Imréy nagyni aqlash

Imréy nagyni aqlash


Junggoda kishiler 1956-yilidiki «wén'giriye weqesi»diki yadroluq shexs- imréy nagyni xili uzaqqiche toluq chüshinip kitelmey, uni izchil «eksil'inqilabchi» dep qaridi.
«medeniyet zor inqilabi» mezgilide «töt kishilik goruh» xelq igilikini tertipke sélish xizmitige rehberlik qiliwatqan déng shyawpingni «déng nagy» dep haqaretlidi.
Emeliyette, nagy - win'giriye kompartiyisining dahiysi, sotsiyalistik islahatning bashlamchisi idi.

Imréy nagy 1896-yili win'giriyide tughulghan.
1918-yili bolshéwiklar partiyisige eza bolghan.
1921-yilidin bashlap inqilabiy xizmet bilen shughullan'ghan,
1930-yili sowét ittipaqida sergerdanliq hayatini bashlighan.
Shu chaghlarda u léninning yéngi iqtisadiy siyaset idiyisi bilen buxarin nezeriyisining tesirige uchrighan.
1930-yili féwralda wén'giriye kompartiyisi 2-qurultiyi moskwa etrapida échilghanda, imréy nagy «ongchil noqtinezerni ipadiligen» dep eyiplinip, öz-özini tenqid qilishqa mejburlan'ghan.

Imréy nagy 1944-yili 1-noyabir birinchi türkümde sowét qizil armiyisi bilen win'giriyige qaytip kelgen kompartiye rehberlirining biri bolup, u kompariyining wekili bolush salahiyiti bilen, waqitliq dölet mejlisining ezasi, yéza'igilik ménistiri bolup, wén'giriyining yer islahatigha riyasetchilik qilghan.

1948-yili sitalin sherqiy yawrupadiki her qaysi döletlerning yéza'igilikide hemkarlishishni tizlitish toghrisida yolyoruq bergen. Shuning bilen wén'giriye kompartiyisining rehbiri rakosi matyas derhal heriketke kilip, üch yil ichide memlikettiki %90 déhqanni kommunagha eza qilishni otturigha qoyghan. Nagy bolsa wén'giriyining yéza'igilik emeliy ehwalini chiqish qilishni teshebbus qilghan. Netijide nagy «ongchil aghmichiliq noqtinezerni terghip qilghan» dep eyiplen'gen. Shuning bilen u tenqid qilinip, siyasiy byurudin heydelgen.
1948-yili wén'giriye kompartiyisi sotsiyal démokratlar partiyisi bilen birliship, wén'giriye emgekchi partiyisi dep atilip, hakimiyetni musteqil igelligen. Qisqighine nechche yilda partiyining bash shujisi rakosi matyas bilen géro érno, riwayi jozif we farkos mixa'ildin ibaret «töt kishilik goruh» öz bishimchiliq bilen mustebitlik qilip, sowét ittipaqining tejiribisini qarighularche qollinip, siyasiy, iqtisad, medeniyet qatarliq jehetlerde éghir xataliqlarni sadir qilip, xelqning turmush sewiyisini töwenlitiwetken. Kompartiye xelq ammisining himayisidin mehrum qélip, ijtima'i zidiyet künsiri ötkürleshken. Bu xil ehwal sowét ittipaqining menpe'etini éghir tehditke uchratqan.
Shuning bilen 1950-yili nagyning xizmiti eslige keltürülgen,
Imréy nagy 1951-yili noyabirda mu'awin zungliliqqa teyinlen'gen.
1953-yili martta sitalin wapat bolup uzaq ötmey, imréy nagyni öz ichige alghan wén'giriye wekiller ömiki moskwagha chaqirtilghan. Nagy xrushuf qatarliqlarning arilishishi bilen wén'giriye hökümitining zunglisi bolghan.
Imréy nagy dadil islahat ilip birip, iqtisadi tereqqiyat pilanini tengshep, déhqanlarni komunagha mejburiy kirgüzüshni toxtitip, ahalilerning turmush sewiyisini yuqiri kötürüp, partiye tarmaqlirining mexsus hoqoqini emeldin qaldurghan. Bu siyaset nahayiti tizla ünümini körsetken, emma rakosi matyas qatarliqlar nagy teshebbus qilghan «ijtima'i turmush démokratiyisi»ni tutqa qilip, sowét ittipaqi bilen birliship nagyning islahatigha tosqunluq qilghan.

1955-yili 8-yanwar, sowét kompartiyisi merkiziy komitéti hey'et riyasiti moskwada nagyni «jawabkarliq sehnisi»ge ilip chiqqan, emma nagy özini tekshürüshni ret qilghachqa, bu rakosi matyasning nagyni yoqutishidiki bahane bolup qalghan. Uzaq ötmey, nagy «siyasiy seweb» tüpeylidin zungliliqtin istipa bergen, wén'giriye kompartiyisimu uni merkiziy komitét hem siyasiy byuru ezaliqidin qalduriwetken, partiyidin qoghlap chiqarghan.

1956-yili sowét kompartiyisining «sitalinsizlashturush», «tongni éritish» shamili wén'giriyigimu yétip kelgen. Shu yili 23-öktebir paytext budapshittiki amma namayish qilip, «wén'giriyede omomyüzlük islahat ilip birishni, nagyni qayta zungliliqqa teyinleshni, sowét ittipaqining wén'giriyide turushluq qoshunlirini élip chiqip kétishini» telep qilghan. Shu küni kechte namayish quralliq topilanggha özgergen. Kéchide wén'giriye hökümiti özgertip teshkil qilin'ghanliqini élan qilip, nagyni zungliliqqa teyinligen. Ikkinchi küni, sowét ittipaqining wén'giriyide turushluq qoshunliri tanka arqiliq «tertipning eslige kilishige yardem qilmaqchi» bolghanda zidiyet téximu ötkürleshken. 4-noyabir seherde sowét ittipaqi qoshunliri budapisht shehrige quralliq hujum qilip, weqeni tizlikte basturghan, nagyni «wén'giriye xelq démokratiyisi tüzümini aghdurushqa teshkillesh jinayiti» bilen ölümge höküm qilip, 1956-yili 6-iyun dargha asqan.
1989-yili iyulda wén'giriye aliy soti imréy nagy qatarliqlargha chiqirilghan hökümni emeldin qaldurghanliqini jakarlighan. Bu waqitta yüz minglighan amma imréy nagy üchün teziye bildürgen. 1991-yili dékabirda sowét ittipaqining zungtungi gorbachéf wén'giriye xelqini quralliq basturghanliqidin epsuslinidighanliqini bildürgen.
Sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin, rosiye zungtungi yélitsin we putinlar ilgiri-kéyin bolup wén'giriye xelqidin epu sorighan.

«kona xewerler géziti»din memet qéyum terjime qilghan.
«shinjang qanunchiliq géziti»ning 2009-yilliq 27-mart sanidin élindi.
Menbe: http://www.Izdinix.Com/ShowPost.Asp?ThreadID=35936
*******************************************