ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ گۈللىنىش ئاساسى - يىپەك يولىنى قايتا قۇرۇش
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ گۈللىنىش نۇقتىسى- يىپەك يولىنى قايتا قۇرۇش
( نۆۋەتتە، قازاقىستان پرېزىدېنتى نۇرسۇلتان نازاربايېفنىڭ مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىتتىپاقى ئاستىدا بارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، ئورتاق گۈللىنىشنى قولغا كەلتۈرۈش ئىدىيىسى كەڭ مۇنازىرە قوزغاۋاتقان بىر پەيتتە يەنە بىر يېڭى تېما يەنى ئوتتۇرا ئاسىيادا يېڭى يىپەك يولى قۇرۇپ، غەرب بىلەن شەرقنىڭ ئىقتىساد ئالماشتۇرۇشىدا ۋاسىتىچىلىك قىلىش ئارقىلىق رايوننىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە باشقا جەھەتلەردىن تەرەققى قىلىپ رونا تېپىشىنى تەمىنلەش مەسىلىسى مۇنازىرە قوزغىماقتا.)
قاتناش راۋانلاشسا، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سودا مىقدارى ئاشىدۇ
سوۋېت ئىتتىپاقى يىمىرىلگەندىن كېيىن يىپەك يولىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ھەم ئۇنى زامانغا لايىق يېڭىچە ئاساستا قۇرۇپ چىقىش مۇمكىنچىلىكى پەيدا بولدى. چۈنكى، مەركىزىي ئاسىيا رايونىنىڭ شەرقتە جۇڭگو، جەنۇبتا ئىران ۋە تۈركىيە بىلەن بولغان سودا -ئالاقە يوللىرى ئېچىلغان بولۇپ، چار رۇسىيە ۋە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىسىنى قامال قىلىۋېلىشىغا خاتىمە بېرىلدى.
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سودا ۋە قاتناش يولى ئۈستىگە جايلاشقانلىقى خەلقئارا جەمىيەتنىڭ بارغانسىرى دىققىتىگە سازاۋەر بولۇشقا باشلىغان بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ئۆزلىرىلا ئەمەس بەلكى، خەلقئارا جەمىيەت رايوننىڭ سودا ۋە قاتناش يوللىرىنى قۇرۇپ چىقىش ھەم ياخشىلاش شۇنىڭدەك راۋانلاشتۇرۇشنىڭ زۆرۈرلۈكى تونۇپ يەتمەكتە.
بۇ مەسىلىگە دىققەت قىلغان ئاسىيا تەرەققىيات بانكىسىنىڭ تەكشۈرۈشىچە، ئەگەر ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ئافغانىستان بىلەن بولغان قاتناش يوللىرىنى ياخشىلانسا، رايوننىڭ سودىسى 80 % ئېشىپ، يىللىق سودىسى 12 مىليارد دوللارغا يېتىشى مۇمكىن ئىكەن.
ئۇنىڭدىن باشقا يەنە مۇتەخەسسىسلەر جۇڭگو ، ھىندىستان، ياۋروپا، رۇسىيە ۋە يېقىن شەرقنى بىر-بىرىگە باغلايدىغان چوڭ قۇرۇقلۇق خاراكتېرلىق سودا يوللىرى ئېچىلسا، بۇ يوللارنى كېسىپ ئۆتىدىغان مەركىزىي ئاسىيانىڭ مەزكۇر سودىدىن تېخىمۇ زور پايدىلارغا ئېرىشىشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇشماقتا.
جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ ھەمكارلاشماسلىقى تىجارەتكە قىيىنچىلىق پەيدا قىلماقتا
لېكىن، ئوتتۇرا ئاسىيا مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ ئىنكاس قىلىشىچە، مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى سودا ئالاقىلىرى ۋە قاتناش مەسىلىسى يىلدىن يىلغا كۆپ قىيىنچىلىقلارغا ئۇچراشقا باشلىغان بولۇپ، قاتناش ئۆتكەللىرىنى قاتتىق كونترول قىلىش ھەم تۈرلۈك توسالغۇلارنى پەيدا قىلىش ئەھۋاللىرىمۇ كۆرۈلمەكتە.
تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان بىلەن ئۆزبېكىستان ھەم ئۆزبېكىستان بىلەن قازاقىستان ئارىسىدىكى چېگرا ئۆتكەللىرىنىڭ يۈك ماشىنىلىرىدىن ھەر خىل ۋە كۆپ خىل ھۆججەتلەرنى تەلەپ قىلغانلىقى سودا -ئالاقىلىرىغا نىسبەتەن پايدىسىز ئەھۋاللارنى پەيدا قىلغان. ھەتتا خۇسۇسىي تىجارەتچىلەرنىڭمۇ ئۆزارا بېرىپ مال ئۆتكۈزۈپ سودا قىلىشىغىمۇ ھەر خىل توسالغۇلار پەيدا قىلىنغان.
مەسىلەن، ئىلگىرى قىرغىزىستان بىلەن قازاقىستان ئارىسىدا تىجارەتچىلەرنىڭ ئۆزارا بېرىپ كېلىپ سودا قىلىش ھەمدە قازاقىستان ئارقىلىق ئۇيغۇر ئېلى بىلەن سودا قىلىش ئىشلىرى بىراز ياخشى تاموجنا قاماللىقىنى كۈچەيتكەن. بۇ تىجارەتچىلەرگە قىيىنچىلىقلارنى ئېلىپ كەلگەن،
ئۆزبېكىستان ھۆكۈمىتىمۇ قوشنا دۆلەتلەردىن ئىمپورت قىلىشنى چەكلەش ئۈچۈن چېگرا ئۆتكەللىرىدە بەزى قانۇنىي -تۈزۈملەرنى بېكىتكەن . ئاھالىلارنىڭ ئەركىن سودا ئالاقىلىرىغا چەك قويۇلغانلىق ئۈچۈن خەلق قىممەت چۈشىدىغان يوللارنى تاللاشقا مەجبۇر بولغان.
ئەلۋەتتە، كۆپلىگەن سىياسىيونلار ۋە مۇتەخەسسىسلەر مەركىزىي ئاسىيا رايونىنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن ئۆز ئىچىدىكى قاتناشنى راۋانلاشتۇرۇش شۇنىڭدەك خەلقئارالىق قاتناشنى باغلاش رولىنى ئاشۇرۇش كېرەكلىكىنى تەشەببۇس قىلىپ، تۈرلۈك كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويماقتا. يېقىندا ، ۋاشىنگتوندىكى جوھن خوپكىنس ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاۋكازىيە تەتقىقات ئىنىستىتۇتىنىڭ باشلىقى پروفېسسور فرېد ستارنىڭ باش تەھرىرلىكىدە «يېڭى يىپەك يوللىرى» ناملىق تەتقىقات كىتابى نەشىر قىلىندى. كىتاب باش مۇھەررىرى فرېد ستار بۇ يوللارنى ئېچىش ۋە راۋانلاشتۇرۇش ئۈچۈن ئالدى بىلەن رايوندىكى دۆلەتلەرنىڭ ئۆز سىياسىي مەنپەئەتلىرىنى بىر چەتكە قويۇشى لازىملىقىنى كۆرسىتىپ،" يىپەك يوللىرى لايىھىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش بىر دۆلەت ياكى خەلقئارا تەشكىلاتنىڭ قولىدىكى ئىش ئەمەس، بەلكى بارلىق مەملىكەتلەرنىڭ سىياسىي ئىرادىسىگە باغلىق "دەيدۇ.
ب د ت مۇ ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنى ئۆزارا ھەمكارلىشىپ، سودىغا كۆڭۈل بۆلسە، ھەر بىر مەملىكەتنىڭ دۆلەت مەھسۇلاتى 10 يىل ئىچىدە 50 % ئۆسىدىغانلىقىنى پەرەز قىلغان.
بۇنىڭدىن تۆت يىل ئىلگىرى جوھن خوپكىنس ئۇنىۋەرسىتېتى، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاۋكازىيە تەتقىقات ئىنىستىتۇتىنىڭ "شىنجاڭ تەتقىقات لايىھىسى" دەپ ئاتالغان چوڭ ھەجىملىك تەتقىقات پىلانىغا رەھبەرلىك قىلىپ، " شىنجاڭ جۇڭگونىڭ مۇسۇلمانلار چېگرىسى "دەپ ئاتالغان كىتابنى باش بولۇپ نەشىر قىلدۇرغان پروفېسسور فرېد ستار ئەپەندىنىڭ قارىشىچە، مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ قاتناش يوللىرىنى ياخشىلاش مەسىلىسىدە ھەمكارلىشالماسلىقىدىكى ئاساسىي سەۋەبنىڭ " بىخەتەرلىك ۋە شارائىت مەسىلىسى ھەم ئەمەس بەلكى، ئىچكى مەسىلىلەر ھەم چەكلىمىلەر ، ئەڭ زور توساقلارنىڭ بىيوكراتىيە ۋە قەغەزۋازلىق ئىكەنلىكى" نى چۈشەندۈرىدۇ.
بىراق، قىرغىزىستان دىپلوماتى جىنبېك قۇلىبايېف بولسا، ئوتتۇرا ئاسىيا ھۆكۈمەتلىرىنىڭ مەسىلىلەرنى چۈشىنىدىغانلىقى، ئەگەردە تاموجنا تەكشۈرۈشلىرى ئاسانلاشتۇرىۋېتىلسە ۋە ياكى ئەركىنلەشتۈرىۋېتىلسە، زەھەرلىك چېكىملىك سودىسى ھەم بىخەتەرلىك مەسىلىسى كۈچىيىپ كېتىشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھەمكارلىقى ــ گۈللىنىشنىڭ ئاساسى
قازاقىستان پرېزىدېنتى نۇرسۇلتان نازاربايېف ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىتتىپاقىنى قۇرۇپ، بىر گەۋدىگە ئايلىنىشنىڭ رايوننىڭ سىياسىي، سودا- ئىقتىسادىي جەھەتتىن گۈللىنىشىنى ھەم بىخەتەرلىكىنى ھەقىقىي يوسۇندا كاپالەتكە ئىگە قىلغىلى بولىدىغانلىقى شەرھلىگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ھازىرقىدەك پارچىلىنىپ تۇرۇش ۋە ئۆزارا ئايرىمىلىقنى كېڭەيتىش ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ۋە خەلقىنى گۈللەندۈرۈشكە پايدىسىز ئامىللاردىن ئىبارەت. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يېڭى يىپەك يولىنىڭ ئۆتكىلى بولۇپ، غەرب بىلەن شەرقنى سودا-ئىقتىسادىي جەھەتتىن باغلاپ، پايدىغا ئېرىشىش ئۈچۈن ئۆزارا ھەمكارلىقنى چوڭقۇرلاتماي ھەتتا بىرلەشمەي مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا غەرب ئىستراتېگىيىچىلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ھەمكارلىشىپ، يېڭى يىپەك يولىنى قۇرۇشنى تەشەببۇس قىلغان.
:مەنبە(AEAR خەۋەر تور بېتى ئۈمۈدۋار خەۋىرى)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
Ottura asiyaning güllinish asasi - yipek yolini qayta qurush
Ottura asiyaning tereqqiyat nuqtisi- yipek yolini qayta qurush
( Nöwette, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning merkiziy asiya döletliri ittipaqi astida barliq ottura asiya jumhuriyetlirini birleshtürüp, ortaq güllinishni qolgha keltürüsh idiyisi keng munazire qozghawatqan bir peytte yene bir yéngi téma yeni ottura asiyada yéngi yipek yoli qurup, gherb bilen sherqning iqtisad almashturushida wasitichilik qilish arqiliq rayonning siyasiy, iqtisadiy we bashqa jehetlerdin tereqqi qilip rona tépishini teminlesh mesilisi munazire qozghimaqta.)
Qatnash rawanlashsa, ottura asiyaning soda miqdari ashidu
Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin yipek yolini eslige keltürüsh hem uni zaman'gha layiq yéngiche asasta qurup chiqish mumkinchiliki peyda boldi. Chünki, merkiziy asiya rayonining sherqte junggo, jenubta iran we türkiye bilen bolghan soda -alaqe yolliri échilghan bolup, char rusiye we sabiq sowét ittipaqining ottura asiyaning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini qamal qiliwélishigha xatime bérildi.
Ottura asiyaning soda we qatnash yoli üstige jaylashqanliqi xelq'ara jemiyetning barghansiri diqqitige sazawer bolushqa bashlighan bolup, ottura asiya döletlirining özlirila emes belki, xelq'ara jemiyet rayonning soda we qatnash yollirini qurup chiqish hem yaxshilash shuningdek rawanlashturushning zörürlüki tonup yetmekte.
Bu mesilige diqqet qilghan asiya tereqqiyat bankisining tekshürüshiche, eger ottura asiya döletlirining afghanistan bilen bolghan qatnash yollirini yaxshilansa, rayonning sodisi 80 % éship, yilliq sodisi 12 milyard dollargha yétishi mumkin iken.
Uningdin bashqa yene mutexessisler junggo , hindistan, yawropa, rusiye we yéqin sherqni bir-birige baghlaydighan chong quruqluq xaraktérliq soda yolliri échilsa, bu yollarni késip ötidighan merkiziy asiyaning mezkur sodidin téximu zor paydilargha érishishi mumkinlikini otturigha qoyushmaqta.
Jumhuriyetlerning hemkarlashmasliqi tijaretke qiyinchiliq peyda qilmaqta
Lékin, ottura asiya mutexessislirining inkas qilishiche, merkiziy asiya döletliri arisidiki soda alaqiliri we qatnash mesilisi yildin yilgha köp qiyinchiliqlargha uchrashqa bashlighan bolup, qatnash ötkellirini qattiq kontrol qilish hem türlük tosalghularni peyda qilish ehwallirimu körülmekte.
Tajikistan bilen özbékistan, qirghizistan bilen özbékistan hem özbékistan bilen qazaqistan arisidiki chégra ötkellirining yük mashiniliridin her xil we köp xil höjjetlerni telep qilghanliqi soda -alaqilirigha nisbeten paydisiz ehwallarni peyda qilghan. Hetta xususiy tijaretchilerningmu özara bérip mal ötküzüp soda qilishighimu her xil tosalghular peyda qilin'ghan.
Mesilen, ilgiri qirghizistan bilen qazaqistan arisida tijaretchilerning özara bérip kélip soda qilish hemde qazaqistan arqiliq uyghur éli bilen soda qilish ishliri biraz yaxshi tamojna qamalliqini kücheytken. Bu tijaretchilerge qiyinchiliqlarni élip kelgen,
Özbékistan hökümitimu qoshna döletlerdin import qilishni cheklesh üchün chégra ötkelliride bezi qanuniy -tüzümlerni békitken . Ahalilarning erkin soda alaqilirigha chek qoyulghanliq üchün xelq qimmet chüshidighan yollarni tallashqa mejbur bolghan.
Elwette, köpligen siyasiyonlar we mutexessisler merkiziy asiya rayonining iqtisadiy tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün öz ichidiki qatnashni rawanlashturush shuningdek xelq'araliq qatnashni baghlash rolini ashurush kéreklikini teshebbus qilip, türlük köz qarashlarni otturigha qoymaqta. Yéqinda , washin'gtondiki john xopkins uniwérsitétining ottura asiya we kawkaziye tetqiqat inistitutining bashliqi proféssor fréd starning bash tehrirlikide "yéngi yipek yolliri" namliq tetqiqat kitabi neshir qilindi. Kitab bash muherriri fréd star bu yollarni échish we rawanlashturush üchün aldi bilen rayondiki döletlerning öz siyasiy menpeetlirini bir chetke qoyushi lazimliqini körsitip," yipek yolliri layihisini emelge ashurush bir dölet yaki xelq'ara teshkilatning qolidiki ish emes, belki barliq memliketlerning siyasiy iradisige baghliq "deydu.
B d t mu ottura asiya döletlirini özara hemkarliship, sodigha köngül bölse, her bir memliketning dölet mehsulati 10 yil ichide 50 % ösidighanliqini perez qilghan.
Buningdin töt yil ilgiri john xopkins uniwersitéti, ottura asiya we kawkaziye tetqiqat inistitutining "shinjang tetqiqat layihisi" dep atalghan chong hejimlik tetqiqat pilanigha rehberlik qilip, " shinjang junggoning musulmanlar chégrisi "dep atalghan kitabni bash bolup neshir qildurghan proféssor fréd star ependining qarishiche, merkiziy asiya döletlirining qatnash yollirini yaxshilash mesiliside hemkarlishalmasliqidiki asasiy sewebning " bixeterlik we sharait mesilisi hem emes belki, ichki mesililer hem cheklimiler , eng zor tosaqlarning biyokratiye we qeghezwazliq ikenliki" ni chüshendüridu.
Biraq, qirghizistan diplomati jinbék qulibayéf bolsa, ottura asiya hökümetlirining mesililerni chüshinidighanliqi, egerde tamojna tekshürüshliri asanlashturiwétilse we yaki erkinleshtüriwétilse, zeherlik chékimlik sodisi hem bixeterlik mesilisi küchiyip kétishi mumkinlikini otturigha qoyidu.
Ottura asiyaning hemkarliqi güllinishning asasi
Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf ottura asiya döletliri ittipaqini qurup, bir gewdige aylinishning rayonning siyasiy, soda- iqtisadiy jehettin güllinishini hem bixeterlikini heqiqiy yosunda kapaletke ige qilghili bolidighanliqi sherhligen bolup, buningdin shuni körüwélishqa boliduki, hazirqidek parchilinip turush we özara ayrimiliqni kéngeytish ottura asiya döletliri we xelqini güllendürüshke paydisiz amillardin ibaret. Ottura asiyaning yéngi yipek yolining ötkili bolup, gherb bilen sherqni soda-iqtisadiy jehettin baghlap, paydigha érishish üchün özara hemkarliqni chongqurlatmay hetta birleshmey mumkin emes. Shunga gherb istratégiyichiliri ottura asiya döletlirining hemkarliship, yéngi yipek yolini qurushni teshebbus qilghan.
Menbe(AEAR xewer tor béti ümüdwar xewiri)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ گۈللىنىش نۇقتىسى- يىپەك يولىنى قايتا قۇرۇش
( نۆۋەتتە، قازاقىستان پرېزىدېنتى نۇرسۇلتان نازاربايېفنىڭ مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىتتىپاقى ئاستىدا بارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، ئورتاق گۈللىنىشنى قولغا كەلتۈرۈش ئىدىيىسى كەڭ مۇنازىرە قوزغاۋاتقان بىر پەيتتە يەنە بىر يېڭى تېما يەنى ئوتتۇرا ئاسىيادا يېڭى يىپەك يولى قۇرۇپ، غەرب بىلەن شەرقنىڭ ئىقتىساد ئالماشتۇرۇشىدا ۋاسىتىچىلىك قىلىش ئارقىلىق رايوننىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە باشقا جەھەتلەردىن تەرەققى قىلىپ رونا تېپىشىنى تەمىنلەش مەسىلىسى مۇنازىرە قوزغىماقتا.)
قاتناش راۋانلاشسا، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سودا مىقدارى ئاشىدۇ
سوۋېت ئىتتىپاقى يىمىرىلگەندىن كېيىن يىپەك يولىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ھەم ئۇنى زامانغا لايىق يېڭىچە ئاساستا قۇرۇپ چىقىش مۇمكىنچىلىكى پەيدا بولدى. چۈنكى، مەركىزىي ئاسىيا رايونىنىڭ شەرقتە جۇڭگو، جەنۇبتا ئىران ۋە تۈركىيە بىلەن بولغان سودا -ئالاقە يوللىرى ئېچىلغان بولۇپ، چار رۇسىيە ۋە سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىسىنى قامال قىلىۋېلىشىغا خاتىمە بېرىلدى.
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سودا ۋە قاتناش يولى ئۈستىگە جايلاشقانلىقى خەلقئارا جەمىيەتنىڭ بارغانسىرى دىققىتىگە سازاۋەر بولۇشقا باشلىغان بولۇپ، ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ئۆزلىرىلا ئەمەس بەلكى، خەلقئارا جەمىيەت رايوننىڭ سودا ۋە قاتناش يوللىرىنى قۇرۇپ چىقىش ھەم ياخشىلاش شۇنىڭدەك راۋانلاشتۇرۇشنىڭ زۆرۈرلۈكى تونۇپ يەتمەكتە.
بۇ مەسىلىگە دىققەت قىلغان ئاسىيا تەرەققىيات بانكىسىنىڭ تەكشۈرۈشىچە، ئەگەر ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ئافغانىستان بىلەن بولغان قاتناش يوللىرىنى ياخشىلانسا، رايوننىڭ سودىسى 80 % ئېشىپ، يىللىق سودىسى 12 مىليارد دوللارغا يېتىشى مۇمكىن ئىكەن.
ئۇنىڭدىن باشقا يەنە مۇتەخەسسىسلەر جۇڭگو ، ھىندىستان، ياۋروپا، رۇسىيە ۋە يېقىن شەرقنى بىر-بىرىگە باغلايدىغان چوڭ قۇرۇقلۇق خاراكتېرلىق سودا يوللىرى ئېچىلسا، بۇ يوللارنى كېسىپ ئۆتىدىغان مەركىزىي ئاسىيانىڭ مەزكۇر سودىدىن تېخىمۇ زور پايدىلارغا ئېرىشىشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇشماقتا.
جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ ھەمكارلاشماسلىقى تىجارەتكە قىيىنچىلىق پەيدا قىلماقتا
لېكىن، ئوتتۇرا ئاسىيا مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ ئىنكاس قىلىشىچە، مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى سودا ئالاقىلىرى ۋە قاتناش مەسىلىسى يىلدىن يىلغا كۆپ قىيىنچىلىقلارغا ئۇچراشقا باشلىغان بولۇپ، قاتناش ئۆتكەللىرىنى قاتتىق كونترول قىلىش ھەم تۈرلۈك توسالغۇلارنى پەيدا قىلىش ئەھۋاللىرىمۇ كۆرۈلمەكتە.
تاجىكىستان بىلەن ئۆزبېكىستان، قىرغىزىستان بىلەن ئۆزبېكىستان ھەم ئۆزبېكىستان بىلەن قازاقىستان ئارىسىدىكى چېگرا ئۆتكەللىرىنىڭ يۈك ماشىنىلىرىدىن ھەر خىل ۋە كۆپ خىل ھۆججەتلەرنى تەلەپ قىلغانلىقى سودا -ئالاقىلىرىغا نىسبەتەن پايدىسىز ئەھۋاللارنى پەيدا قىلغان. ھەتتا خۇسۇسىي تىجارەتچىلەرنىڭمۇ ئۆزارا بېرىپ مال ئۆتكۈزۈپ سودا قىلىشىغىمۇ ھەر خىل توسالغۇلار پەيدا قىلىنغان.
مەسىلەن، ئىلگىرى قىرغىزىستان بىلەن قازاقىستان ئارىسىدا تىجارەتچىلەرنىڭ ئۆزارا بېرىپ كېلىپ سودا قىلىش ھەمدە قازاقىستان ئارقىلىق ئۇيغۇر ئېلى بىلەن سودا قىلىش ئىشلىرى بىراز ياخشى تاموجنا قاماللىقىنى كۈچەيتكەن. بۇ تىجارەتچىلەرگە قىيىنچىلىقلارنى ئېلىپ كەلگەن،
ئۆزبېكىستان ھۆكۈمىتىمۇ قوشنا دۆلەتلەردىن ئىمپورت قىلىشنى چەكلەش ئۈچۈن چېگرا ئۆتكەللىرىدە بەزى قانۇنىي -تۈزۈملەرنى بېكىتكەن . ئاھالىلارنىڭ ئەركىن سودا ئالاقىلىرىغا چەك قويۇلغانلىق ئۈچۈن خەلق قىممەت چۈشىدىغان يوللارنى تاللاشقا مەجبۇر بولغان.
ئەلۋەتتە، كۆپلىگەن سىياسىيونلار ۋە مۇتەخەسسىسلەر مەركىزىي ئاسىيا رايونىنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن ئۆز ئىچىدىكى قاتناشنى راۋانلاشتۇرۇش شۇنىڭدەك خەلقئارالىق قاتناشنى باغلاش رولىنى ئاشۇرۇش كېرەكلىكىنى تەشەببۇس قىلىپ، تۈرلۈك كۆز قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويماقتا. يېقىندا ، ۋاشىنگتوندىكى جوھن خوپكىنس ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاۋكازىيە تەتقىقات ئىنىستىتۇتىنىڭ باشلىقى پروفېسسور فرېد ستارنىڭ باش تەھرىرلىكىدە «يېڭى يىپەك يوللىرى» ناملىق تەتقىقات كىتابى نەشىر قىلىندى. كىتاب باش مۇھەررىرى فرېد ستار بۇ يوللارنى ئېچىش ۋە راۋانلاشتۇرۇش ئۈچۈن ئالدى بىلەن رايوندىكى دۆلەتلەرنىڭ ئۆز سىياسىي مەنپەئەتلىرىنى بىر چەتكە قويۇشى لازىملىقىنى كۆرسىتىپ،" يىپەك يوللىرى لايىھىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش بىر دۆلەت ياكى خەلقئارا تەشكىلاتنىڭ قولىدىكى ئىش ئەمەس، بەلكى بارلىق مەملىكەتلەرنىڭ سىياسىي ئىرادىسىگە باغلىق "دەيدۇ.
ب د ت مۇ ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنى ئۆزارا ھەمكارلىشىپ، سودىغا كۆڭۈل بۆلسە، ھەر بىر مەملىكەتنىڭ دۆلەت مەھسۇلاتى 10 يىل ئىچىدە 50 % ئۆسىدىغانلىقىنى پەرەز قىلغان.
بۇنىڭدىن تۆت يىل ئىلگىرى جوھن خوپكىنس ئۇنىۋەرسىتېتى، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە كاۋكازىيە تەتقىقات ئىنىستىتۇتىنىڭ "شىنجاڭ تەتقىقات لايىھىسى" دەپ ئاتالغان چوڭ ھەجىملىك تەتقىقات پىلانىغا رەھبەرلىك قىلىپ، " شىنجاڭ جۇڭگونىڭ مۇسۇلمانلار چېگرىسى "دەپ ئاتالغان كىتابنى باش بولۇپ نەشىر قىلدۇرغان پروفېسسور فرېد ستار ئەپەندىنىڭ قارىشىچە، مەركىزىي ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ قاتناش يوللىرىنى ياخشىلاش مەسىلىسىدە ھەمكارلىشالماسلىقىدىكى ئاساسىي سەۋەبنىڭ " بىخەتەرلىك ۋە شارائىت مەسىلىسى ھەم ئەمەس بەلكى، ئىچكى مەسىلىلەر ھەم چەكلىمىلەر ، ئەڭ زور توساقلارنىڭ بىيوكراتىيە ۋە قەغەزۋازلىق ئىكەنلىكى" نى چۈشەندۈرىدۇ.
بىراق، قىرغىزىستان دىپلوماتى جىنبېك قۇلىبايېف بولسا، ئوتتۇرا ئاسىيا ھۆكۈمەتلىرىنىڭ مەسىلىلەرنى چۈشىنىدىغانلىقى، ئەگەردە تاموجنا تەكشۈرۈشلىرى ئاسانلاشتۇرىۋېتىلسە ۋە ياكى ئەركىنلەشتۈرىۋېتىلسە، زەھەرلىك چېكىملىك سودىسى ھەم بىخەتەرلىك مەسىلىسى كۈچىيىپ كېتىشى مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھەمكارلىقى ــ گۈللىنىشنىڭ ئاساسى
قازاقىستان پرېزىدېنتى نۇرسۇلتان نازاربايېف ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئىتتىپاقىنى قۇرۇپ، بىر گەۋدىگە ئايلىنىشنىڭ رايوننىڭ سىياسىي، سودا- ئىقتىسادىي جەھەتتىن گۈللىنىشىنى ھەم بىخەتەرلىكىنى ھەقىقىي يوسۇندا كاپالەتكە ئىگە قىلغىلى بولىدىغانلىقى شەرھلىگەن بولۇپ، بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ھازىرقىدەك پارچىلىنىپ تۇرۇش ۋە ئۆزارا ئايرىمىلىقنى كېڭەيتىش ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ۋە خەلقىنى گۈللەندۈرۈشكە پايدىسىز ئامىللاردىن ئىبارەت. ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ يېڭى يىپەك يولىنىڭ ئۆتكىلى بولۇپ، غەرب بىلەن شەرقنى سودا-ئىقتىسادىي جەھەتتىن باغلاپ، پايدىغا ئېرىشىش ئۈچۈن ئۆزارا ھەمكارلىقنى چوڭقۇرلاتماي ھەتتا بىرلەشمەي مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا غەرب ئىستراتېگىيىچىلىرى ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ھەمكارلىشىپ، يېڭى يىپەك يولىنى قۇرۇشنى تەشەببۇس قىلغان.
:مەنبە(AEAR خەۋەر تور بېتى ئۈمۈدۋار خەۋىرى)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
Ottura asiyaning güllinish asasi - yipek yolini qayta qurush
Ottura asiyaning tereqqiyat nuqtisi- yipek yolini qayta qurush
( Nöwette, qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéfning merkiziy asiya döletliri ittipaqi astida barliq ottura asiya jumhuriyetlirini birleshtürüp, ortaq güllinishni qolgha keltürüsh idiyisi keng munazire qozghawatqan bir peytte yene bir yéngi téma yeni ottura asiyada yéngi yipek yoli qurup, gherb bilen sherqning iqtisad almashturushida wasitichilik qilish arqiliq rayonning siyasiy, iqtisadiy we bashqa jehetlerdin tereqqi qilip rona tépishini teminlesh mesilisi munazire qozghimaqta.)
Qatnash rawanlashsa, ottura asiyaning soda miqdari ashidu
Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin yipek yolini eslige keltürüsh hem uni zaman'gha layiq yéngiche asasta qurup chiqish mumkinchiliki peyda boldi. Chünki, merkiziy asiya rayonining sherqte junggo, jenubta iran we türkiye bilen bolghan soda -alaqe yolliri échilghan bolup, char rusiye we sabiq sowét ittipaqining ottura asiyaning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini qamal qiliwélishigha xatime bérildi.
Ottura asiyaning soda we qatnash yoli üstige jaylashqanliqi xelq'ara jemiyetning barghansiri diqqitige sazawer bolushqa bashlighan bolup, ottura asiya döletlirining özlirila emes belki, xelq'ara jemiyet rayonning soda we qatnash yollirini qurup chiqish hem yaxshilash shuningdek rawanlashturushning zörürlüki tonup yetmekte.
Bu mesilige diqqet qilghan asiya tereqqiyat bankisining tekshürüshiche, eger ottura asiya döletlirining afghanistan bilen bolghan qatnash yollirini yaxshilansa, rayonning sodisi 80 % éship, yilliq sodisi 12 milyard dollargha yétishi mumkin iken.
Uningdin bashqa yene mutexessisler junggo , hindistan, yawropa, rusiye we yéqin sherqni bir-birige baghlaydighan chong quruqluq xaraktérliq soda yolliri échilsa, bu yollarni késip ötidighan merkiziy asiyaning mezkur sodidin téximu zor paydilargha érishishi mumkinlikini otturigha qoyushmaqta.
Jumhuriyetlerning hemkarlashmasliqi tijaretke qiyinchiliq peyda qilmaqta
Lékin, ottura asiya mutexessislirining inkas qilishiche, merkiziy asiya döletliri arisidiki soda alaqiliri we qatnash mesilisi yildin yilgha köp qiyinchiliqlargha uchrashqa bashlighan bolup, qatnash ötkellirini qattiq kontrol qilish hem türlük tosalghularni peyda qilish ehwallirimu körülmekte.
Tajikistan bilen özbékistan, qirghizistan bilen özbékistan hem özbékistan bilen qazaqistan arisidiki chégra ötkellirining yük mashiniliridin her xil we köp xil höjjetlerni telep qilghanliqi soda -alaqilirigha nisbeten paydisiz ehwallarni peyda qilghan. Hetta xususiy tijaretchilerningmu özara bérip mal ötküzüp soda qilishighimu her xil tosalghular peyda qilin'ghan.
Mesilen, ilgiri qirghizistan bilen qazaqistan arisida tijaretchilerning özara bérip kélip soda qilish hemde qazaqistan arqiliq uyghur éli bilen soda qilish ishliri biraz yaxshi tamojna qamalliqini kücheytken. Bu tijaretchilerge qiyinchiliqlarni élip kelgen,
Özbékistan hökümitimu qoshna döletlerdin import qilishni cheklesh üchün chégra ötkelliride bezi qanuniy -tüzümlerni békitken . Ahalilarning erkin soda alaqilirigha chek qoyulghanliq üchün xelq qimmet chüshidighan yollarni tallashqa mejbur bolghan.
Elwette, köpligen siyasiyonlar we mutexessisler merkiziy asiya rayonining iqtisadiy tereqqiyatini ilgiri sürüsh üchün öz ichidiki qatnashni rawanlashturush shuningdek xelq'araliq qatnashni baghlash rolini ashurush kéreklikini teshebbus qilip, türlük köz qarashlarni otturigha qoymaqta. Yéqinda , washin'gtondiki john xopkins uniwérsitétining ottura asiya we kawkaziye tetqiqat inistitutining bashliqi proféssor fréd starning bash tehrirlikide "yéngi yipek yolliri" namliq tetqiqat kitabi neshir qilindi. Kitab bash muherriri fréd star bu yollarni échish we rawanlashturush üchün aldi bilen rayondiki döletlerning öz siyasiy menpeetlirini bir chetke qoyushi lazimliqini körsitip," yipek yolliri layihisini emelge ashurush bir dölet yaki xelq'ara teshkilatning qolidiki ish emes, belki barliq memliketlerning siyasiy iradisige baghliq "deydu.
B d t mu ottura asiya döletlirini özara hemkarliship, sodigha köngül bölse, her bir memliketning dölet mehsulati 10 yil ichide 50 % ösidighanliqini perez qilghan.
Buningdin töt yil ilgiri john xopkins uniwersitéti, ottura asiya we kawkaziye tetqiqat inistitutining "shinjang tetqiqat layihisi" dep atalghan chong hejimlik tetqiqat pilanigha rehberlik qilip, " shinjang junggoning musulmanlar chégrisi "dep atalghan kitabni bash bolup neshir qildurghan proféssor fréd star ependining qarishiche, merkiziy asiya döletlirining qatnash yollirini yaxshilash mesiliside hemkarlishalmasliqidiki asasiy sewebning " bixeterlik we sharait mesilisi hem emes belki, ichki mesililer hem cheklimiler , eng zor tosaqlarning biyokratiye we qeghezwazliq ikenliki" ni chüshendüridu.
Biraq, qirghizistan diplomati jinbék qulibayéf bolsa, ottura asiya hökümetlirining mesililerni chüshinidighanliqi, egerde tamojna tekshürüshliri asanlashturiwétilse we yaki erkinleshtüriwétilse, zeherlik chékimlik sodisi hem bixeterlik mesilisi küchiyip kétishi mumkinlikini otturigha qoyidu.
Ottura asiyaning hemkarliqi güllinishning asasi
Qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf ottura asiya döletliri ittipaqini qurup, bir gewdige aylinishning rayonning siyasiy, soda- iqtisadiy jehettin güllinishini hem bixeterlikini heqiqiy yosunda kapaletke ige qilghili bolidighanliqi sherhligen bolup, buningdin shuni körüwélishqa boliduki, hazirqidek parchilinip turush we özara ayrimiliqni kéngeytish ottura asiya döletliri we xelqini güllendürüshke paydisiz amillardin ibaret. Ottura asiyaning yéngi yipek yolining ötkili bolup, gherb bilen sherqni soda-iqtisadiy jehettin baghlap, paydigha érishish üchün özara hemkarliqni chongqurlatmay hetta birleshmey mumkin emes. Shunga gherb istratégiyichiliri ottura asiya döletlirining hemkarliship, yéngi yipek yolini qurushni teshebbus qilghan.
Menbe(AEAR xewer tor béti ümüdwar xewiri)
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
没有评论:
发表评论