Ikkinchi ustaz - farabi

Ikkinchi ustaz - farabi


Muhemmed ebu nasir farabi


Farabining hayati:


Farabining ismi : muhemmed ,
Familisi : ebu nasir ,
Texellusi : farabi ,
Leqimi : «ikkinchi ustaz».

Farabining « ikkinchi ustaz » dep atilishi - uning pelsepe sahesidiki gewdilik orni we köp miqdardiki eserliri sewebidin, aristotil telimlirige pishshiqliqidin, aristotil eserlirige sherhi yazghinidin hem uning aristotildin kéyinki büyük peylasop bolghanliqidindur. Shundaqla aristotil telimatlirining eng meshhur taratquchisi bolghanliqidindur. Aristotil « birinchi ustaz » dep atalghachqa, farabi uning warisi hem telimatlirining taratquchisi bolush süpiti bilen « ikkinchi ustaz » diyildi.

Farabi digen bu nam uning yurti farabdin kelgen bolop, bu amu deryasi bilen sir deryasi boyigha jaylashqan bir yer idi. Beziler farabi sir deryasining gherbidiki wasich kentide tughulghan, uning esli yurti wasich kenti tewe bolghan farab wilayiti diyishke mayil. Farab namida bashqa sheherlermu bar. Biri türkistanda. Yene biri pirsiyede.Ibn xellikan we bezi tarixchilar farabi türkistanning farab shehride tughulghan deydu. Ibni nadim özining farabi alemdin ötüp 38 yildin kéyin yazghan « kitablar mejmuesi » de: farabining yurti pirsiyening farab shehiri, uning atisi paris, anisi türk. Deydu.

Farabi 870-yili tughulup, 950-yili wapat bolghan.

Farabi öz yurtida matimatika, edebiyat, pelsepe we ana tili bolghan türk tili hem pars tili, grik tili, erep tilini ügen'gen. Hijiriye 310-yili iraqqa kelgen we bu yerde pelsepe, logika, tibabet, matimatika, muzika hem erep tili qatarliq muhim tillarni ügen'gen. Nurghun tarixchilar farabini 70 xil til biletti dep teripleydu. Bu gerche sel ashuruwetkenlik bolsimu, farabi öz dewride ortaq ishlitilidighan köp qisim edebiy tillarni ügen'gen. Bolupmu u ana tili bolghan türk tili, pars tili we alimlar, hünerwenler tili bolghan grik tiligha bek pishshiq idi. Uning ereb tilini bilishimu mushu tilda shéir yazalighudek sewiyege yetken. U nurghun shéirlarni yazghan bolup, buning köp qismi peylasoplar we matimatiklarning uslubidiki shéirlardur.

Farabi hijiriye 330-yili iraqtin süriyening shimaligha köchüp kelgen we u yerde padishah seypul dewle hemedani bilen uchrashqan. Padishah farabining istidatigha qayil bolup uning izzitini qilghan. Farabi bu yerde oqutush we eser yézish bilen shughullan'ghan. U texminen hijiriye 338-yili etrapida bir qitim misirghimu bérip kelgen. Zor köpchilik tarixchilar: farabi hijiriye 339-yili demeshiqte alemdin ötti dep qaraydu. Padishah seyful dewle on besh neper elemdar hem qelemdarlirini bashlap, farabining namizigha qatnashqan we uni demeshiq shehirining «kichik derwaza» sirtigha depne qilghan.

Farabining talliwalghini terkiydunya, iqtisadchil turmush idi.U toy qilmighan bolup, turmushi ghorigol ötken idi. Her küni padishah seypul dewle xezinisidin xirajitige peqet töt derhem élishqila unayti. Farabi pikir yürgüzüsh üchün yalghuzluqni yaqturatti.

Farabining zor bir qisim tirishchanliqi pelsepe tetqiqatigha qaritilghan. Bolupmu grik pelsepisidiki aristotil pelsepisini we aristotil eserlirini tetqiq qilishqa u nahayiti köp zéhnini serp qilghan idi. Ibn xellikanning yazghinigha köre, farabi aristotilning « roh heqqide » digen kitabining üstige öz qelimi bilen, «bu kitabni yüz qitim oqudum » dep yézip qoyghan. Xatirilerge asaslan'ghanda, farabi yene: «peylasop aristotilning ‹fizika› namliq kitabini men qiriq qitim oqudum, biraq yene choqum oqushum kirektek his qilimen» digenmish.

Farabining ereb ilim - pénige qoshqan töhpisi:

Farabi - ereb dunyasi pelsepe tetqiqatining heqiqiy pishiwasi. Bügünki künde biz islam pelsepisining tunji asaschisi dep ataydighan ilim igisi del mushu adem. Uningdin kiyin otturigha chiqqan ereb peylasoplarning idiyisi ichide uni chiqish nuqta qilmighan idiye yoq diyerlik. Farabi - pelsepe tarixi we her qaysi mezhep mutepekkürlirining telimatlirini eng yaxshi chüshen'gen adem. U yene eplatun bilen aristotil arisidiki oxshashmighan qarashlarni muresseleshtürüshke küchigen. Siyasiy we ijtimaiy mesililerde uning shöhriti hergiz pelsepe sahesidiki ornidin töwen emes.

Muzika ilmi jehette, farabi öz dewrining talant igisi. Bu heqte uning «muzika desturi» digen meshhur bir esiri bar. Ibn xellikan uni «qalun» digen chalghuning ijadchisi dep hisaplaydu.

Farabi eserliri:

Farabi eserliridin 40 parchisila bizge yétip kelgen. Bu eserlerning 32 parchisi esli nusxa, 6 parchisi ibrayche terjime, 2 parchisi latin tilidiki terjime.

«Pen tertipi»

Bu eser farabining qimmetlik esiri. Mezkur eser 1931-yili qahirede tunji qitim neshrdin chiqip, kilassik eserlerni tetqiq qilghuchilarning alqishigha irishti.
Mezkur eserde farabi ilimni besh retke ayrip, sekkiz türküm boyiche tetqiq qilidu.
Farabi birinchi retke tilshunasliqni qoyup, uni yette tarmaqqa ayriydu:

(1) Taq söz heqqidiki ili.
(2) Birikken söz heqqidiki ilim.
(3) Taq söz girammatika qaidisi ilmi.
(4) Birikken söz girammatikisi.
(5) Toghra yézish qaidisi ilmi.
(6) Toghra oqush qaidisi ilmi.
(7) Shéir qaidiliri ilmi.

Ikkinchi retke logikini qoyup, logikining ehmiyiti, orni we uninggha bolghan teqezzaliqni körsitip ötidu.
Üchinchi retke matimatikini qoyup, uni beshke tarmaqlaydu:

(1) Arfmitika.
(2) Giomitiriye.
(3) Astronomiye.
(4) Muzika.
(5) Dinamika.

Tötinchi retke fizika bilen mitafizikini (ilahiyetni) qoyidu.
Beshinchi retke exlaq we siyasiyni tötke tarmaqlaydu:

(1) Meipet.
(2) Fiqih.
(3) Kalamiyet.
(4) Tewhid.

Mezkur kitabta ipadilen'gen farabi uslubining alahidiliki ochuq hem éniq we yüksek bolup, bashqa eserliridek murekkep chüshiniksiz emes. Farabi töhpilirining biri, uning bu kitabini kiyinkiler yéziqchiliqning ülgisi qilghanliqida. Meshhur peylasop we hekim ibnisinamu özining «eshshifa» digen kitabini farabining usuli boyiche orunlashturghan. Ibnisina farabini öz ustazi qatarida körgen bolup, ibnisinadin farabi pelsepisining warislirigha xas xisletni körgili bolidu.

Farabidin ibaret bu peylasopning qanchilik tesiri barliqini we ornining qanchilik ikenlikini bilmekchi bolghanlargha ibnisinadek hakawur, chongchi, hetta eplatunning pelsepisinimu anchila way dep kitishke erzimeydu dep baha bergen ademning farabining aldidiki kemterlikini ishare qilishla kupaye. Ibnisina mundaq itirap qilghan: «men aristotilning ‹mitafizika› sini qiriq qitim oqup azraqmu hezim qilalmidim. Peqet farabining uninggha bergen sherhiy esiri qolumgha chiqishi bilen zéhnim keng échilip ketti».

«Ikki peylasopning qarashlirigha muresse»

Bu eser nahayiti yuquri tarixiy qimmetke ige. Bu eserde farabi eplaton bilen aristotil arisida talash-tartishta turuwatqan mesililerni chüshendürüp ötidu.

«Ésilbaliq ‹peziletlik sheher› ahalisi toghrisidiki qarashlar»

Bu kitab farabining eng muhim eserlirining biri.Bu kitabtin biz farabining pikir durdanilirini we pelsepewi idiyisining jewhirini köreleymiz. Kimki farabi qarashlirini bilmekchi bolsa, peqet mushu kitabni obdan oqup körse bolidu. Bu kitab 37 bab bolup, pelsepe we jem'iyetshunasliqtin ibaret ikki qisimdin tüzülgen.

(Menbe: dawut obulqasim terjime qilghan, musa musawi ‹iraq› yazghan «erep tilida yézilghan pelsepe» 6 - bab. torgha teyyarlighuchi: ketmenbay.)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&