Dunyawi pul muamile krizisi bashlan'ghan 9 – ayda, rosiye zunglisi putin fransiye «figaro géziti»ning muxbirigha: rosiye iqtisadi tashqi mebleghqe nisbeten «tinch port»qa oxshaydu, chünki rosiye néfit éksportidin obdanla kirim qilidu, yene dunya boyiche 3 – orunda turidighan 500 milyard dollardin artuq altun tashqi péréwot zapisi bar- dégenidi.
Rosiyining güllinish arzusi yéngi sinaqqa duch keldi
Dunyawi pul muamile krizisi bashlan'ghan 9 – ayda, rosiye zunglisi putin fransiye «figaro géziti»ning muxbirigha: rosiye iqtisadi tashqi mebleghqe nisbeten «tinch port»qa oxshaydu, chünki rosiye néfit éksportidin obdanla kirim qilidu, yene dunya boyiche 3 – orunda turidighan 500 milyard dollardin artuq altun tashqi péréwot zapisi bar- dégenidi.
Biraq shuningdin kéyinki ikki ayda, rosiye zor bésimgha duch keldi: «krizis wirusi» iqtisadni «yuqumlandurup», nechche ming karxana xadim qisqartidighanliqini jakarlidi, néfit bahasi%50 chüshüp ketti, rublining kursi sijil chüshti. Rosiyining tamashasini körüshke amraq bezi gherb axbarat wasitiliri buningdin taza xushal bolup: rosiyining sekkiz yil dawamlashqan güllen'gen néfitchiliki xarablashti, dégen témida bes – beste xewer bérip, kelgüside ‹‹xelq'ara pul muamile merkizi›› bolush oyida boluwatqan moskwaning ‹‹pul muamile krizisining merkizi›› bolup qaldi,dep mesxire qilishti, hetta ‹‹krémil weziyetni kontrol qilish iqtidarini yoqitishi mumkin›› dégendek perezlermu otturigha chiqti. Rosiye rehberliri gherbning ümidsiz qarashlirigha qarshi chiqip, rosiyining qiyin ehwaldin qutulalaydighanliqigha qet'iy ishendi,%50 amma rosiye kelgüsi 15 – 20 yil ichide qudretlik döletke aylinidu, dep qaridi. Rosiyidiki yene bezi axbarat wasitiliri we mutexessisler noqul néfitke tayinipla, rosiyidiki nechche ewladning ‹‹güllinish arzusi››ni ishqa ashurghili bolidighan – bolmaydighanliqi üstide qayta oylinishqa bashlidi.
Rosiye iqtisadidiki ajizliq ashkarilandi
Gérmaniyining ‹‹eynek›› heptilik jhurnilining yéqinqi sanigha bérilgen ‹‹rosiye dunyawi pul muamile krizisi bésimida azabliq ingrimaqta›› mawzuluq maqalide, rosiye duch kéliwatqan qatmu qat bésim mundaq teswirlendi: hazir, moskwadiki ikki pay bazirida daim bazar taqilip qéliwatidu; Aptomobil zawutliri ish waqtini qisqartti; Néfit mehsulat miqdari töwenlidi; Izchil awat boluwatqan mulazimet kespidikiler xadim qisqartishqa mejbur boluwatidu; Moskwaliq nurghun kishi bankigha amanet qoyghan pullirini éliwélishqa aldirawatqan bolsimu, ret qiliniwatidu. Kishiler ete néme ishlarning yüz béridighanliqini bilmeydu, hazirqi perezler bir – biridin qorqunchluq. Qarighanda, rosiyide 1998 – yilidiki pul krizisi qayta körülidighandek qilidu››. Bu maqalide mundaq qaraldi: ‹‹pul muamile krizisining bésimida, rosiyide emdi bulturqi 80 milyard dollarliq sap kapital kirimi bolushtek menzirini körgili bolmaydu››.
‹‹Amérika awazi››ning 16 – noyabirdiki xewiride: pul muamile krizisi rosiyining her qaysi sahelirige kéngeymekte, déyildi. Rosiye hökümitining mölcherlishiche, heqiqeten xadim qisqartqan karxanilar resmiy élan qilin'ghinidin töt hesse köp bolushi mumkin iken. Xewerde éytilishiche, rosiyining ‹‹güllinish arzusi››gha muhim tesir körsitidighan dölet mudapie pen – téxnikisi sanaiti karxanilirimu tesirge uchrighan, bankining herbiy sanaet karxanilirigha béridighan qerz pulining ösüm nisbiti%50 ösken, qerz pulini testiqlash waqti uzirap ketken, halbuki, dölet mudapie karxaniliridiki meblegh yétishmeslik mesilisi rosiye armiyisining qoral – yaraghlirini almashturush pilanini kéchiktüridiken . Rosiye alem qatnishi tarmaqlirining rehberlirimu agahlandurup mundaq dégen: ‹‹alem qatnishi karxaniliri qerz pulgha érishelmigenliktin, yéngi yük toshughuchi alem kémisini yasashqa amalsiz qaldi, rosiyining alem qatnishi türliri we xelq'ara alem boshluqi ponkiti bilen hemkarlishish pilanimu tesirge uchrishi mumkin››. Xewerde yene mundaq déyildi: ‹‹rosiyining ikki dangliq magnati pul muamile krizisida tes kün'ge qalghachqa, ularning 2014 – yilidiki sochi qishliq olimpik musabiqisige ishlitilidighan ayroport, port qatarliq ul muessesilerge meblegh sélish pilani téximu éniqsiz bolup qaldi››. Gérmaniye ‹‹süret›› gézitide mundaq déyildi: ‹‹qabillar igilikini yaratqan bu dölet hazir qabillarning bayliqini aghdurmaqta, qabillarni pul muamile krizisidiki eng zor ziyan tartquchilargha aylandurup qoymaqta: hazirghiche, rosiyidiki aldinqi orundiki 25 bay 230 milyard dollar ziyan tartti. Yawropaning her qaysi jayliridiki baylar kulubi, katta sorunlarda rosiyilikler xélila azaydi››.
Bir ay ilgiri, rosiye axbarat wasitiliri dunyani qaplighan pul muamile krizisige anche pisent qilmighanidi, téléwizor, gézitlerde gherb döletliridiki krizis anche – munche tilgha élin'ghan bolsimu, rosiye iqtisadigha toluq ishenchte bolghanidi. Amérikining aldinqi aydiki «soda heptilik jhurnili»da bérilgen «krizis sirtidiki rosiye» dégen maqalide: «pul muamile krizisi» dégen sözlerning néme üchün rosiyining diqqitini qozghimighanliqi epsuslinilghan halda tilgha élin'ghanidi. Biraq yéqinqi bir qanche heptide xelq'ara néfit bahasining biraqla töwenlishige egiship, rosiye iqtisadining zor zerbige uchrighanliqi ashkarilan'ghandin kéyin, rosiye axbarat wasitiliri ilgirikidek ümidwar bolalmidi.
«Buning hemmisini néfit bahasining töwenlishi keltürüp chiqarghan»
Rosiyidiki axbarat wasitiliri bu qétimqi krizisining rosiye iqtisadining bayliqqa éghir derijide yöliniwélishtek ajizliqini toluq ashkarilap bergenlikini étirap qildi. ‹‹Oral›› markiliq bir tung néfitning bahasi bu yil yazda 140 dollargha chiqqandin kéyin izchil töwenlidi, hazir bahasi 50 dollardinmu töwenlep ketti. Rosiye axbarat agéntliqining xewiride mundaq déyildi: ‹‹eger kelgüside xelq'ara néfit bahasi dawamliq töwenlise, rosiyide xam chot qizil reqimi we soda passip balanisi körülidu, buning bilen ammining hökümetke bolghan ishenchisi yoqilishi mumkin, bularning hemmisige néfit bahasining töwenlishi seweb bolghan››. Rosiye ‹‹nuqtiinezer›› gézitide mundaq déyildi: «eyni chaghda rosiye iqtisadining dunya iqtisadi chékin'gen ehwaldimu mezmut turushigha türtke bolghan nerse néfit idi, hazir néfit rosiye iqtisadini chékindüridighan domino qartagha aylinip qaldi». Rosiyining dunyawilishish we ijtimaiy heriket tetqiqat orni iqtisad tetqiqat merkizidikiler: «2009 – yilining béshidimu néfit bahasi yenila her tungi 40 – 50 dollar etrapida bolushi, hetta 2002 – yilidiki 20 dollarliq sewiyige chüshüp qélishi mumkin», dep perez qilishti.
Melum alim torda élan qilghan maqaliside mundaq dédi: ‹‹putin hakimiyet yürgüzgen sekkiz yilda ehwal 1972 – yilidin 1980 – yilighiche bolghan sowét ittipaqi mezgilidikige oxshash yamanlashti; Hazir rosiyining néftke zor derijide tayiniwélishi melum derijide héliqi kona sowét ittipaqigha oxshap qaldi. Hazirqi néfit kespi rosiyining impériye chüshining réalliqqa aylinishigha türtke bolalaydighan – bolalmaydighanliqigha bir néme démek tes, hazirqi bu xil ehwal heqiqeten kishini endishige salidu››.
Yene bezi mutexessisler rosiyini yene bir yoshurun xewptin agahlandurdi. Rosiye hökümiti xelq igiliki penler akadémiyisining bashliqi aganbégyan mundaq dédi: ‹‹rosiye shirketliri we bankiliri chet eldin töwen ösümlük qerz élishqa ziyade tayiniwalghanliqtin, karxana we apparatlarning tashqi qerzi hökümetning tashqi qerzidin xélila éship ketti. Bu yilning axiri we kéler yilining béshida, rosiye 160 milyard dollar chet el qerzini qayturushi kérek, dollar qimmitining téz örlishi we krizisning tesiri tüpeylidin, rosiyidiki nurghun karxana we apparatlar arqa – arqidin weyran bolushi mumkin. Bu kishige ixtiyarsiz 1998 – yilidiki rosiyini eslitidu. Eyni chaghda, rosiye hökümiti qisqa muddetlik chet el qerz puli arqiliq, maliye qizil reqimining ornini toldurghan, buning bilen qol köydüridighan pul rosiyining dölet qerzi bazirigha kirgen, sherqiy jenubiy asiya pul muamile krizisi yüz bergende, bu qol köydüridighan pullar rosiyidin chet elge köchken, 24 milyard dollarliq tashqi péréwot zapisigha tayan'ghan pul muamile sistémisimu berbat bolush xewpige duch kelgenidi››.
Ahalining yérimi: «rosiye qudretlik döletke aylinidu» dep qaraydu
Bezi gherb tehlilchilirining qarishiche, rosiyining iqtisadiy qurulmisi we tüzümining muwapiq bolmasliqi uning iqtisadiy krizista zor dawalghushqa uchrishidiki asasliq amil iken. Gérmaniye dunya siyasiysi tetqiqat ornining mutexessisi proféssor hanis mundaq dédi: néfitke ziyade tayiniwélish rosiyidiki yadroluq mesile, kelgüside qandaq bolidighanliqigha bir néme déyishte néfit bahasining örlishi yaki töwenlishi, shundaqla rosiyining iqtisadiy islahatigha qarash kérek. Bu qétimqi krizis arqiliq rosiye shuni hés qilishi kérekki, néfit kirimi rosiyini heqiqeten asanla qudretlik dölet qiyapitige kirgüzelisimu, biraq rosiyidiki nechche ewladning ‹‹chong döletning qayta güllinishi››ni körüsh arzusini ishqa ashurushqa qurbi yetmeydu.
Emeliyette, rosiye rehberliri pul muamile krizisidin bashlan'ghandin buyan puqralargha üzlüksiz medet bérip, rosiyining meblegh zapisigha tayinip krizistin qutulup kételeydighanliqini tekitlidi. Rosiye hökümiti maliyidin 6 tirilyon rubli ajritip, krizisqa taqabil turushqa ishletti, rosiye dölet dumasi 350 milyard rubliliq tür pilanini maqullap, maarip, dawalash, turalghu we yéza igilikidin ibaret töt chong ewzel türge sélinidighan mebleghni köpeytti. Junggo ijtimaiy penler akadémiyisining rosiye mesilisi mutexessisi li fuchüen rosiyining tereqqiyat istiqbaligha ümidwar qaraydighanliqini éytip, rosiye dunya soda teshkilatigha eza dölet bolmighanliqi üchün, türlük wasitiler arqiliq krizisqa taqabil tursa bolidu, dédi. Li fuchüen rosiyining énérgiye sahesidiki eng yéngi ehwallarni, yeni rosiyining néfit éksport qilghuchi döletler bilen bolghan maslishishni kücheytkenliki hem néfit bahasigha tesir körsitidighanliqini jakarlighanliqini, rosiyining bélorusiye bilen ortaq pikirge kélip, ikki döletning néfit we tebiiy gaz sodisida rubli bilen raschot qilishqa kélishkenlikini tilgha aldi. Médwédéw yéqinda dölet ehwali doklatini élan qilghanda ‹‹emeliy tedbir qollinip, rublining xelq'ara soda puliliq rolini kücheytish››ke heydekchilik qildi. Tehlilchiler: bu rosiyining «énérgiye qorali»din paydilinip pul muamile qorali yasighanliqi, dep qaridi. Amma: rosiye pul muamile krizisi jeryanida iqtisadiy qurulmini tengsheshni kücheytip, téxnikiliq mehsulatlarni asas qilghan ijadiy iqtisadni rawajlanduridu, dep qaridi. Rosiye t a s s agéntliqining xewiride putinning sözidin neqil keltürülüp: ‹‹her bir krizis öz nöwitide yene yéngi iqtisadiy tereqqiyatning bashlinishi bolup qalidu››, déyildi.
«Yer shari waqit géziti» we «Xabnam.com.BBS»din
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
没有评论:
发表评论