshuwalghan idi, shuningdin buyan junggoning zéminida qilchilik özgirish bolup baqmighan. Dalay lama 1951-yili béyjinggha barghanda, merkiziy hökümet bilen musteqilliq mesilisi heqqide söhbetleshmigen, ularning sözleshkini peqet shizang aptonomiyisining menisi bolghanidi, xalas. U merkiziy hökümettin ilgiriki hökümetler qollan'ghan usulni qollinishi, yeni merkiziy hökümet shizangning xewpsizlik, mudapi'e we diplomatiyisige mes'ul bolushni, bashqa ichki tüzümi we turmush usuligha arilashmasliqni telep qilghanidi.
Mawzédung uning telipige qoshuldi. Bu belkim merkiziy hökümetning dunyaning ögzisige jaylashqan, kirmek intayin qiyin ölkini özgertishke yetküdek küch hazirliyalmighanliqidin bolsa kérek, shundaq déyishke boliduki, mawzédung bu mesilide emeliyetchil siyaset qollan'ghan. 1955-yili junggoning shu chaghdiki zunglisi ju'énley «heqiqeten géziti»ning muxbiri owchinkow (ofuchin)ning shizanggha ziyaretke bérishigha yardem bergenidi, owchinkow shu chaghda bu sirliq tupraqta peyda bolghan birdinbir chet ellik bolsa kérek. U bu yerde körgen we anglighanlirini kitab qilip yazghan, yazghandimu ikki kitab yazghanidi. Bu kitablarda u bu zéminda ige bolghan hés- tuyghulirini toluq bayan qilghan bolup, u hem qorqqan, hem xushal bolghan, hetta bezi ishlardin tang qalghan.
Junggo hökümiti eslide sowét ittipaqi muxbirining junggo hökümitining wediside turghanliqini öz közi bilen körüshni, bilishni we kitab qilip yézishni ümid qilghan bolsa kérek. Démisimu junggo hökümiti öz wediside ching turup, dalay lama telep qilghandek shizangning ichki ishlirigha arilashmighanidi. Owchinkow bu nuqtigha qet'iy ishen'gen, chünki u qilchilik ziyan- zexmet yetmigen fi'o qulluq tüzümini körgen bolup, bu yer téxi 13-esirdiki halitidin qutulalmighanidi, bu yer hergizmu afghanistan emes, belki bashqa bir dunya idi.


Qabahetlik qulluq tüzüm

Nawada köz aldingizda qéchip kétishning aldini élish üchün bir- birige zenjir bilen chétilghan üch --- peyda bolsa, siz bu chaghda qandaq tuyghularda bolarsiz? Teqdirning qismiti bilen ular duch kélidighan ishlar intayin qorqunchluq, nawada ularning arisida bireri ölüp tartip qalsa, qalghan ikki adem choqum uning jesitini kötürüp yürüp emgek qilishi, turmush ötküzüshi kérek. Taki belgilik orni bar emeldar kelgiche ular shundaq yashaydu, chünki ulardin jesetni ayriwélish üchün zenjirge sélin'ghan qulupni achidighan achquch peqet shulardila bar. Lasaning kochilirida yürgen adem burni yoq, quliqi késiwélin'ghan yaki bir biliki yoq ademni her qachan köreleytti, emma bu chaghda junggoning bashqa jaylirida bundaq qabahetlik jazalar yoq idi, bu peqet shizangghila xas tüzüm idi, chünki bu jayda aptonomiye siyasiti yürgüzületti.
Emeliyette bu chaghdiki lasa 850 ming qul bilen 130 ming sheyix, yeni lamalarning dunyasi idi. Dalay bu ishqa zadi qandaq qaraydighan bolghiydi? Owchinkowning eslimisige qarighanda, 1954-yili sowét ittipaqi junggoda sana'et körgezmisi ötküzgen, körgezme mezgilide dalay lama tuyuqsiz ghayib bolghan, kéyin kishiler uni izdep tapqanda, u --- bilen körgezme qiliniwatqan poyizda oynawatqaniken. Ulardin bashqa shizangliqlar heqiqiy tömüryol bilen poyizni téxi nechche yilning aldidila körüsh pursitige ige bolalidi.


Néme dégen bimene yalghanchiliq bu?

Nurghun ademning neziride yüz bergen ishlarning hemmisini chong sekrep ilgirilesh dep qaraydu, biraq ular toluq xatalashti, chünki chong sekrep ilgirilesh herikiti shizangda zorawanliq yüz bérip nechche aydin kéyin bashlan'ghan. Béyjing dalay bilen tüzüshken kélishimni esla yirtmighan, dalay lamani ensiretken nerse bashqa seweb bolmastin, del junggoning ottura we aliy bilim yurtlirida ma'arip terbiyisi qobul qilghan yash zangzular idi. Zorawanliq yüz bérishtiki heqiqiy seweb shuki, shizangdiki yuqiri qatlam tebiqisidiki bezilerning: «bu bir top yash zangzularning peyda bolushi shizangda nechche esir dawam qilghan kona tüzümning yimirilidighanliqidin bérilgen bésharet» dep qarighanliqi, xalas.
Béyjing bu qétimqi zorawanliqni basturmastin bashqa yol tapalmidi, topilangning küshkürtküchiliri hindistan'gha qéchip ketti, ularning arisida dalay lamamu bar idi. Belkim u özi xalap mangghandu, belkim méngishqa mejbur bolup qalghandu, lékin bu mesilige jawab béreleydighan kishiler hazir bar yaki yoq. Shunga dalay lamaning ashu qétimqi zorawanliq weqesi bilen qanchilik munasiwiti barliqi hélimu bir sir. Shizangliq sergerdanlarning arisidiki yashlargha ademning ichi sirilidu, ular yurtigha tutishidighan mexpiy yolning barliqigha, ichki qisimdiki ademlirining mushu yol bilen kélip axbarat yetküzidighanliqigha qet'iy ishinidu. Biraq köp sandiki sergerdan zangzularning shizangning ötmüshidin zadila xewiri yoq, ötmüshni chüshenmeydu, hetta shizangning hazirqi ehwalini qilchilik bilmeydu.
Hazir shizang heqqidiki yalghan- yawidaq biljirlashlar bolup turuwatidu, yüzi qélin siyasiyonlar «shizang xelqi éziliwatidu, en'eniwi medeniyet buzghunchiliqqa uchrawatidu» dégendek qipqizil yalghanni zérikmey tekrarlawatidu. Téxi «shizang 1949- yilidin burun musteqil döletke oxshaytti» deydighan saxtipezlermu otturigha chiqiwatidu, ularning bimene yalghanchiliqigha zadi qanchilik adem chin püter? Emdi shizangning en'eniwi medeniyitidiki buzghunchiliq heqqide gep bolup qaldi, qéni qarap baqayli: dalay lamaning bashchiliqidiki zorawanliq weqesidin kéyin merkiziy hökümet 1959-yili qulluq tüzümni bikar qildi, butxanilarning yerlirini musadire qilip, qul we erkin namrat charwichilargha bölüp bérildi, shuningdin kéyinki 20 yilda ular zadila baj tapshurup baqmidi. Béyjing shizanggha nurghun meblegh saldi, yol yasidi, sehiye we ma'arip eslihelirini mukemmelleshtürdi, buni qandaqmu «buzdi» dégili bolsun?! shizangda bar xenzu millitining pütün nopusta igiligen nisbiti hélimu %5 tin ashmaydu, biraq shu yerlik kishilerning nopusi alliqachan bir hessidin köprek éship boldi, bu elwette kishiler otturiche ömür nisbitining yükselgenlikining netijisi, 1959-yili bu nisbet 30 yash etrapida leylep yürgenidi. Der heqiqet, bügünki shizangni 50 yil burunqi shizanggha esla sélishturup bolghili bolmaydu, bu haldin biz zadi epsuslinishim kérekmu yaki xushal bolushimiz kérekmu?!

Menbe: ürümchi kechlik géziti (shinxua agéntliqi)
******************************


Dalay lama junggogha tehdid salmaqta


Junggo obzorchiliq aginitliqi xewiri:
Shizang bülgünchi küchliri 2009-yilini «qara yil» dep süpetlidi. Shizang weziyiti intayin keskin. Dalay lama tehdid permani chiqirip, «shizangda her waqit weziyette partlash bolushi mumkin» didi.
Emiliyet shuni ispatlidiki: dalay lamaning her qétimqi perizi birmu-bir ri'alliqqa aylan'ghan, shunga keskin weziyet shizangning bu yilqi ehwali bolishi mumkin.
Dalay lama yéqinda agahlandurup: «shizang weziyiti intayin keskin, her waqit qarshilishish yüz bérishi mumkin» didi.
Dalay yéqinda girmaniyide ziyarette bolghanda: «hazir köpchilikning ghezipi tashti, weziyet intayin keskin, weziyette her waqit partlash yüz bérishi mumkin» didi.
Dalayning bu sözliri shizang musteqilliqi küchlirining herikitige inkas qayturush üchün chiqirilghan.
Xewer qilinishche, shizang musteqilliqi küchliri yéqinda bayanat ilan qilip bu yilni «qara yil» dep atighan.
Chünki bu yil dalay lama shizangdin qéchip chiqqanliqining 50 yilliqi. Shunga shizang yashliri jemiyiti qatarliq shizang musteqilliqi teshkilatliri buyil 1-ayning 30-küni ashkara tehdid chiqirip, 2009-yili biyjing merkizi hökümet bilen yéngi bir nöwetlik qarshilishish herikiti ilip baridighan «qara yil» ikenlikini jakarlidi.
Undaqta shizang musteqilliqi küchliri bu yil qandaq konkirt tedbirlerni qollinidu?
deslepki uchurgha qarighanda ular töwendiki tedbirlerni qollanmaqchi:
(1) tibet xelqini hökümet bilen hemkarlashmasliqqa eng zor derijide seperwer qilip, merkiziy hökümetning inawitige zerbe bérish, kishilerning qelbini merkizi hökümettin yéraqlashturush.
2009-yili 1-ayning 30-küni shizang musteqilliqi teshkilati bolghan «shizang yashliri jemiyiti» hindsitanda axbarat ilan qilish yighini achti. Bu jemiyetning kattibishi siwang rinzing mundaq didi: «2009-yili junggo shizangni bésiwalghanliqining 50 yilliqi, bu munasiwet bilen shizang yashliri jemiyiti 2009-yilini qara yil dep jakarlaydu hemde tibet kalindari boyiche yéngi yil, yeni 25-féwraldiki barliq tebriklesh pa'aliyitini emeldin qalduridu.
Bashqa xewerge qarighanda, shizang ayallar jemiyiti, erkin shizang oqughuchilar herikiti qatarliq töt shizang musteqilliqi teshkilatimu yéqinda bayanat ilan qilip tibet kalindari boyiche yéngi yilni tebriklesh pa'aliyitini emeldin qaldurup, birlikte itiraz bildüridighanliqini jakarlighan. Shizang sergerdan hökümiti 7-féwral uqturush chiqirip, buyilqi hökümetning yéngi yilni tebriklesh pa'aliyitide dini pa'aliyetlerdin bashqa pa'aliyetlerning hemmisini emeldin qaldurghanliqini jakarlidi. Bu shizang sergerdan hökümitining tünji qétim resmi ipade bildürüshi.
(2) xelq'ara jemiyette chong qalaymiqanchiliq, chong awarichiliq, chong ish térip, xelq'ara jemiyetning diqqet-étibarini qozghash.
Shizang yashliri jemiyiti mundaq didi: qara yil mezgilide biz dunyaning her qaysi jaylirida étiraz bildürüsh herikiti qozghaymiz bu ölüshni keltürüp chiqiridighan ashliq ilan qilish pa'aliyiti we chong kölemlik namayishni öz ichige alidu.
(3) barliq küch bilen junggo rehberlirining chet'ellerde ziyarette bolishigha tosqunluq qilish, hetta esebiy wastilerni qollinishni yoqqa chiqarmasliq. Zungli win jabaw yéqinda yawrupada ziyarette bolghanda shizang musteqilliqi küchliri buzghunchiliq qilishqa urundi. Win jabaw 2009-yili 2-ayning 1-küni junggoning en'giliyide turushluq elchixanisini ziyaret qilghanda, shizang musteqilliqi küchliri uning mashina etritige özlirini étishqa urundi. 2-ayning 2-küni 50 din artuq shizang musteqilliqi küchliri en'giliyining bash wezir mehkimiside ish chiqardi.
(4) shizangda dawamliq zorawanliq toqunush peyda qilishqa teshkillishi mumkin. Shizang yashliri jemiyiti qatarliq esebiy besh teshkilat bu yilqi nazuk yilda ish chiqirishi mumkin.
Shizang yashliri jemiyiti dalay gorohidiki asasliq küchlerning biri bolup, shizang yashliri jemiyiti qatarliq zorawan teshkilatlar ezeldin mustehkem shizang musteqilliqi meydani bilen nam chiqarghan. ular her qandaq wasite qollinishtin, her qandaq bedel töleshtin qet'inezer shizangni musteqil qilish nishanini ishqa ashuridighanliqini jakarlighan.

Terjime menbesi:
http://www.Stnn.Cc/ed_china/200902/t20090213_978540.Html
menbe: http://www.izdinix.com/ShowPost.asp?ThreadID=35744
***************************************