Ottura mektep oqughuchilirigha di'agnoz

Ottura mektep oqughuchilirining pisxikisigha di'agnoz


Gulnar tiyip
(«ürümchi kechlik géziti» muxbiri)


Ottura mektep basquchi oqughuchilarda xas musteqilliq, tepekkurchanliq, oghullarda yigitlik, qizlarda qizliq puraq peyda bolidighan basquch. Baliliqi bilen xoshlushup balaghetke yétish dewrini kütiwalidighan bu basquchta, ular özini dunyada qilalmaydighan ishi yoq chaghlaydu. Etrapqa qiziqish bilen baqidu. Shunchilik ümütwarki, kelgüside «alim bolimen» dep jar salalaydu. Wujudidiki qizghinliq ularning güzel arzu armanlirini ishqa ashurishi üchün pütmes tügimes énirgiye bolalaydu. Ular asmanda uchiwatqan leglegkimu oxshap qalidu. Ular yétekleshke muhtaj. Leglegning yépini qoyiwetse qayaqqidu ghayip bolup, ching tartiwetse chüshüp ketken'ge oxshash, ösüp yétilish qanuniyitige mas haldiki terbiye ular üchün intahin zörür. Biraq, köz aldimizdiki ottura mektep oqughuchilirigha qaraydighan bolsaq, ularda shu basquchtiki balilarda bolushqa tégishlik jushqunluqning, ümütwarliqning kemlikini bayqaymiz. «xolup» kélip qalghan mektep formisining ichide rohsiz kétip barghan oqughuchilar bizge yipi ching tartilghan leglegni eslitidu. Men yéqinda tejribe ottura mektep, ürümchi sheherlik toluq ottura mektep, 16-ottura mektep, 20-ottura mekteptiki oqughuchilar arisida bir qétimliq pisxik tekshürüshi élip bardim. 400neper oqughuchi tekshürüshni qobul qildi.
Tekshürüsh toluqsiz ikkinchi yilliqtin, toluq üchünchi yilliqqiche bolghan besh yilliqtiki oqughuchilar arisida töwendiki28 chong su'al, 99 tür ichidin tallash shekli bilen élip bérildi.

(1) oniwérsal sapagha ige ixtisasliqlarni terbiyileshte aldi bilen tekitlinidighini idiyiwi exlaq jehettiki terbiyilinish. Undaqta, oqutush emeliyitide idiyiwi exlaq dersining tutqan orni qandaq boliwatidu?

1-idiyiwi exlaq dersi resmi derslik qatarigha kirgüzülgen. Biraq derslik mezmuni kona, qayil qilish küchi ajiz.
2-oqutquchi etrapliq chüshendüridu. Biraq, emeliyetchanliqi töwen. Oqughuchi siniptin chiqqandin kéyin oqutquchining nime diginini untup qalidu.
3-oqutquchi emeliyet bilen birleshtürüp janliq sözleydu. Sözlen'gen mezmun oqughuchilarning emeli herikitide öz ipadisini tapqan.



(2) oqutquchi bilen ata-aningizning melum mesililer heqqidiki qarishi oxshash bolmighanda qaysisining qarishi boyiche ish qilisiz?
1-qaysining toghra bolsa shuni tallaymen.
2-qaysining qarishi méning qarishim bilen yéqin bolsa shuni tallaymen.
3-ikkilisini tallimaymen.

(3) siz chong köridighan kishiler:
1-emgek nemunichiliri,
2-chong karxanichi,
3-dangliq sen'etkar,
4-pen téxnika xadimi, 5-ziyaliylar

(4) bir ademning pezilitige baha bérishtiki asasingiz:
1-mertlik,
2-exlaqliq,
3-bashqilar aldida izzet hörmitini saqlash,
4-semimiylik
5-keng qorsaqliq,
6-chonglarni hörmetlep, kichiklerni izzetlesh.

(5) oqutquchi bilen oqughuchining munasiwiti:
1-dostane munasiwet,
2- bashqurghuchi bilen bashqurulghuchining munasiwiti,
3-birqeder dostane munasiwet,
4-dost bilen düshmenning munasiwiti.

6) oqutquchining sizge qaldurghan tesiri:
1-köp qisim oqutquchilar kitaptiki dersni ötüsh bilenla cheklinidu,
2-oqughuchigha heqiqi köyünmeydu,
3-oqughuchilarning hemme ishigha ariliship erkinlik bermeydu,
4-oqughuchilar bilen dostane öteleydighan, dersni yaxshi sözleydighan layaqetlik oqutquchi.

(7) eger birer sawaqdishingiz xataliq sadir qilip qalsa:
1-oqughuchilarning aldidila oqutquchigha ashkarilaymen, buning xijil bolghidek yéri yoq dep qaraymen.
2-amal bar yoshurup qalimen.
3-karim yoq.
4-bashqilar yoq chaghda oqutquchigha ashkarilap qoyimen.

(8) sinipta tukurgen, exlet tashlighan, putini üstelge alghan sawaqdishingizni körsingiz:
1-öz erkinliki, dep qaraymen.
2-derhal reddiye bérimen.
3-gep qilmighan bilen ichimde narazi bolimen.
4-hemmimiz shundaq qilimiz.

(9) oqutquchi oqughuchilargha ten jazasi béremdu?
1-bezide,
2-da'im,
3-yaq.

(10) qandaq chaghda oqutquchi oqughuchini tenqitleydu?
1-sewepsizla tenqitlep kétidu.
2-oqughuchilar tapshuruq ishlimigende.
3-oqughuchilar ders intizamini buzghanda.

(11) derste arqida qalghan oqughuchilargha oqutquchining mu'amilisi:
1-kari yoq, qatadin chiqiriwétidu.
2-körsila tenqitlep kétidu.
3–bashqilargha yétishéwélishigha yardem qilidu.
4-da'im ghororigha tégidu.

(12) bashqa sawaqdashliringizning özingizdin éship ketkenlikini körgende yaki netije qazan'ghanliqini körgende:
1-ichim achchiq bolup, uninggha öchmenlikim kélidu.
2-aghzimda tebriklep qoyimen, mende uningdin ötüp kétish istigi peyda bolidu.
3-uni chin dilimdin tebrikleymen.

(13) sizde mekteptin zérikish hissiyati bolup baqqanmu?
1-oqushtin bizar boldum.
2-mektepte oqush bek köngüllük, ezeldin bizar bolup baqmidim.
3-bezide bizar bolup qalimen.

(14) sizni oqushtin bizar qilidighan ish:
1-oqutquchi bilen ep emes. Oqutquchi könglümni chüshenmeydu.
2-ata-anam yuquri nomur alalmiding, dep bésim qilidu.
3-ötülgen derslikler menisiz bilinidu. Méni qiziqturalmaydu.
4-oqughuchilar bilen munasiwitim anche yaxshi emes, shunga mektepke barghim kelmeydu.

(15) derstin sirtqi pa'aliyetlerge bolghan pozitsiyingiz:
1-bashlamchi bolup qatnishimen.
2-pa'aliyetlerge teshkillise, qatniship qoyimen.
3-derstin sirtqi pa'aliyetni teshkillesh emes, qatnishishqimu waxtim yoq, ders bésimi éghir.
4-peqetla qiziqmaymen.

(16) riqabetleshtürüp sinip hey'etlirini tallashta:
1-aktipliq bilen talishimen.
2-karim yoq, kim bolsa boliwersun.
3-sinip hey'iti bolushqa qiziqmaymen, sinip hey'etlirini közge ilmaymen.

(17) siz tenqitke uchrighanda yaki netijingiz töwen bolup qalghanda bashqilarning tesellisini qandaq chüshünisiz:
1-qesten yaxshichaq boliwatidu, emeliyette heqiqi köngül bölmeydu.
2-échishqan yerge tuz sépiwatidu, dep qaraymen.
3-men tesellige muhtaj idim. Könglümni chüshünidiken, dep qaraymen.

(18) oqutquchi yaki ata- anam ügünüsh qil, muhebbetleshme, oyun'gha bérilme, dep nesihet qilsa:
1-nesihetni quluqumda saqlaymen, manga paydiliq dep qaraymen.
2-qil digenséri qilghim kelmeydu. Toghriliqini bilip turup qarshilashqum kélidu.

(19) sawaqdashlar bilen bolghan munasiwétingiz:
1-bir ikkila yéqin dostum bar. Bashqilar bilen arilashqim kelmeydu.
2-hemme oqughuchi bilen asasen chiqiship ötimen.
3-sawaqdashlirim bilen alahide yéqin dostluq munasiwitim yoq, bek yaqturup ketmeymen.

(20) ügünüsh iradingiz:
1-tiriship ügünüp yaxshi netijige érishishni oylaymen. Biraq ügünüsh qilishqa iradem kemchil. Shunga netijem birde örlep, birde chüshüp turidu.
2-izchil tiriship öginimen.
3-üginish iradem ajiz. Beribir yétishelmeymen, dep qaraymen.

(21) yuquri örlep oqush nishaningiz:
1-yuquri oqush heqqi seweplik özem arzu qilghan mektep we kespte oquyalmasliqim mumkin.
2-özem yaxshi köridighan, qiziqidighan kespte oqughan bilen xizmetke teqsim qilmaydu. Shunga bazarliq birer kespni tallap oquymen.
3-yuquri örlep oqughanning nime paydisi, mektep püttürüp asta birer yerdin xizmet tépip, yaki kurslarda oqup azraq kesp igilep ishlep pul tapsam boldi.
4-ali mektepning oqush heqqi yuquri, üning üstige kéreklik iqtidar yétildürüsh jehette ajizliq qilidu. Shunga chet'elge chiqip oqushni arzu qilimen.

(22) oqush tarixi bilen kirimning munasiwitige qandaq qaraysiz:
1-oqush tarixi qanche yuquri bolsa, kelgüside érishidighan kirim shunche yuquri bolidu.
2-oqush tarixi bilen kelgüsidiki iqtisadi kirimning ong tanasip bolushi natayin.
3-jem'iyette tüzükrek oqumay pul tépip kétiwatqanlar samandek. Shunga bu ikkisining biwaste munasiwiti yoq.

(23) oqushtiki asasliq meqsitingiz:
1-aliy mektepke ötüsh.
2-öz sapayimni yuquri kötürüsh.
3-alahide meqsitim yoq, hemme balilar oquydiken, bashqa tallash yolum yoq, shunga oquwatimen.

(24) kelgüsidiki nishaningiz:
1-illiq a'ile qurup xatirjem yashash.
2-kespke özemni béghishlap, ichkirilep tetqiqat élip bérish.
3-riqabet bilen tolghan turmushni yaxshi körimen. Türlük riqabetlerni xoshalliq bilen qobul qilip yashaymen.
4-buni oylushup baqmidim.

(25) birer mesilige yoluqqanda:
1-oqutquchining yardimige érishishni xalaymen.
2-ata anamning yardimige érishishni xalaymen.
3-dostlirimning yardimige érishishni xalaymen.
4-özem bir terep qilimen. Bashqilarning arilishishini yaqturmaymen.

(26) sizge hemmidin bek köngül bölidighan kishi:
1-ata-anam.
2-sawaqdashlirim.
3-dostlurum.
4-oqutquchum.
5-hichkim.

(27) mektep formisini:
1-kiyishni xalaymen.
2–xalimaymen.

(28) qiz oghul oqughuchilarning oxshash forma kiyishige bolghan qarishingiz:
1-qiz oghulluq perqini ajizlitiwetti. Munasiwette köp hallarda qizlar özining qizliqini, oghullar özining oghulluqini untup qalidu.
2-u bizning addi sadda bolushimizgha we herket qilishimizgha qolayliq. Shunga bizge muwapiq.
3-oghul qizlar üchün ayrim ayrim, rohluq körsitidighan, hem yarishimliq mektep formisi tarqitilishi kérek, idi.


Tekshürüsh netijisisidin töwendikidek yekün chiqirishqa bolidu:

(1) köp qisim oqughuchilarda oqushtin zérikish pésxikisi mewjut.
Oqushtin bizar bolush hissiyati oqughuchilar arisida oxshash bolmighan derijide mewjut bolup,
Sizde oqushtin zérikish hissiyati bolup baqqanmu? Digen su'algha
%73oqughuchi «köp hallarda oqushtin bizar bolush hissiyati peyda bolidu» dep jawap bergen.
% 7 oqughuchi «oqushtin intayin bizar boldum» digen.
Peqet %20oqughuchi «mektep bek köngüllük, oqushtin bizar bolmaymen» dep jawap bergen.
Oqughuchilarning mekteptin zérikishi ügünüsh qizghinliqigha tesir körsitidighan, ügünüsh ünümini töwenlitiwétidighan asasi amil. %73oqughuchining «köp hallarda oqushtin bizar bolup qélishi», %7oqughuchining «oqushtin, imtihandin bizar bolushi» bizni endishige salidu.

Tekshürüsh netijisidin qarighanda, oqughuchilarni oqushtin zériktüridighan amilni töwendiki birnechche nuqtigha yighinchaqlashqa bolidu.
‹1› imtihanning oqughuchilarni bahalashtiki birdinbir ölchem qilinishi;
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide
%30oqughuchi «ata anam imtahanda yuquri nomur alalmiding» dep bésim qilidu, shunga oqushtin bizar dep jawap bergen.
%41oqughuchi «oqutquchi tapshuruq ishlimigen, imtihan netijisi töwen bolup qalghan oqughuchilarni tenqit qilidu» digen.
Oqutquchi derste arqida qalghan, imtihan netijisi töwen oqughuchilargha qandaq mu'amile qilidu?
Digen su'algha
%17oqughuchi«kari yoq, qatadin chiqiriwétidu» dep, jawap bergen.
Imtihan netijisi, adettiki tapshuruq ishlesh ehwaligha qarapla oqughuchigha «yaxshi oqughuchi», «nachar oqughuchi» dep baha bérish, emeliyette, oqughuchilarda öz qedir qimmitini, iqtidarini imtahan netijisige baghlaydighan, wüjudidiki aktip amilni oqush netijisining yuquri töwenliki bilen chekleydighan pisxikini peyda qilidu.

‹2› oqutquchi we sawaqdashliri bilen bolghan munasiwitining köngüldikidek bolmasliqi;
Tekshurushni qobul qilghan oqughuchilar ichide
%20oqughuchi oqutquchi bilen munasiwitining ep emeslikidin oqushtin bizarliq his qilidiken.
%23oqughuchi «oqughuchi bilen oqutquchining munasiwiti bashqurghuchi bilen bashqurulghuchining munasiwiti» dep qaraydiken.
%19oqughuchi «oqutquchi dawamliq derste arqida qalghan oqughuchining ghorurigha tégidighan geplerni qilidu» digen.
«sawaqdashlirim bilen munasiwitim anche yaxshi emes, shunga mektepke barghim kelmeydu» digen oqughuchining nisbiti%12ge yetken.
«oqutquchi oqughuchigha ten jazasi béremdu?» digen su'algha %34oqughuchi «bezide béridu» dep, jawap bergen.
%12 oqughuchi «oqutquchi oqughuchigha heqiqi köyünmeydu»,
%30 oqughuchi «oqutquchi oqughuchilarning hemme ishigha ariliship, erkinlik bermeydu» dep qaraydiken.

Oqughuchilar bilim böshigi bolghan mektepte köngül azadilikige érishelmise, bilim élish jeryani oqughuchilar üchün azapliq jeryan'gha aylinidu.
Yuquriqi tekshürüsh netijisidin shundaq xulase chiqirishqa bolidu:
Oqughuchi, oqutquchi munasiwitining bir birini chüshünidighan dostluq munasiwiti emes, bashqurghuchi bilen bashqurulghuchi munasiwiti bolushi, oqutquchining oqughuchilargha yéterlik derijide köyünmesliki yaki özining köyinidighanliqi his qilduralmasliqi, buningdin bashqa oqughuchilar otturisidiki ziddiyet, oqughuchilarni mekteptin bizar qilduridu.
Bu xil shara'itta oqutquchi oqughuchigha ten jazasi béremdu? Digen su'algha
%34oqughuchining «bezide ten jazasi béridu» dep jawap bérishi,bizni endishige salidu.

‹3› oqutush usulining, oqutush mezmunining oqughuchilarni qiziqturalmasliqi;
Tekshürüshtin melum bolushiche,
%39oqughuchi «ötulgen derslikler menisiz, ehmiyetsiz bilinidu, méni qiziqturalmaydu»,
%27oqughuchi «köp qisim oqutquchi kitaptiki mezmunni eynen ötüsh bilenla cheklinidu, oqughuchilarni jelp qilalmaydu» dep qaraydiken.
Idiyiwi exlaq sapasini yuquri kötürüsh - oqughuchilarning oniwérsal sapasini östürüshte aldi bilen tekitlinidighan mesile.
Idiyiwi exlaq dersining ötüsh sheklige %53oqughuchi «dersning emeliyetchanliqi töwen, oqughuchilar siniptin chiqqandin kéyinla oqutquchining nime diginini untup qalidu»,
%18oqughuchi «derslik mezmuni kona, qayil qilish küchi ajiz» dep qaraydiken.

Oqughuchilarni derslik mezmunigha bashlap kirish yaki kirelmeslik, oqutush usuli we oqutush mezmuni bilen zich munasiwetlik mesile.
Del mushu nuqta oqughuchilarning ügünüsh qizghinliqigha zor derijide tesir körsitidu.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide
%39oqughuchining ötülgen dersliklerni menisiz his qilishi,
%27oqughuchining derslikning ötülüsh sheklidin narazi bolushi,
Uningdin bashqa «idiyiwi exlaq dersini ötkenning hichqandaq ehmiyiti bolmaywatidu» dep qarighuchilarning tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilarning yérimidin köpregini teshkil qilishi diqqitimizni tartishi kérek.

(2) öz iqtidaridin gumanlinish pisxikisi
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide oqutquchi bilen ata-aningizning melum mesililerge bolghan qarishida perq bolsa qaysisini tallaysiz? Digen su'algha %58oqughuchi «qaysisining toghra bolsa shuni tallaymen» dep jawap bergen.
Oqughuchilarni derstin sirtqi pa'aliyetlerge teshkilleshni xalamsiz? Digen su'algha % 57oqughuchi «derstin sirtqi pa'aliyetlerge bashqilar teshkillise qatniship qoyimen, özem bash bolup teshkillimeymen» dep jawap bergen.
Sinip hey'iti bolushni xalamsiz? Digen su'algha %51oqughuchi «xalimaymen, kim bolsa boliwersun»dep jawap bergen.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide birer mesilige yoluqqanda
«oqutquchining yardimige érishishni xalaymen» digüchiler%16ni,
«ata-anamning yardimige érishishni xalaymen» digüchiler %28ni,
«dostlirimning yardimige érishishni xalaymen» digüchiler%33ni,
«özem bir terep qilimen digüchiler» peqet%24ni teshkil qilghan.

% 58oqughuchining «ata-anam yaki oqutquchining melum mesililerge bolghan qarishida perq bolsa qaysisining toghra bolsa shuni yaqlaymen diyishi» - bir tereptin oqughuchilarning toghra-xatani perq étish iqtidarining anche yuquri emeslikini büldürse, yene bir tereptin mesililerge musteqil baha bérish, öz pikrini dadil otturigha qoyush rohining yuquri emeslikini ashkarilaydu.
Emeliyette, ottura mektep basquchida oqughuchilarda melum mesililerge nisbeten ata-anisi, oqutquchisigha oxshimaydighan köz qarashni otturigha qoyghidek iqtidar shekillinip bolidu.
Derstin sirtqi pa'aliyetlerni teshkillesh we qatnishishqa qiziqmasliq, sinip hey'iti bolup melum mes'uliyetni ada qilishni xalimasliq, mesilige yoluqqanda bashqilarning yardimige érishishke teshna bolush oqughuchilardiki öz iqtidaridin gumanlinish pisxikisidin kélip chiqqan.
Yaman yéri shuki, bu xil pisxika shekillen'gendin kéyin, oqughuchilar pütkül ottura mektep hayatida uning iskenjisidin qutulalmaydu, bu xil pisxika oqughuchining xarektir alahidilikige aylinip kétishi mumkin.

(3) xaraktiri ajiz;
Imtihan ma'aripi bashlan'ghuch mektepni ottura mektepning teyyarliq ma'aripigha, ottura mektepni ali mektepke imtihan bérishtiki teyyarliq ma'aripqa aylandurghan. Bu xil uzun mezgillik jiddi teyyarliq halitidiki öginish oqughuchilarni rohi jehette jiddileshtürüp ularni asan hayajanlinidighan, asan achchiqlinidighan, diqqitini bir nuqtigha asan yighalmaydighan qilip qoyidu.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide %94oqughuchi «siz tenqitke uchrighanda yaki netijingiz töwen bolup qalghanda bashqilarning tesellisige qandaq qaraysiz? Digen su'algha «men tesellige muhtaj idim, könglümni chüshünidiken, dep qaraymen»dep jawap bergen.
Bu jawap bizge normaldek tuyghu béridu. Inchike tehlil qilsaq, oqughuchilarning pisxikisidiki ajizliqni bayqaymiz.
Eger oqughuchi ongushsizliqqa uchrighanda bashqilarning tesellisige érishelmisichu?
Mesile shu chaghda ashkarilinidu.
Rohi jehettiki éhtiyaj bilen ri'alliq mas kelmigende titildash, pikrini bir nuqtigha yighalmasliq, ghezeplinish keypiyati üstünlükni igilep oqughuchining exmiqane ishlarni qilip qoyishigha sewep bolup qélishi mumkin. Tekshürüshni qobul qilghan %94oqughuchining ongushsizliqqa uchrighanda rohi jehette bashqilarning tesellisige muhtaj bolushi, bizge ottura mektep oqughuchiliri arisida mektep, a'ile we jem'iyetning bixeterlikige tehdit élip kélidighan yoshurun xewpning mewjutliqini ashkarilaydu.
Oqughuchilarda yoluqqan mesililerni özi musteqil bir terep qilip kételeydighan, öz keypiyatini özi tengshiyeleydighan xaraktirni yétildürüsh üchün oqughuchilarning hissiyatigha, ghorurigha hörmet qilish, shu arqiliq oqughuchida özige nisbeten ishench turghuzush zörür. Bundaq diyishimdiki sewep yöliniwélish pisxikisi, adette, öz iqtidaridin gumanlinishtin kélip chiqidu.

(4) qarshilishish pisxikisi;
Bu xil pisxika etraptiki kishilerdin bizar bolush, yiraqlishishta ipadilinidu. Bu xil pisxikidiki oqughuchilar sawaqdashlirining yardimini özige paydisiz, dep qaraydu. Ata-ana, oqutquchining arzusigha qarshi ish qilidu. Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide
«oqutquchi, yaki ata aningiz ügünüsh qil, muhebbetleshme, oyun'gha bérilme dep nesihet qilsa qandaq qilisiz?» digen su'algha %26oqughuchi «qil digenséri qilghum kelmeydu, toghriliqini bilip turup qarshilashqim kélidu» dep jawap bergen.
«sawaqdashliringiz bilen dostluq hissiyatingiz qandaq?» digen su'algha %21oqughuchi «sawaqdashlirim bilen alahide yéqin dostluq munasiwitim yoq. Bir, ikkisi bilen yéqin ötimen, bashqilar bilen arilashqim kelmeydu» dep jawap bergen.
«sinip hey'iti bolushqa we sinip hey'etlirige qandaq qaraysiz?» digen su'algha12 %oqughuchi «sinip hey'iti bolushqa qiziqmaymen, sinip hey'etlirini közge ilmaymen» dep jawap bergen.
«bashqa sawaqdashlar netije qazan'ghanda, yaki sizdin éship ketkende qandaq hissiyatta bolisiz?» digen su'algha %55oqughuchi «aghzimda tebriklep qoyimen, ichim achchiq bolup uningdin ötüp kétish istiki peyda bolidu» dep jawap bergen.

Oqughuchilarning hissiyat jehettiki éhtiyajigha sel qarap, nuqul netije qoghlushush, baha bergende shu oqughuchining wujudidiki alahidilikke qarap emes netijisige qarash. Bu xil terbiye usuli oqughuchilarning qelbide bashqilarni inkar qilish pisxikisini peyda qilidu. Bu ularning ata-anisi, oqutquchisi, we sawaqdashliri bilen bolghan munasiwitide gewdilik ipadilinidu.

(5) öz ghayini üchün izchil küresh qilish rohi kemchil.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide
%73oqughuchi «tiriship ügünüp yaxshi netijige érishishni oylaymen, biraq izchil tiriship ügünüsh iradem ajiz shunga netijem birde örlep birde chüshüp turidu» digen.
%10oqughuchi «tirishsammu bikar, beribir yétishelmeymen» dep qarighan.
Yuquri örlep oqush nishani heqqide soralghan su'algha %31oqughuchi «özem yaxshi köridighan kespni tallap oqughunumning paydisi yoq, xizmetke teqsim qilmaydu. Shunga bazarliq kesptin birni tallap oquymen» dep jawap bergen.
%22oqughuchi «yuquri oqush heqqi seweplik arzu qilghan mektepte oquyalmasliqim mumkin» digen.
%73 oqughuchida izchil tiriship ügünüsh iradisining kemchil bolushi, ularning yoshurun éngida tiriship ügünüp öz kelgüsini yaritish ishenchisining kemchil boliwatqanliqini ispatlap béreleydu.
Oqughuchilarning «qiziqidighan kespni tallimay, bazarliq kespni tallap oquymen» we «yuquri oqush heqqi seweplik könglidiki mektepke baralmaymen» dep qarishi, bu nuqtini yenimu ilgiriligen halda yorutup béridu. Mesile shu yerdiki, jem'iyetning iqtisadi tereqqiyatida boliwatqan türlük özgürüshler, ma'arip islahati we ishqa orunlashturush tüzümidiki özgürüshler oqughuchilarning ügünüsh pozitsiyisige tesir körsitiwatidu. Bu ma'arip tetqiqat orunlirining diqqitini tartishi kérek.

(6) nam-abroy, bayliqqa choqunush xahishi yuqiri;
Kishiler kündilik turmushta özliri mu'eyyenleshtüridighan, chong köridighan kishiler topining pikir qilish aditi, yashash sheklini angliq yaki angsiz halda doraydu, uning tesirige uchraydu.
Tekshürüshni qobul qilghan %25oqughuchi dangliq sen'etchilerni, %24oqughuchi chong karxanichilarni chong köridighanliqini büldürgen. Emgek nemunichilirini chong köridighanlar %15, ziyalilarni chong köridighanlar %17, pen-téxnika xadimlirini chong köridighanlar %19bolghan.
Buningdin shuni köriwélishqa boludiki: pen téxnika xadimi, dangliq ziyalilar, emgek nemunichilirigha choqunush nisbiti, dangliq sen'etchiler, dangliq karxanichilargha choqunush nisbitidin töwen bolghan.

Ottura mektep oqughuchilirining choqunidighan, chong köridighan kishilirige qarap ularning qimmet qarishida özgirish bolghanliqini bayqaymiz. Bu xil özgirish ularning ügünüsh pozitsiyiside we kishilik turmush nishanida özgirish peyda qilidu. Oqughuchilarda özümchillik, shekilwazliq xaraktirining yétilishige pilte bolidu.
Buning aldini élish üchün oqughuchilarni jem'iyettiki dangliq ziyalilar, dangliq pen-téxnika xadimliri, herqaysi sahelerdiki emgek nemunichiliri bilen köprek uchrashturush, idiye, köz qarashlirini oqughuchilargha tonushturush, tehlil qildurush, oqughuchilarni jem'iyettiki bir qisim mesililerni tetqiq qilishqa teshkilleshtek oqutush usulini qollunushqa bolidu.

(7) kishilik munasiwette bashqilargha asanla azar béridu
Adem bashqilar bilen alaqe qilish jeryanida özining exlaq qarishini, turmush usulini ashkarilaydu. Shunga ösüp yétilish dewridiki ottura mektep oqughuchilirigha saghlam kishilik munasiwet qarishini singdürüsh, emeliyette, ularni saghlam kishilik munasiwet aditige yéteklesh bolup hisaplinidu.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide % 13oqughuchi «sawaqdishim xataliq sadir qilsa bashqilarning aldidila oqutquchigha ashkarilap qoyimen» digen. %11oqughuchi «bashqilar yoq chaghda oqutquchigha ashkarilap qoyimen» digen.
Dimek, sawaqdashliri xataliq sadir qilghanda, oqughuchilarning aldidila oqutquchigha «chéqip»qoyidighan, oqutquchigha ayrim doklat qilidighan oqughuchilarning ayrim ayrim halda %13, %11bolushimu oqughuchilarning ijtima'i munasiwet iqtidarida mesile barliqini büldüridu. Idiyiwi exlaq derside ijtima'i munasiwet sen'itige alaqidar mezmun oqughuchilargha yenimu chongqur singdürülishi kérek.

(8) mektep formisining qiz oghullar üchün oxshash lahiyelinishi, saghlam xarektirning yétilishi üchün paydisiz.
Bir ademning kiyinish aditidin shu ademning mijez-xaraktirini melum derijide his qilghili bolidu. Könglige azadilik tuyghusi béridighan, oghul, qizliq perqi bolghan mektep formisi oqughuchilarning xas xaraktirining yétilishige paydiliq.
Tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilar ichide %59oqughuchi «mektep formisi kiyishni xalimaymen» digen. %41oqughuchi mektep formisi kiyishni xalaydighanliqini büldürgen.
«qiz, oghul oqughuchilarning oxshash forma kiyishige bolghan qarishingiz qandaq?» digen su'algha tekshürüshni qobul qilghan oqughuchilarning hemmisi digidek «mektep formisi qiz-oghullarning beden alahidiliki asasida lahiyelen'gen bolushi, hemde rohluq körsitidighan, yarishimliq bolushi kérek, dep jawap bergen.

Buningdin shuni mu'eyyenleshtürüshke boluduki, köp qisim oqughuchilar mektep formisi kiyishni xalaydiken. Emma mektep formisining yarishimliq, özining jinsigha mas bolushini arzu qilidiken. Bu mesile heqiqeten mekteplerning diqqet étibarini qozghashqa erzigidek mesile.

Nöwette, idiye exlaq sapasi yuquri, medeniyet terbiyisi körgen, kespi jehette yétishken, jismani we pisxik sapasi yuquri sapaliq ewlatlarni terbiyileshtin ibaret shu'ar otturigha qoyulup, bu ma'aripning yétidighan nishani qilip békitildi. Bu nishan del oqughuchilarning ösüp yétilish qanuniyitige mas kélidighan nishan. Biraq, oqughuchilar arisida élip bérilghan arilap tekshürüsh netijisi bizge jem'iyetning teliwige mas kélidighan ixtisasliqlarni terbiyilep yétishtürüshte peqet bundaq shu'arning otturigha qoyulushi, dersliklerning tüzülishining yéterlik bolmaydighanliqini, «jem'iyetke kéreklik ixtisasliqlar sinipqa qamap, réjim astida kallisigha bilim qachilash bilen barliqqa kélemdu?» yaki «azade, saghlam oqush muhiti yaritip bérish arqiliq wujutqa kélemdu?» digen mesile üstide yenimu chongqur izdinish, mesilini tépish bilenla qalmay, mesilini hel qilishning charisi üstide izdinishning muhimliqini ashkarilidi.
Qaraydighan bolsaq, mektepning oqutush shara'iti künséri yaxshiliniwatqan bolsimu oqughuchilarning ügünüsh, tejribe, pa'aliyet soruni tar bolushtek mesile hel qilinmidi. Ma'aripning bahalash mixanizimida oqughuchilarning imtihan netijisige qarap oqughuchilarni, oqutquchilarni, hetta mektepni bahalash ehwali mewjut. Oqughuchilar hélimu kitaptin bash kötürelmeydu. Oqughuchilarning artuqchiliqini qézip shu boyiche tereqqi qildurushqa yétekleshke oqutquchining waqti asasen yétishmeydu. Chünki oqutush pirogirammisini toluq orundimisa, oqutquchi layaqetsiz sanilidu. Mektepte oqughuchilarning biwaste qatnishishi bilen ishqa ashidighan shekilwazliqlar téximu edep ketti. Bu mesililer elwette aldi bilen hel qilinishi kérek.
Yighinchaqlighanda, bügünki ottura mektep oqughuchiliri, jem'iyetning etiki qurghuchiliri. Bu bizge, ma'arip emeliyitimizde saqliniwatqan oqughuchilarning pisxik jehettiki saghlamliqigha paydisiz amillarni jiddi islah qilish, süpürüp tashlashning zörürlikini bizge chongqur his qilduridu.

***********************************