«qehriman dunyagha keldi»

قەھرىمان دۇنياغا كەلدى



«qehriman dunyagha keldi»


ketmenbayning bayani:
(hunlar tariximiz bilen munasiwetlik muhim bir qedimqi millet. ularni bilish we chüshinish tarixtiki hem bügünki özimizni bilish we chüshinishning muhim bir qismi. biz hunlarni köp hallarda dölitimizning qedimqi tarix kitaplirigha tayinip chüshinip kelduq. hunlar tarixining yene bir eng shanliq sehipisi yawrupada yézilghan. yawrupaning közi bilen hunlarni körup béqish biz üchün téximu ehmiyetlik bolsa kirek. «attila heqqide riwayet» digen kitapni belkim tordashlar oqughandur. lékin uning jewherlengen qismini emdi oquydu. ötken aylarda tordashlarning hozurigha hunlar heqqidiki ikki timamni – yeni «hunlar keptu. qiyamet bolghudek!» we «büyük milli köchüsh» digen ikki timamni sunghan idim. emdi hunlar heqqidiki - «qehriman dunyagha keldi» dégen üchinchi timamni sundum.)


IV esirning axirigha kelgende, yawrupadiki hunlar qudretlik ellerdin sanilidighan bolup qalghan idi. (hunlarning yawrupada qudretlik impiriye qurushigha yitekchilik qilghan tengriqut del attila idi)
«attila» digen bu isimni kiyinki kishiler bu hun atamanigha qoyup qoyghan bolushi, «attila» özi bu isimni anglap baqmighan bolushi mümkin. «attila» digen bu isim gutlarning riwayitidin kelgen bolup, «ata» digen menini bildüridu. bu hun atamanining ismining zadi nimilikini bizmu bilelmiduq.
gutlarda bir ayal daxanning sazliqqa qoghliwitilgenliki hikaye qilinghan bir epsane bar. riwayet qilinishiche: ayal daxan u yerde alwasti bilen jüpliship, betbeshire hunlarni tughqanmish. ularning tili bolmighachqa haywandek chiqirarmish. bu sazliq jay del yawrupa – asiya chong quruqluqining jughrapiyelik chigrisidur. attila gerche köchmen charwichi milletning ewladi bolsimu, likin u pütünley yéngi bir dewrde ösüp yétilgen.
miladiye 410 - yili attila on töt yéshida gherbiy rimning paytexti rawinnadiki xonnoliosning ordisigha élip kélingen, u chaghlarda aqsöngek we beglerning perzentliri atalmish barimtay süpitide bashqa ellerning ordisigha ewetilip, yat ellerning turmush usulini üginish nahayiti omumlashqan.
rawinna – rim impiriyesining paytexti idi. rim bolsa memuriy paytexti idi.
attila özidin besh yash chong rimliq aqsöngek aétius bilen aghine bolghan. aétius ilgiri hun tengriquti ruaning ordisida barimtay bolup turghan. atéios hunlardin at ménish we oqya étish maharitini ögengen. attila rim dunyasini chüshengendek, atéiosmu hunlar dunyasini chüshengen.
attila bu yerde yunan tarixi we rim tarixi, shuningdek medeniyet dunyasining ésil örp – aditini ögengendin bashqa, yéngidin meydangha kelgen xiristian dini bilen pishshiq tonushqan. latin tilinimu obdan ögengen. u yene rimliqlarning közi bilen dunyagha nezer sélishnimu ögengen. buning bilen attila rimliqlarning köngüldikidek ittipaqdishi bolush bilen birge yene eng xeterlik düshminimu bolup qalghan.
attilaning baliliq dewride hunlar bilen rim otturisidiki urush téxiche dawamlishiwatqan bolup, hun chewendazliri terep- tereptin sherqiy we gherbiy rim impiriyelirige hujum qiliwatatti.
danishmen hixmis 396 - yili mundaq dep yazghan idi: «bu dewrning halakitini oylighinimda yürikimni titrek basidu. yigirme yildin biri her küni digüdek rimliqlarning issiq qéni qustenteniyedin alpis taghlirighiche éqiwatidu ... qanchilighan deryalarning süyi issiq qan bilen qipqizil boyaldi.
miladiye 434 - yili tengriqut rua wapat bolghanda, hunlarning qedimqi aditi boyiche ruaning ikki jiyeni bolmish biléda bilen attila tengriqutluq textige warisliq qilghan.
rimliqlar 453 - yili transilwaniye téghining shimaliy étikide (hazirqi ruminiyening mags shehiri) hunlarning mejburlishi astida hunlar bilen tinchliq kilishimi tüzgen. bu kélishim uzaq muddetlik tinchliqqa kapaletlik qilalmisimu, hunlar üchün éytqanda, hunlarning hökümranliq qilidighan zimini rim impiriyesidin bashqa pütkül ottura we sherqiy yawrupaghiche kingeygenlikini mueyyenleshtürüshtek dewr bölgüch ehmiyetke ige bolghan. hunlarning tesir küchi réyin deryasighiche kéngeygen bolup, deryaning yene bir qirghiqi aétiosning hökümranliqidiki galliye idi.
aétios rim impiriyesi qoshunlirining bash qomandanliqini üstige alghandin kéyin, hunlargha galliye rayonining teptishlik hoquqini bergen. gherbiy gotlar yene bir qétim hun yallanma leshkerlirining shepqetsiz ziyankeshlikige uchrighan. bilidaning rehberlikide hunlar bir hujum bilen burgondlarni tarmar qilghan. burgondlarning yoqutulghanliqidek emeliyet girman milletlirining qelbide éghir jarahet peyda qilghan. nurghun xelq riwayetliride bu tarix xatirilengen. nechche yüz yildin kéyin bu tarix asasida «nibilungén naxshisi» dégen büyük dastan yézip chiqilghan.
attila dunya tarixidiki dahiyane sihriy küchke ige hökümranlarning biri. ‹attila› dégen isim bilen chétishliq bolghan hoquq, rehimsizlik we qaynaq hissiyat ewladmu ewlad kishilerni weswesige silip keldi.
hisabsiz bayliqi, rim padishahi aldidiki meghrurliqi, ishretperesliki, urushlardiki chidamchanliqi, diplomatiye mahariti we eng axiri sahipjamalning baghrida sirliq ölüp kitishi – bu köchmen charwichi milletning atamanini riwayet tüsini alghan sirliq shexs qilip qoyghan. «nibilungén naxshisi» diki hun tengriquti ésilning pirototipi bolghan attila dunya edebiyat tarixigha menggülük kirgüzülgen.
bir tengriqutning hoquqini ikki begning teng tutushi hunlarning enenisi idi. bilida bilen attilaning hökümranliqida chéchilangghu qebililer ittipaqi rawajlinip, teshkilchanliqi küchlük, hoquq merkezleshken impiriyege aylanghan.
bilida bilen attila özige asiyliq qilghanlargha qilche rehim qilmighan.
attilaning nishani – hoquqni özi yalghuz igellesh idi. u awwal bilidani yoqutushi kérek idi. impiriyening hökümranliqi toluq mustehkemlinip bolghanda, andin attila bilidani yoqutushni pilanlighan. 445- yilining bir küni attila bilidani aldap özi qurghan tozaqqa chüshürgen.
bashqa mustebitlerge oxshash attila öz etrapidiki kishilerge ishenmigen. kimki mutleq boy sunidighanliqini bildürmise, u kishi choqum shepqetsiz ziyankeshlikke uchrighan.
attilaning yürüsh – turushida xam – xiyalgha bérilish we menmenchilik qilish alahidiliki gewdilik, umu rim padishahliridek özini ‹ilahning ewladi› dep qarap, ilah marisni ‹belkim méning ejdadim bolushi mümkim› dep hisaplighan.
attila hun impiriyesining bunche kengri ziminini qandaq idare qilghan?
rim impiriyesining bashqurush sistémisi qattiq idare qilidighan bir qanche organdin terkib tapqan bolsa, hun impiriyesi birla shexske tayinish sistémisi arqiliq impiriye ziminigha hökümranliq qilghan.
attila galliyege yürüsh qilishning istiratigiyesini tüzüwatqanda bashqa yerlerdiki urushlarning tereqqiyatini qandaq bilgenliki hazirghiche bir sir bolup turmaqta. u töt ming kilomitir yiraqliqtiki pirsiyede boluwatqan urushning ehwalidin qandaq xewer tapqan?
tengriqutning yinida aldinqi qatarda turidighan mushawurlardin onigisios bilen siktas aka – uka ikkeylen bar idi. bu ikkisi yunanlashqan yawayilardin bolup, özlirige yunanche isim qoyuwalghan. ular gérik tili, latin tili we hun tilini bilgen.onigisiosning orni attiladinla kéyin turghan. belkim u attila cheksiz ishengen birdinbir shexs bolushi mumkin.
impiriyening ichki qismida attila hökümranliqini béqindi girman döletlirining padishahlirigha tayinip yürgüzgen. bularning ichide nurghun alan begliri, sherqiy gutlarning padishahi redarisi, gipitlarning padishahi adarisi qatarliqlar bar idi. yohannis: ‹adarisining nami eng meshhur bolup, sadiqliqta hetta attilaning meslehetchiliridin bolup qalghan. barliq padishahlarning ichide kallisi ötkür attila hemmidin bek adarisigha amraq› dep yazghan. gipitlar ilgiri hunlar bilen hayat – mamatliq jenglerni qilghan xelq bolup, axiri yenila hunlarning eng muhim ittipaqdishi bolup qalghan. gipitlarche sadiqliq maqal – temsillerde girman millitining pezilitidiki ‹mutleq itaet qilish› menisini ipadileyti.
xelqi üchün éytqanda, attila xuddi adettiki atidek tengriqut bolghan. qoshunda bir addi leshkerdek bolghan. u qanunni qattiq ijra qilip, jaza bilen mukapatni éniq ayrighan.
attilaning bundaq kishide chongqur tesir qalduridighan addiy – saddiyliqi belkim bir taktika bolushimu mumkin. uning sharab ichish aditi we üzüldürmestin yéngi – yéngi sahibjamallarni ekeldürüp, heremxanisini toshquzup turushi, uning turmush jehette qandaqla dégen bilen özini tutiwalalmighanliqini körsitidu.
jordanis gotlar tarixida attilani mundaq teswirligen: ‹u pakinek, kökriki keng, yoghan bash, kichik közliri külreng, burni panaq, qaramutuq adem. qedemliri éghir, köz qarachuqi pirqirap turidu. beden herikitidin iradisi ipadilinip turidu. özi urushxumar bir kishi. u tughulishidinla hemme milletlerni qorqutup, pütün dunyani sarasimige salghan adem›.
piriskos attila toghrisida mundaq dep yazghan: ‹u urushqa amraq bolsimu, haman yette ölchep bir kisetti. asasen eqilge tayinatti. bashqilarning iltijasigha hisdashliq bildüretti. béqinghanlargha bek kengchilik qilatti. u hem eqilliq, hem hiliger bolup, bashqilargha tehdit salghanda tehdit séliwatqinini sezdürmeyti›.
attilaning bir parchimu ishenchilik resimi qaldurulmighan. ressamlarning teswiridiki attilaning resimide yawrupaliqlarning chiray alahidiliki ipadilengen.
italiyening parmadiki kart munastirining sirtqi témidiki bir mermer tashqa bu hun tengriqutining bash süriti qapartma qilip oyulghan bolup, süretning astigha ‹ATTILA，FLAGELLUM - tengrining jazasi› dégen menidiki chüshendürüsh yézilghan. bu nechche esirdin kiyinki kishiler uninggha bergen nam idi.
attilaning eng xeterlik düshmini yenila aitios bolup, u rimning urushxumarliridin idi. u rawinadiki chighida attila bilen aghine bolup ötüp, uzaq mezgil bir septe turup jeng qilghan bolsa, emdi esheddiy düshmenlerdin bolushup qalghan idi. bu ikkeylenning siyasiy meqsiti oxshimayti. düshmen bolushup qilishtin ilgiri, aitios hunlarning yaridimi arqiliq rimdek köp milletlik döletning parchilinip ketmeslikige kapaletlik qilghan.
451 – yili 2 – ayda attila rehberlikidiki köp dölet qoshunliri bilen rimliqlar otturisida bir meydan dehshetlik urush bashlanghan. tarixchilar bu urushni ‹kataloniyan urushi› dep atighan.
riwayetlerge qarighanda, attilaning parizgha hujum qilishini tosush üchün, pariz shehrining himat ilahi bolghan kinowiwa apaq kiyinip attilaning aldigha bérip, ‹wijdaning örtengüdek eyiplinip, atliq leshkerliring, jeng harwiliring, ademliring we egeshküchiliringni élip, qiqas – süren sélishqiningche sherqqe chékinisen› dégen imish.
bu urushta deslepte attila ghelibe qilghan bolsimu, lékin kéyin yéngilip qalghan. tarixshunaslar ‹bu urush jeryanidiki zor qirghinchiliqta 150 ming adem ölgen. hetta beziler ölgenlerning sani 500 minggha yetken diyishidu›. fransiyelik yazghuchi wiktor hyogu: ‹hunlar bu yerde shampaniye zimini teripidin yutuwitilgen› dep yazghan.
attila bu qitimqi jengdin kéyin néme qilishini bilelmigen we qoshunni qayta retkimu salmastin pannoniyege chikinishke perman chüshürgen.
attilani chikinishke qistighan nerse zadi néme? herbiy ishlar nuqtisidin qarighanda, attila urush jeryanida bulap alghan oljilarni xeterge uchratmasliq üchün istiratigiyelik chikingen. hetta aitiosmu attilaning chikingenlikidin qattiq heyran qalghan. hirip halidin ketken bu qoshungha yene bir qétim zerbe bergen bolsa, belkim hunlar asanla yawrupaning tarix sehnisidin ebediy qoghlinip kitishi mumkin idi. emma aitios undaq qilmighan. u belkim ‹hunlardin ibaret bu yaylaq milliti – rimliqlargha tehdit siliwatqan girmanlarni tizginlep turalishi mumkin› dep oylighan bolsa kérek.
452 – yili attila ‹kataloniyan urushi› diki meghlubiyettin peyda bolghan ar – numusni yuyush üchün yene qoshun toplap, rimgha yürüsh qilghan. bu urush halqiliq basquchqa qedem qoyghanda, ikki xil dunyaning wekilliri uchrashqan. papa léoⅠ – rim we xiristiyan dunyasigha wekil bolup, attila – yawayi qebililer bilen xiristiyan dinigha ishenmeydighan gheyri dindikilerning dahisi süpitide uchrashqan. papa léoⅠ intayin yuqiri söhbet mahariti bilen muweppeqiyetlik halda attilani öz pilanidin waz kichishke köndürgen. rimni talan – taraj qilmasliq bedilige, rimliqlar italiyening shimalidiki sheherlerdiki ibadetxana, chirkaw we munastirlardiki zor bayliqlarni attilagha bériwetken. hunlargha esir chüshken ayallar, balilar we shexsiy erkinliki bolmighan kishiler hunlargha qul bolup ketken.
söhbet jeryanida attila sipayiliq bilen heywe körsetken. u özi attin chüshmigen hem papa léoⅠ nimu özidek atqa minip turup söhbetlishishke mejburlighan. kiyinkilerning riwayet qilghanlirigha qarighanda, papa léoⅠ din chaqnighan xiristiyan dinining nuri we shu chaghda kökte körüngen eysa eleyhissalamning ikki shagirti pétiros bilen paul attilani boysundurghan imish. attila towa – istighpar éytip, xiristiyan dinigha beyet qilip, dingha kirish murasimi ötküzgen imish.
attilaning hayatigha dair riwayetler köp bolup, 453 – yili uning toy kichisi sirliq halda kilinchekning quchiqida ölüp kitishi – eyni chaghda kishilerning her xil qiyas – tesewwurlirini qozghighan.
tarixshunaslar tarixta attilaning uch xil tipik obrazi barliqini bayqighan. bular töwendikilerdin ibaret:
(1) attila – rehimsiz qaraqchi we tengri insanlargha bergen apet.
(2) attila – talantliq siyasion we köp milletke rehberlik qilghan tengriqut.
(3) attila – aq köngül hökümran.
453 – yili attila wapat bolghandin kéyin, tengriqutluq textige warisliq qilghudek attilaning barawiridiki izbasar tépilmighanliqtin, u hökümranliq qilghan yawrupa hun impiriyesi üzül – kisil parchilinip ketti.

menbe:
ömerjan nuri terjime qilghan, girmaniyelik ek.shimis yazghan «attila heqqide riwayet». qeshqer uyghur neshriyati 2004 - yil 4 - ay neshri.
torgha teyyarlighuchi: ketmenbay.
bashqa tor biketke yollimaqchi bolsingiz menbeni toluq eskerting
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&


«قەھرىمان دۇنياغا كەلدى»


كەتمەنباينىڭ بايانى:
(ھونلار تارىخىمىز بىلەن مۇناسىۋەتلىك مۇھىم بىر قەدىمقى مىللەت. ئۇلارنى بىلىش ۋە چۈشىنىش تارىختىكى ھەم بۈگۈنكى ئۆزىمىزنى بىلىش ۋە چۈشىنىشنىڭ مۇھىم بىر قىسمى. بىز ھۇنلارنى كۆپ ھاللاردا دۆلىتىمىزنىڭ قەدىمقى تارىخ كىتابلىرىغا تايىنىپ چۈشىنىپ كەلدۇق. ھونلار تارىخىنىڭ يەنە بىر ئەڭ شانلىق سەھىپىسى ياۋروپادا يېزىلغان. ياۋرۇپانىڭ كۆزى بىلەن ھۇنلارنى كۆرۈپ بېقىش بىز ئۈچۈن تېخىمۇ ئەھمىيەتلىك بولسا كېرەك. «ئاتتىلا ھەققىدە رىۋايەت» دېگەن كىتابنى بەلكىم تورداشلار ئوقۇغاندۇر. لېكىن ئۇنىڭ جەۋھەرلەڭەن قىسمىنى ئەمدى ئوقۇيدۇ. ئۆتكەن ئايلاردا تورداشلارنىڭ ھوزۇرىغا ھونلار ھەققىدىكى ئىككى تىمامنى – يەنى «ھونلار كەپتۇ. قىيامەت بولغۇدەك!» ۋە «بۈيۈك مىللىي كۆچۈش» دېگەن ئىككى تىمامنى سۇنغان ئىدىم. ئەمدى ھونلار ھەققىدىكى - «قەھرىمان دۇنياغا كەلدى» دېگەن ئۈچىنچى تىمامنى سۇندۇم.)


4 - ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، ياۋروپادىكى ھونلار قۇدرەتلىك ئەللەردىن سانىلىدىغان بولۇپ قالغان ئىدى. (ھۇنلارنىڭ ياۋروپادا قۇدرەتلىك ئىمپىرىيە قۇرۇشىغا يېتەكچىلىك قىلغان تەڭرىقۇت دەل ئاتتىلا ئىدى)
«ئاتتىلا» دېگەن بۇ ئىسىمنى كېيىنكى كىشىلەر بۇ ھۇن ئاتامانىغا قويۇپ قويغان بولۇشى، «ئاتتىلا» ئۆزى بۇ ئىسىمنى ئاڭلاپ باقمىغان بولۇشى مۇمكىن. «ئاتتىلا» دېگەن بۇ ئىسىم گۇتلارنىڭ رىۋايىتىدىن كەلگەن بولۇپ، «ئاتا» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ ھۇن ئاتامانىنىڭ ئىسمىنىڭ زادى نېمىلىكىنى بىزمۇ بىلەلمىدۇق.
گۇتلاردا بىر ئايال داخاننىڭ سازلىققا قوغلىۋىتىلگەنلىكى ھېكايە قىلىنغان بىر ئەپسانە بار. رىۋايەت قىلىنىشىچە: ئايال داخان ئۇ يەردە ئالۋاستى بىلەن جۈپلىشىپ، بەتبەشىرە ھۇنلارنى تۇغقانمىش. ئۇلارنىڭ تىلى بولمىغاچقا ھايۋاندەك چىقىرارمىش. بۇ سازلىق جاي دەل ياۋروپا – ئاسىيا چوڭ قۇرۇقلۇقىنىڭ جۇغراپىيەلىك چىگرىسىدۇر. ئاتتىلا گەرچە كۆچمەن چارۋىچى مىللەتنىڭ ئەۋلادى بولسىمۇ، لېكىن ئۇ پۈتۈنلەي يېڭى بىر دەۋردە ئۆسۈپ يېتىلگەن.
مىلادىيە 410 - يىلى ئاتتىلا ئون تۆت يېشىدا غەربىي رىمنىڭ پايتەختى راۋىننادىكى خوننولىئوسنىڭ ئوردىسىغا ئېلىپ كېلىڭەن، ئۇ چاغلاردا ئاقسۆڭەك ۋە بەگلەرنىڭ پەرزەنتلىرى ئاتالمىش بارىمتاي سۈپىتىدە باشقا ئەللەرنىڭ ئوردىسىغا ئەۋەتىلىپ، يات ئەللەرنىڭ تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ئۆگىنىش ناھايىتى ئومۇملاشقان.
راۋىننا – رىم ئىمپىرىيەسىنىڭ پايتەختى ئىدى. رىم بولسا مەمۇرىي پايتەختى ئىدى.
ئاتتىلا ئۆزىدىن بەش ياش چوڭ رىملىق ئاقسۆڭەك ئائېتىئۇس بىلەن ئاغىنە بولغان. ئائېتىئۇس ئىلگىرى ھۇن تەڭرىقۇتى رۇئانىڭ ئوردىسىدا بارىمتاي بولۇپ تۇرغان. ئاتېئىئوس ھۇنلاردىن ئات مېنىش ۋە ئوقيا ئېتىش ماھارىتىنى ئۆگەڭەن. ئاتتىلا رىم دۇنياسىنى چۈشەڭەندەك، ئاتېئىئوسمۇ ھونلار دۇنياسىنى چۈشەڭەن.
ئاتتىلا بۇ يەردە يۇنان تارىخى ۋە رىم تارىخى، شۇنىڭدەك مەدەنىيەت دۇنياسىنىڭ ئېسىل ئۆرپ – ئادىتىنى ئۆگەڭەندىن باشقا، يېڭىدىن مەيدانغا كەلگەن خرىستىئان دىنى بىلەن پىششىق تونۇشقان. لاتىن تىلىنىمۇ ئوبدان ئۆگەڭەن. ئۇ يەنە رىملىقلارنىڭ كۆزى بىلەن دۇنياغا نەزەر سېلىشنىمۇ ئۆگەڭەن. بۇنىڭ بىلەن ئاتتىلا رىملىقلارنىڭ كۆڭۈلدىكىدەك ئىتتىپاقدىشى بولۇش بىلەن بىرگە يەنە ئەڭ خەتەرلىك دۈشمىنىمۇ بولۇپ قالغان.
ئاتتىلانىڭ بالىلىق دەۋرىدە ھونلار بىلەن رىم ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش تېخىچە داۋاملىشىۋاتقان بولۇپ، ھۇن چەۋەندازلىرى تەرەپ- تەرەپتىن شەرقىي ۋە غەربىي رىم ئىمپىرىيەلىرىگە ھۇجۇم قىلىۋاتاتتى.
دانىشمەن ھىخمىس 396 - يىلى مۇنداق دەپ يازغان ئىدى: «بۇ دەۋرنىڭ ھالاكىتىنى ئويلىغىنىمدا يۈرىكىمنى تىترەك باسىدۇ. يىگىرمە يىلدىن بىرى ھەر كۈنى دېگۈدەك رىملىقلارنىڭ ئىسسىق قېنى قۇستەنتەنىيەدىن ئالپىس تاغلىرىغىچە ئېقىۋاتىدۇ ... قانچىلىغان دەريالارنىڭ سۈيى ئىسسىق قان بىلەن قىپقىزىل بويالدى.
مىلادىيە 434 - يىلى تەڭرىقۇت رۇئا ۋاپات بولغاندا، ھۇنلارنىڭ قەدىمقى ئادىتى بويىچە رۇئانىڭ ئىككى جىيەنى بولمىش بىلېدا بىلەن ئاتتىلا تەڭرىقۇتلۇق تەختىگە ۋارىسلىق قىلغان.
رىملىقلار 453 - يىلى ترانسىلۋانىيە تېغىنىڭ شىمالىي ئېتىكىدە (ھازىرقى رۇمىنىيەنىڭ ماگس شەھىرى) ھۇنلارنىڭ مەجبۇرلىشى ئاستىدا ھونلار بىلەن تىنچلىق كېلىشىمى تۈزگەن. بۇ كېلىشىم ئۇزاق مۇددەتلىك تىنچلىققا كاپالەتلىك قىلالمىسىمۇ، ھونلار ئۈچۈن ئېيتقاندا، ھۇنلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان زېمىنى رىم ئىمپىرىيەسىدىن باشقا پۈتكۈل ئوتتۇرا ۋە شەرقىي ياۋرۇپاغىچە كىڭەيگەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشتەك دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان. ھۇنلارنىڭ تەسىر كۈچى رېيىن دەرياسىغىچە كېڭەيگەن بولۇپ، دەريانىڭ يەنە بىر قىرغىقى ئائېتىئوسنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى گاللىيە ئىدى.
ئائېتىئوس رىم ئىمپىرىيەسى قوشۇنلىرىنىڭ باش قوماندانلىقىنى ئۈستىگە ئالغاندىن كېيىن، ھۇنلارغا گاللىيە رايونىنىڭ تەپتىشلىك ھوقۇقىنى بەرگەن. غەربىي گوتلار يەنە بىر قېتىم ھۇن ياللانما لەشكەرلىرىنىڭ شەپقەتسىز زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغان. بىلىدانىڭ رەھبەرلىكىدە ھونلار بىر ھۇجۇم بىلەن بۇرگوندلارنى تارمار قىلغان. بۇرگوندلارنىڭ يوقۇتۇلغانلىقىدەك ئەمەلىيەت گىرمان مىللەتلىرىنىڭ قەلبىدە ئېغىر جاراھەت پەيدا قىلغان. نۇرغۇن خەلق رىۋايەتلىرىدە بۇ تارىخ خاتىرىلەڭەن. نەچچە يۈز يىلدىن كېيىن بۇ تارىخ ئاساسىدا «نىبىلۇڭېن ناخشىسى» دېگەن بۈيۈك داستان يېزىپ چىقىلغان.
ئاتتىلا دۇنيا تارىخىدىكى داھىيانە سىھرىي كۈچكە ئىگە ھۆكۈمرانلارنىڭ بىرى. ‹ئاتتىلا› دېگەن ئىسىم بىلەن چېتىشلىق بولغان ھوقۇق، رەھىمسىزلىك ۋە قايناق ھېسسىيات ئەۋلادمۇ ئەۋلاد كىشىلەرنى ۋەسۋەسىگە سېلىپ كەلدى.
ھېسابسىز بايلىقى، رىم پادىشاھى ئالدىدىكى مەغرۇرلىقى، ئىشرەتپەرەسلىكى، ئۇرۇشلاردىكى چىدامچانلىقى، دىپلوماتىيە ماھارىتى ۋە ئەڭ ئاخىرى ساھىپجامالنىڭ باغرىدا سىرلىق ئۆلۈپ كېتىشى – بۇ كۆچمەن چارۋىچى مىللەتنىڭ ئاتامانىنى رىۋايەت تۈسىنى ئالغان سىرلىق شەخس قىلىپ قويغان. «نىبىلۇڭېن ناخشىسى» دىكى ھۇن تەڭرىقۇتى ئېسىلنىڭ پىروتوتىپى بولغان ئاتتىلا دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىغا مەڭگۈلۈك كىرگۈزۈلگەن.
بىر تەڭرىقۇتنىڭ ھوقۇقىنى ئىككى بەگنىڭ تەڭ تۇتۇشى ھۇنلارنىڭ ئەنەنىسى ئىدى. بىلىدا بىلەن ئاتتىلانىڭ ھۆكۈمرانلىقىدا چېچىلاڭغۇ قەبىلىلەر ئىتتىپاقى راۋاجلىنىپ، تەشكىلچانلىقى كۈچلۈك، ھوقۇق مەركەزلەشكەن ئىمپىرىيەگە ئايلانغان.
بىلىدا بىلەن ئاتتىلا ئۆزىگە ئاسىيلىق قىلغانلارغا قىلچە رەھىم قىلمىغان.
ئاتتىلانىڭ نىشانى – ھوقۇقنى ئۆزى يالغۇز ئىگىلەش ئىدى. ئۇ ئاۋۋال بىلىدانى يوقۇتۇشى كېرەك ئىدى. ئىمپىرىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقى تولۇق مۇستەھكەملىنىپ بولغاندا، ئاندىن ئاتتىلا بىلىدانى يوقۇتۇشنى پىلانلىغان. 445- يىلىنىڭ بىر كۈنى ئاتتىلا بىلىدانى ئالداپ ئۆزى قۇرغان توزاققا چۈشۈرگەن.
باشقا مۇستەبىتلەرگە ئوخشاش ئاتتىلا ئۆز ئەتراپىدىكى كىشىلەرگە ئىشەنمىگەن. كىمكى مۇتلەق بوي سۇنىدىغانلىقىنى بىلدۈرمىسە، ئۇ كىشى چوقۇم شەپقەتسىز زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان.
ئاتتىلانىڭ يۈرۈش – تۇرۇشىدا خام – خىيالغا بېرىلىش ۋە مەنمەنچىلىك قىلىش ئالاھىدىلىكى گەۋدىلىك، ئۇمۇ رىم پادىشاھلىرىدەك ئۆزىنى ‹ئىلاھنىڭ ئەۋلادى› دەپ قاراپ، ئىلاھ مارىسنى ‹بەلكىم مېنىڭ ئەجدادىم بولۇشى مۈمكىم› دەپ ھىساپلىغان.
ئاتتىلا ھۇن ئىمپىرىيەسىنىڭ بۇنچە كەڭرى زېمىنىنى قانداق ئىدارە قىلغان؟
رىم ئىمپىرىيەسىنىڭ باشقۇرۇش سىستېمىسى قاتتىق ئىدارە قىلىدىغان بىر قانچە ئورگاندىن تەركىب تاپقان بولسا، ھۇن ئىمپىرىيەسى بىرلا شەخسكە تايىنىش سىستېمىسى ئارقىلىق ئىمپىرىيە زېمىنىغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان.
ئاتتىلا گاللىيەگە يۈرۈش قىلىشنىڭ ئىستىراتىگىيەسىنى تۈزۈۋاتقاندا باشقا يەرلەردىكى ئۇرۇشلارنىڭ تەرەققىياتىنى قانداق بىلگەنلىكى ھازىرغىچە بىر سىر بولۇپ تۇرماقتا. ئۇ تۆت مىڭ كىلومېتىر يىراقلىقتىكى پىرسىيەدە بولۇۋاتقان ئۇرۇشنىڭ ئەھۋالىدىن قانداق خەۋەر تاپقان؟
تەڭرىقۇتنىڭ يېنىدا ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان مۇشاۋۇرلاردىن ئونىگىسىئوس بىلەن سىكتاس ئاكا – ئۇكا ئىككىيلەن بار ئىدى. بۇ ئىككىسى يۇنانلاشقان ياۋايىلاردىن بولۇپ، ئۆزلىرىگە يۇنانچە ئىسىم قويۇۋالغان. ئۇلار گېرىك تىلى، لاتىن تىلى ۋە ھۇن تىلىنى بىلگەن.ئونىگىسىئوسنىڭ ئورنى ئاتتىلادىنلا كېيىن تۇرغان. بەلكىم ئۇ ئاتتىلا چەكسىز ئىشەڭەن بىردىنبىر شەخس بولۇشى مۇمكىن.
ئىمپىرىيەنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئاتتىلا ھۆكۈمرانلىقىنى بېقىندى گىرمان دۆلەتلىرىنىڭ پادىشاھلىرىغا تايىنىپ يۈرگۈزگەن. بۇلارنىڭ ئىچىدە نۇرغۇن ئالان بەگلىرى، شەرقىي گۇتلارنىڭ پادىشاھى رەدارىسى، گىپىتلارنىڭ پادىشاھى ئادارىسى قاتارلىقلار بار ئىدى. يوھاننىس: ‹ئادارىسىنىڭ نامى ئەڭ مەشھۇر بولۇپ، سادىقلىقتا ھەتتا ئاتتىلانىڭ مەسلەھەتچىلىرىدىن بولۇپ قالغان. بارلىق پادىشاھلارنىڭ ئىچىدە كاللىسى ئۆتكۈر ئاتتىلا ھەممىدىن بەك ئادارىسىغا ئامراق› دەپ يازغان. گىپىتلار ئىلگىرى ھونلار بىلەن ھايات – ماماتلىق جەڭلەرنى قىلغان خەلق بولۇپ، ئاخىرى يەنىلا ھۇنلارنىڭ ئەڭ مۇھىم ئىتتىپاقدىشى بولۇپ قالغان. گىپىتلارچە سادىقلىق ماقال – تەمسىللەردە گىرمان مىللىتىنىڭ پەزىلىتىدىكى ‹مۇتلەق ئىتائەت قىلىش› مەنىسىنى ئىپادىلەيتى.
خەلقى ئۈچۈن ئېيتقاندا، ئاتتىلا خۇددى ئادەتتىكى ئاتىدەك تەڭرىقۇت بولغان. قوشۇندا بىر ئاددىي لەشكەردەك بولغان. ئۇ قانۇننى قاتتىق ئىجرا قىلىپ، جازا بىلەن مۇكاپاتنى ئېنىق ئايرىغان.
ئاتتىلانىڭ بۇنداق كىشىدە چوڭقۇر تەسىر قالدۇرىدىغان ئاددىي – ساددىيلىقى بەلكىم بىر تاكتىكا بولۇشىمۇ مۇمكىن. ئۇنىڭ شاراب ئىچىش ئادىتى ۋە ئۈزۈلدۈرمەستىن يېڭى – يېڭى ساھىبجاماللارنى ئەكەلدۈرۈپ، ھەرەمخانىسىنى توشقۇزۇپ تۇرۇشى، ئۇنىڭ تۇرمۇش جەھەتتە قانداقلا دېگەن بىلەن ئۆزىنى تۇتىۋالالمىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
جوردانىس گوتلار تارىخىدا ئاتتىلانى مۇنداق تەسۋىرلىگەن: ‹ئۇ پاكىنەك، كۆكرىكى كەڭ، يوغان باش، كىچىك كۆزلىرى كۈلرەڭ، بۇرنى پاناق، قارامۇتۇق ئادەم. قەدەملىرى ئېغىر، كۆز قاراچۇقى پىرقىراپ تۇرىدۇ. بەدەن ھەرىكىتىدىن ئىرادىسى ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ. ئۆزى ئۇرۇشخۇمار بىر كىشى. ئۇ تۇغۇلۇشىدىنلا ھەممە مىللەتلەرنى قورقۇتۇپ، پۈتۈن دۇنيانى ساراسىمىگە سالغان ئادەم›.
پىرىسكوس ئاتتىلا توغرىسىدا مۇنداق دەپ يازغان: ‹ئۇ ئۇرۇشقا ئامراق بولسىمۇ، ھامان يەتتە ئۆلچەپ بىر كىسەتتى. ئاساسەن ئەقىلگە تايىناتتى. باشقىلارنىڭ ئىلتىجاسىغا ھېسداشلىق بىلدۈرەتتى. بېقىنغانلارغا بەك كەڭچىلىك قىلاتتى. ئۇ ھەم ئەقىللىق، ھەم ھىيلىگەر بولۇپ، باشقىلارغا تەھدىت سالغاندا تەھدىت سېلىۋاتقىنىنى سەزدۈرمەيتى›.
ئاتتىلانىڭ بىر پارچىمۇ ئىشەنچىلىك رەسىمى قالدۇرۇلمىغان. رەسساملارنىڭ تەسۋىرىدىكى ئاتتىلانىڭ رەسىمىدە ياۋرۇپالىقلارنىڭ چىراي ئالاھىدىلىكى ئىپادىلەڭەن.
ئىتالىيەنىڭ پارمادىكى كارت مۇناستىرىنىڭ سىرتقى تېمىدىكى بىر مەرمەر تاشقا بۇ ھۇن تەڭرىقۇتىنىڭ باش سۈرىتى قاپارتما قىلىپ ئويۇلغان بولۇپ، سۈرەتنىڭ ئاستىغا ‹ئاتتىلا，فلاگەللۇم - تەڭرىنىڭ جازاسى› دېگەن مەنىدىكى چۈشەندۈرۈش يېزىلغان. بۇ نەچچە ئەسىردىن كېيىنكى كىشىلەر ئۇنىڭغا بەرگەن نام ئىدى.
ئاتتىلانىڭ ئەڭ خەتەرلىك دۈشمىنى يەنىلا ئائىتىئوس بولۇپ، ئۇ رىمنىڭ ئۇرۇشخۇمارلىرىدىن ئىدى. ئۇ راۋىنادىكى چىغىدا ئاتتىلا بىلەن ئاغىنە بولۇپ ئۆتۈپ، ئۇزاق مەزگىل بىر سەپتە تۇرۇپ جەڭ قىلغان بولسا، ئەمدى ئەشەددىي دۈشمەنلەردىن بولۇشۇپ قالغان ئىدى. بۇ ئىككىيلەننىڭ سىياسىي مەقسىتى ئوخشىمايتى. دۈشمەن بولۇشۇپ قىلىشتىن ئىلگىرى، ئائىتىئوس ھۇنلارنىڭ يارىدىمى ئارقىلىق رىمدەك كۆپ مىللەتلىك دۆلەتنىڭ پارچىلىنىپ كەتمەسلىكىگە كاپالەتلىك قىلغان.
451 – يىلى 2 – ئايدا ئاتتىلا رەھبەرلىكىدىكى كۆپ دۆلەت قوشۇنلىرى بىلەن رىملىقلار ئوتتۇرىسىدا بىر مەيدان دەھشەتلىك ئۇرۇش باشلانغان. تارىخچىلار بۇ ئۇرۇشنى ‹كاتالونىيان ئۇرۇشى› دەپ ئاتىغان.
رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، ئاتتىلانىڭ پارىزغا ھۇجۇم قىلىشىنى توسۇش ئۈچۈن، پارىز شەھىرىنىڭ ھىمات ئىلاھى بولغان كىنوۋىۋا ئاپاق كىيىنىپ ئاتتىلانىڭ ئالدىغا بېرىپ، ‹ۋىجدانىڭ ئۆرتەڭۈدەك ئەيىپلىنىپ، ئاتلىق لەشكەرلىرىڭ، جەڭ ھارۋىلىرىڭ، ئادەملىرىڭ ۋە ئەگەشكۈچىلىرىڭنى ئېلىپ، قىيقاس – سۈرەن سېلىشقىنىڭچە شەرققە چېكىنىسەن› دېگەن ئىمىش.
بۇ ئۇرۇشتا دەسلەپتە ئاتتىلا غەلىبە قىلغان بولسىمۇ، لېكىن كېيىن يېڭىلىپ قالغان. تارىخشۇناسلار ‹بۇ ئۇرۇش جەريانىدىكى زور قىرغىنچىلىقتا 150 مىڭ ئادەم ئۆلگەن. ھەتتا بەزىلەر ئۆلگەنلەرنىڭ سانى 500 مىڭغا يەتكەن دېيىشىدۇ›. فرانسىيىلىك يازغۇچى ۋىكتور ھيوگۇ: ‹ھونلار بۇ يەردە شامپانىيە زېمىنى تەرىپىدىن يۇتۇۋىتىلگەن› دەپ يازغان.
ئاتتىلا بۇ قېتىمقى جەڭدىن كېيىن نېمە قىلىشىنى بىلەلمىگەن ۋە قوشۇننى قايتا رەتكىمۇ سالماستىن پاننونىيەگە چېكىنىشكە پەرمان چۈشۈرگەن.
ئاتتىلانى چېكىنىشكە قىستىغان نەرسە زادى نېمە؟ ھەربىي ئىشلار نۇقتىسىدىن قارىغاندا، ئاتتىلا ئۇرۇش جەريانىدا بۇلاپ ئالغان ئولجىلارنى خەتەرگە ئۇچراتماسلىق ئۈچۈن ئىستىراتىگىيەلىك چىكىڭەن. ھەتتا ئائىتىئوسمۇ ئاتتىلانىڭ چىكىڭەنلىكىدىن قاتتىق ھەيران قالغان. ھىرىپ ھالىدىن كەتكەن بۇ قوشۇنغا يەنە بىر قېتىم زەربە بەرگەن بولسا، بەلكىم ھونلار ئاسانلا ياۋرۇپانىڭ تارىخ سەھنىسىدىن ئەبەدىي قوغلىنىپ كېتىشى مۇمكىن ئىدى. ئەمما ئائىتىئوس ئۇنداق قىلمىغان. ئۇ بەلكىم ‹ھۇنلاردىن ئىبارەت بۇ يايلاق مىللىتى – رىملىقلارغا تەھدىت سېلىۋاتقان گىرمانلارنى تىزگىنلەپ تۇرالىشى مۇمكىن› دەپ ئويلىغان بولسا كېرەك.
452 – يىلى ئاتتىلا ‹كاتالونىيان ئۇرۇشى› دىكى مەغلۇبىيەتتىن پەيدا بولغان ئار – نومۇسنى يۇيۇش ئۈچۈن يەنە قوشۇن توپلاپ، رىمغا يۈرۈش قىلغان. بۇ ئۇرۇش ھالقىلىق باسقۇچقا قەدەم قويغاندا، ئىككى خىل دۇنيانىڭ ۋەكىللىرى ئۇچراشقان. پاپا لېئوⅠ – رىم ۋە خىرىستىيان دۇنياسىغا ۋەكىل بولۇپ، ئاتتىلا – ياۋايى قەبىلىلەر بىلەن خىرىستىيان دىنىغا ئىشەنمەيدىغان غەيرىي دىندىكىلەرنىڭ داھىيسى سۈپىتىدە ئۇچراشقان. پاپا لېئوⅠ ئىنتايىن يۇقىرى سۆھبەت ماھارىتى بىلەن مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا ئاتتىلانى ئۆز پىلانىدىن ۋاز كېچىشكە كۆندۈرگەن. رىمنى تالان – تاراج قىلماسلىق بەدىلىگە، رىملىقلار ئىتالىيەنىڭ شىمالىدىكى شەھەرلەردىكى ئىبادەتخانا، چېركاۋ ۋە مۇناستىرلاردىكى زور بايلىقلارنى ئاتتىلاغا بېرىۋەتكەن. ھۇنلارغا ئەسىر چۈشكەن ئاياللار، بالىلار ۋە شەخسىي ئەركىنلىكى بولمىغان كىشىلەر ھۇنلارغا قۇل بولۇپ كەتكەن.
سۆھبەت جەريانىدا ئاتتىلا سىپايىلىك بىلەن ھەيۋە كۆرسەتكەن. ئۇ ئۆزى ئاتتىن چۈشمىگەن ھەم پاپا لېئوⅠ نىمۇ ئۆزىدەك ئاتقا مىنىپ تۇرۇپ سۆھبەتلىشىشكە مەجبۇرلىغان. كىيىنكىلەرنىڭ رىۋايەت قىلغانلىرىغا قارىغاندا، پاپا لېئوⅠ دىن چاقنىغان خىرىستىيان دىنىنىڭ نۇرى ۋە شۇ چاغدا كۆكتە كۆرۈڭەن ئەيسا ئەلەيھىسسالامنىڭ ئىككى شاگىرتى پېتىروس بىلەن پائۇل ئاتتىلانى بويسۇندۇرغان ئىمىش. ئاتتىلا توۋا – ئىستىغپار ئېيتىپ، خىرىستىيان دىنىغا بەيئەت قىلىپ، دىنغا كىرىش مۇراسىمى ئۆتكۈزگەن ئىمىش.
ئاتتىلانىڭ ھاياتىغا دائىر رىۋايەتلەر كۆپ بولۇپ، 453 – يىلى ئۇنىڭ توي كېچىسى سىرلىق ھالدا كىلىنچەكنىڭ قۇچىقىدا ئۆلۈپ كېتىشى – ئەينى چاغدا كىشىلەرنىڭ ھەر خىل قىياس – تەسەۋۋۇرلىرىنى قوزغىغان.
تارىخشۇناسلار تارىختا ئاتتىلانىڭ ئۇچ خىل تىپىك ئوبرازى بارلىقىنى بايقىغان. بۇلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:
(1) ئاتتىلا – رەھىمسىز قاراقچى ۋە تەڭرى ئىنسانلارغا بەرگەن ئاپەت.
(2) ئاتتىلا – تالانتلىق سىياسىيون ۋە كۆپ مىللەتكە رەھبەرلىك قىلغان تەڭرىقۇت.
(3) ئاتتىلا – ئاق كۆڭۈل ھۆكۈمران.
453 – يىلى ئاتتىلا ۋاپات بولغاندىن كېيىن، تەڭرىقۇتلۇق تەختىگە ۋارىسلىق قىلغۇدەك ئاتتىلانىڭ باراۋىرىدىكى ئىزباسار تېپىلمىغانلىقتىن، ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان ياۋروپا ھۇن ئىمپىرىيەسى ئۈزۈل – كېسىل پارچىلىنىپ كەتتى.

مەنبە:
ئۆمەرجان نۇرى تەرجىمە قىلغان، گىرمانىيەلىك ئەك.شىمىس يازغان «ئاتتىلا ھەققىدە رىۋايەت». قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى 2004 - يىل 4 - ئاي نەشرى.
تورغا تەييارلىغۇچى: كەتمەنباي. باشقا تور بىكەتكە يوللىماڭ
&&&&&&&&&&&&&&&