Turghun Almas we «Tenlirim Yapraq»

«Tenlirim Yapraq»


Turghun Almas


Tenlirim yapraq, titrep turmidi.
Yürikim derdlik, erkin soqmidi.
Kördüm pighanda séning halingni,
Oyla ey yarim ghunche chaghingni.

Astilap ösüp on beshke kirdim,
Téximu dehshet basti pelekni.
Dost we düshmenni perq ételmidim,
Bir zalim qanxor ezdi yürekni.

Ümidim oyghaq, meghrur yashliqim.
Ötmüshni eslep közni yashlima.
Qedirlik janan söygen amriqim,
Quchaghing kengri, méni tashlima.

Oyla ey yarim reqipler yaman.
Ger oyghanmisang yighlatur zaman.
Méning chirayim sarghaydi saman.
Emdi men kettim, sen qalghin aman.

(1946 - Yil 1- ay. Qeshqer)

--------------------------------------
«Tenlirim yapraq» - shair turghun almasning «ömrüngge baq» we «mektepke» digen nadir shéirliridiki nadir misralardin tallap tüzülgen yene bir nadir shéiri.
--------------------------------------
(Menbe: «qeshqer edebiyati» zhornilining 1985- yilliq 6- sani)
--------------------------------------


Turghun almasning terjimihali


Turghun almas - ataqliq tarixchi we talantliq shair.
Turghun almas 1924 - yili 10 - ayning 30 - küni qeshqer konisheher nahiyisi döletbagh yézisining tarboghuz kentide dunyagha kelgen.
Turghun almas 1934 - yilidin 1939 - yilighiche, bulaqsu rayoni örkesh yéza bashlan'ghuch mektipide oqudi.
1939 - Yili 9 - aydin 1942 - yili 8 - ayghiche, ürümchidiki sabiq ölkilik pidagogika mektepte,
1956 - Yili 6 - aydin 1957 - yili 6 - ayghiche, lushun edebiyat shöyünide oqudi.
Turghun almas 40 - yillardin bashlapla rus, fransuz, in'giliz klassik yazghuchiliri we sowét yazghuchilirining eserliri bilen tonushushqa bashlighan bolup, uning ijadi paaliyitimu ashu yillarda bashlan'ghan.
Turghun almasning ijadiy paaliyiti shéiriyettin bashlan'ghan bolup, 1941 - yili élan qilghan «qaytmaymiz» namliq shéiri shair ijadiyitining tünji méwisi hésaplinidu.

Turghun almas 1942 - yili 8 - ayda, sabiq ölkilik sifenni tamamlighandin kéyin, qarasheher nahiyesining denzil yézisidiki bashlan'ghuch mektepke mudir boldi.
1943 - Yili gomindangchilarning heqiqetke qarshi töhmet bilen tolup - tashqan «nutuq» lirigha qarshi chiqqanliqi we yashlar arisida gomindang eksiyetchilirining fashistik diktaturisigha qarshi dadil teshwiqat élip barghanliqi üchün, gomindang dairiliri teripidin qolgha élindi.
Bu bir mezgillik türme hayatida u
«Tutqun»,
«Ghérip momay»,
«Jemile»,
«Azadliq mesh'ili»,
«Ikki tamche yash»,
«Chopan»
Qatarliq shéirlarni yézip, özining azadliqqa bolghan teshnaliqini we künlerning biride azadliq téngining atidighanliqigha bolghan küchlük ishenchisini ipadilidi.

Turghun almas 1946 - yilning béshida, qamaqtin boshitilghandin kéyin, öz yurti qeshqerge piyade yétip bérip, qeshqer konisheher nahiysidiki bir bashlan'ghuch mektepning uqutquchiliqigha mingbir musheqqette érishken.
Shair bu mezgilde
«Tenlirim yapraq»,
«Yashliqim»,
«Ana tupraq üchün»
Qatarliq yalqunluq inqilabiy shéirlarni yézip, xelq ammisini gomindang eksiyetchilirige qarshiy küresh qilishqa chaqirdi.
Uning «tenlirim yapraq» namliq shéiri xelq arisda naxsha qilip éytilip, shinjangning hemme yerlirige taraldi.

1946 - Yiili 6 - ayning 15 - küni «11 maddiliq bitim»(gomindang dairiliri bilen üch wilayet waqitliq hökümiti otturisida tüzülgen bitim) élan qilin'ghandin kéyin, shinjang xelqi (asasen gomindang hökümranliqidiki yette wilayet xelqi) ning hayatida qisqa muddet ömür sürgen démokratiye, tinchliq mezgili bashlandi.
Turghun almas bu waqitta qeshqerdiki uqutquchi yétishtürüsh kursigha mudir, qoshumche qeshqer darilmuelliminning tertip mudiri bolup teyinlendi.
Bu mezgilde shair özining
«Ümidlik xiyal»,
«Jenub sadasi»,
«Munglirim»
Qatarliq shéirliri arqiliq xelqni gomindang fashistlirining mustebit hakimiyitini aghdurup tashlashqa chaqirdi.

1947 - Yili 5 - ayda, exmatjan qasimi, jang jijunglar jenubiy shinjangni közdin kechürüsh üchün qeshqerge kelgende, turghun almas üch kishidin terkip tapqan xelq wekilliri terkibide jang jijung bilen söhbet ötküzüp, xelqning heqqani meydanini ipadilidi. Exmatjan qasimi qatarliqlar ürümchige qaytqandin kéyin, gomindang hökümranliqidiki rayonlarda aq térrorluq yene ewj aldi.
Mana shundaq xeterlik peytte shair «satqun'gha ölüm» namliq jenggiwar shiirini yézip, jang jyéshini we uning shinjangdiki milliy ghalchilirini ashkara dumbalidi.

Gomindang dairiliri 1947 - yili 7 - ayning 21 - küni kichisi, qeshqer darilmuelliminni qorshap, turghan almasni tutqun qilip, sabiq gomindang 42 - jünining qeshqer yéngisheher nahiysidiki herbiy qamaqxanisigha qamidi. Gomindang soraqchiliri shairni qattiq qiyin - qistaqqa élip, wehshiylerche qiynap boysundurushqa urun'ghan bolsimu, lékin uni qilche tiz püktürelmidi.
U solaqta yatqan chaghliridimu «güzilim» qatarliq shéirlarni yézip, özining inqilabiy ümidwarliqi bilen sunmas iradisini namayan qildi.

Junggo xelq azatliq urushining omumyüzlük ghelibige yüzlinishi, üch wilayet inqilabiy hökümitining qet'iy telipi we xelq ammisining küchlük bésimi netijiside, gomindang eksiyetchiliri 1949 - yili 4 - ayning 8 - küni shairni qamaqtin bushitishqa mejbur boldi.
Turghun almas shuyili 8 - ayda ghuljigha kélip taki azadliqqiche «algha» gézitide tehrir bolup ishlidi.
Azatliqtin kéyin, 1950 - yilidin 1953 - yili 7 - ayghiche, qeshqer we ürümchide jamaet xewpsizlik saheside mes'ul xizmetlerni ishlidi. 1953 - Yili 7 - aydin 1990-yiighiche shinjang uyghur aptunom rayonluq edebiyat - sen'etchiler birleshmiside tehrirlik, terjimanliq , edebiy ijadiyet we axirida tarix tetqiqatchisi bolup xizmet qildi .

Turghun almas edebiy ijadiyetke kirishkendin boyan, edebiyatning herqaysi jhanirlirida nurghunlighan eserlerni yazghandin tashqiri, uyghur edebiyati tarixi we uyghur tarixigha dair xéli köp eserlerni yazdi. Turghun almasning
«Tarim shamalliri»,
«Tang seher» namliq shéir toplamliri,
«Qizil bayraq» powésti,
«Pichaq» dramisi neshir qilindi.
Hemde «qizil bayraq» namliq powisti 1955 - yili shinjangda ötküzülgen edebiy eserlerni bahalashta 1 - derijilik mukapatqa érishkendin tashqiri xenzu, in'giliz, rus tillirigha terjime qilindi. «Pichaq» dramisi «junggo shijüy» neshriyatida 1958 - yili xenzuche ayrim kitap bolup neshir qilindi.

Turghun almas edebiyat we tarix tetqiqatigha dair 40 parche ilmiy maqale yazdi, bu maqaliler
«Tarim»,
«Shinjang mediniyiti»,
«Shinjang yashliri»,
«Shinjang maaripi»,
«Qeshqer pidagogika shöyüeni ilmiy jhuznili»,
«Qeshqer edebiyati»,
«Milliy yazghuchilar»
Qatarliq jhurnallarda élan qilindi.
Turghun almas xenzu tili - yéziqini mukemmel bilgendin tashqiri, rus, türk tillirinimu yaxshi bilidu.

Turghun almas hayatida bash tetqiqatchi, junggo ijtimai penler akadémiyesi ottura asiya tetqiqat jem'iyitining ezasi, junggo yazghuchilar jem'iyitining ezasi, shinjang uyghur aptunom rayonluq edebiyat - sen'etchiler birleshmisining hey'et ezasi, junggo yazghuchilar jem'iyiti shinjang uyghur aptunom rayonluq shöbisining hey'et ezasi, «qutadghubilig» ilmiy tetqiqat jem'iyitining hey'et ezasi qatarliq xizmet we ijtimaiy wezipilerde bolghan.

Turghun almas 1980- yilidin bashlap
«Hunlarning qisqiche tarixi»,
«Uyghurlar»,
«Uyghur idiqut xanliqi»,
«Türkler»,
«Qedimqi uyghur edebiyati»
Qatarliq tarixiy eserlerni yazdi.

Uning «hunlarning qisqiche tarixi» namliq esiri gérmaniyening hamborgda némis tiligha terjime qilinip neshir qilin'ghan bolsa,
«Qedimki uyghur edebiyati» namliq esiri seudi erebistanida ereb tiligha terjime qiilnip neshir qilindi.

1990 - Yili etiyazda turghun almasning
«Uyghurlar»,
«Hunlarning qisqiche tarixi» we
«Qedimki uyghur edebiyati»
Qatarliq üch kitabi cheklinip, pütkül shinjang boyiche «üch kitab»ni tenqitlesh herkiti qozghaldi.

Hayatining yérimini japaliq edebiy ijadiyet we ilmiy tetqiqat ishlirigha béghishlighan bu péshqedem tarixchi we shair 2001 - yili 9 - ayning 11 - küni 77 yéshida ürümchide wapat boldi.
***************************